Cumhuriyet Döneminde İlkokul Tarih ve Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Tarih Düşüncesinin Epistemolojik Analizi

Year 2025, Volume: 17 Issue: 1, 77 - 99

Ahmet Şimşek , Emre Çakmakcı

https://doi.org/10.9737/historystudies.1506056

Abstract

Bu çalışmada Cumhuriyetin kuruluşundan günümüze kadar ilkokullarda okutulan Tarih ve Sosyal Bilgiler ders kitaplarına yansıyan tarih düşüncesindeki değişim ve dönüşüm incelenmiştir. Nitel araştırma yöntemlerinden tarihsel araştırma modeli çerçevesinde doküman incelemesi tekniğiyle veriler toplanmıştır. Toplanan verilerin betimsel analizi yapılmıştır. Bu analizlerle 1930’lardan günümüze kadarki tarih ders kitaplarında tarih kavramı çerçevesinde benimsenen söylemlerdeki değişim ve süreklilik ortaya konulmaya çalışılmıştır. Araştırmadan elde edilen bulgulara göre ilkokulda tarih konulu ders kitaplarında tarih düşüncesi, 1932’den beri genelde pozitivist izler taşıyan, milli bir bakışla kurgulanmıştır. 1936 yılı dışında, kronolojik bir bakış açısıyla tarih içeriği sunulmuştur. Kitaplarda, dün, bugün ve gelecek arasında bağlantıyı kavratmaya yönelik “değişim ve süreklilik algısı”na ilişkin örneklere sıklıkla rastlanmıştır. Bu da ilerlemeci bir tarih algısını desteklemiştir. Diğer yandan incelenen ders kitaplarında görsel unsurlar yıllar geçtikçe daha yoğun ve bağlamsal yer almıştır. 1969 sonrasında Sosyal Bilgiler dersi çerçevesinde yer bulan ilkokulda tarih konularının yıllara göre yoğunluğundaki düşüş de dikkat çekici bulunmuştur.

Keywords

tarih, tarih algısı, tarih bilinci, tarih düşüncesi, değişim ve süreklilik

Ethical Statement

Araştırma insan ya da hayvan denekler üzerinde yürütülmediği için etik kurul onayı alınmamıştır.

Supporting Institution

Destek alınan kuruluş yoktur.

Thanks

Teşekkür açıklaması yoktur.

Epistemological Analysis of the Thought of History in Primary School History and Social Studies Textbooks in the Republican Era

Abstract

In this study, the change and transformation in the thought of history, which is reflected in the History and Social Studies textbooks taught in primary schools, from the establishment of the Republic to the present, has been examined. Data were collected with the document analysis technique within the framework of the historical research model, one of the qualitative research methods. A descriptive analysis of the collected data was made. With these analyzes, it has been tried to reveal the change and continuity in the discourses adopted within the framework of the concept of history in the history textbooks from the 1930s to the present. According to the findings obtained from the research, the thought of history in history textbooks in primary school has been fictionalized with a national perspective since 1932, which generally carries positivist traces. Except for 1936, historical content is presented from a chronological point of view. In the books, examples of the "perception of change and continuity" aimed at making students comprehend the connection between yesterday, today and the future are frequently encountered. This supported a progressive perception of history. On the other hand, visual elements in the examined textbooks have become more intense and contextual over the years. The decrease in the intensity of history subjects over the years in primary school, which was included in the Social Studies course after 1969, was also remarkable.

Keywords

history, perception of history, historical consciousness, historical thought, change and continuity

References

• Akbaba, Bülent. “Tarih Ders Kitaplarında Mustafa Kemal Atatürk İmajı”, Tarih Ders Kitaplarında İmajlar, Editör Ahmet Şimşek, Ankara: Pegem A Yayıncılık, 2019.
• Alkan, Necmettin. “Geçmişten Günümüze Dünyada Tarih Yazıcılığı”, Tarih için Metodoloji, Editör Ahmet Şimşek, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınevi, 2022.
• Aydın, Hasan. “Orta Çağ İslam Dünyasında Tarihçilik: Taberi ve İbni Haldun”, Dünyada Tarihçilik, Editör Ahmet Şimşek, 47-74. Ankara: Pegem A Yayıncılık, 2017.
• Bernheim, Ernst. Tarih İlmine Giriş: Tarih Metodu ve Felsefesi, Çeviren M. Şükrü Akkaya, İstanbul: Devlet Basımevi, 1936.
• Binal, Faik. İlkokullar İçin Tarih 4. İstanbul: Ders Kitapları A. Ş., 1966.
• Büyüköztürk, Şener vd. Bilimsel Araştırma Yöntemleri, Ankara: Pegem A Akademi, 2018.
• Çalapala Rakım. Sosyal Bilgiler 4, İstanbul: İnkılâp ve Aka Kitabevleri Koll. Şti., 1978
• Copeaux, Etienne. Tarih Ders Kitaplarında (1931-1993) Türk Tarih Tezinden Türk İslam Sentezine. Çeviren Ali Berktay, İstanbul: İletişim Yayınları, 2016.
• Demir Muzaffer. “Antik Yunan Tarihçiliği: Herodotos ve Thukydides”, Dünyada Tarihçilik, Editör Ahmet Şimşek, 1-28. Ankara: Pegem Akademi, 2017.
• Durgun, Fatih. "Nesnellikten Postmodernizme Profesyonel Tarih Yazımı", Tarih Nasıl Yazılır? Tarih Yazımı için Çağdaş Bir Metodoloji, Editör Ahmet Şimşek, 15-27. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2018.
• Ekiz, Durmuş. Bilimsel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Anı Yayıncılık, 2017.
• Ersanlı, Büşra. İktidar ve tarih, İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
• Gürkan, Hasan. Türkiye’de tarih öğretimi ilköğretim ders kitapları (1869-1950), Adana, Karahan Kitabevi, 2017/2.
• Hacısalihoğlu, Fuat. "Teritoryal Tarihyazımı Bağlamında Anadolucu Tarih Tezleri”, Türk Tarihçiliğinde Tezler/Teoriler, Ed. Ahmet Şimşek, Yeni İnsan Yayınevi, İstanbul, 2020, s. 43-73.
• Hacısalihoğlu, Mehmet. Balkan ve Karadeniz Ülkelerinde Güncel Tarih Ders Kitaplarında Osmanlı/Türk İmajı, İstanbul: Balkar, 2020.
• İnalcık, Halil. Şair ve Patron, Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2003.
• Koyuncu Kaya, Miyase vd. İlköğretim Sosyal Bilgiler Ders ve Çalışma Kitabı 4, İstanbul: Devlet Kitapları, 2011.
• Kültür Bakanlığı. İlkokullar Kitapları Tarih IV. Sınıf. İstanbul: Devlet Basımevi, 1936.
• Langlois, Charles Victor ve Seignobos, Charles. Tarih Tetkiklerine Giriş, Çeviren G. Ataç, İstanbul: Kültür Bakanlığı, 1937.
• Monod, Gabriel. Tarihte Usul. Çeviren K. Ş. Dersan, İstanbul: Kültür Bakanlığı, 1938.
• Oran, Hilmi. İlkokullar İçin Tarih, Sınıf 4. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1959.
• Örnek, Cangül. “Soğuk Savaş Dönemi Tarihçiliği ve Türk-İslam Sentezi Tarihçiliği,” Türk Tarihçiliğinde Tezler/Teoriler, Editör Ahmet Şimşek, 103-132. İstanbul: Yeni İnsan Yayınları, 2020.
• Özbaran, Salih. Tarih Öğretimi ve Ders Kitapları. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995.
• Pamuk, Akif. Kimlik ve Tarih / Kimliğin İnşasında Tarihin Kullanımı, İstanbul: Yeni İnsan Yayınları, 2014.
• Sakaoğlu, Necdet. “İlkokul Tarih Programları ve Ders Kitapları”. Tarih Öğretimi ve Ders Kitapları. Editör Salih Özbaran. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995.
• Sanır, Ferruh vd. İlkokul Sosyal Bilgiler 4, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1987.
• Sarıalioğlu, Fuat ve Karadaş, Müslüm. İlköğretim Sosyal Bilgiler Ders Kitabı 4. İstanbul: Cemre Yayıncılık, 2003.
• Sivrioğlu, Ulaş Töre. “Arkeolojiden Antropolojiye Türk Tarih Tezi”, Türk Tarihçiliğinde Tezler / Teoriler, Editör Ahmet Şimşek, 15-42 İstanbul: Yeni İnsan Yayınevi, 2020.
• Şenünver, Güler vd. İlköğretim Sosyal Bilgiler 4, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1997.
• Şimşek, Ahmet ve Pamuk, Akif. “Yapısalcı, Post Yapısalcı ve Post Modern Tarih Anlayışları”, Tarih Felsefesi, Editörler İbrahim Şirin ve Hüseyin Gazi Topdemir, 167-179. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2022.
• Şimşek, Ahmet. Türkiye’de Tarih Eğitimi. Ankara: Pegem A Yayıncılık, 2017.
• Şimşek, Ahmet. Tarih Ders Kitaplarında İmajlar: Devletler, Halklar, Kişiler. Ankara: Pegem A Yayıncılık, 2019.
• Tekeli, İlhan. “Küreselleşen Dünyada Tarih Öğretiminin Amaçları Ne Olabilir?”, Tarih Öğretimi ve Ders Kitapları Editör Salih Özbaran, 34. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995.
• Tekeli, İlhan. Tarih Bilinci ve Gençlik, Ankara: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998.
• Tüysüz, Sami. İlkokul Sosyal Bilgiler 4 Ders Kitabı, Ankara: Tuna Yayıncılık, 2018.
• Unat, Faik Reşit ve Su, Kâmil. İlkokul Kitapları Tarih IV. Sınıf, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1945.
• Yıldırım, Ali ve Şimşek, Hasan. Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2018.
• Yıldırım, Erinç Erdal. İnönü Döneminde Tarih ve Eğitim: Tarih Anlayışında Süreklilik ve Değişimler. Ankara: ODTÜ Yayıncılık, 2014.
• Yıldırım, Tercan. Tarih Ders Kitaplarında Kimlik Söylemi. İstanbul: Yeni İnsan Yayınevi, 2016.
• B. Makaleler
• Aizharkyn, Alyimidin Kyzy. “Kırgızistan’daki ortaokul, lise tarih ders kitaplarında Türkiye tarihinin okutulması”, Uluslararası Sosyal ve Ekonomik Bilimler Dergisi, 2, no. 1 (2012): 79-83.
• Akengin, Hamza. “Tarih öğretiminde kullanılan haritalar üzerine bir değerlendirme”, Türk Tarih Eğitimi Dergisi, 4, no. 1 (2015): 122-155.
• Alaca, Eray. “Orta Öğretim Tarih Ders Kitaplarında Bir Öteki Olarak İran/Safeviler”, Electronic Turkish Studies 10, no. 11 (2015).
• Alaca, Eray. “Cumhuriyet dönemi ilkokul tarih ders kitapları üzerine bir değerlendirme”, Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 12, no. 28 (2017): 25-40.
• Alaca, Eray. “Cumhuriyet dönemi lise tarih ders kitapları üzerine bir değerlendirme”, International Online Journal of Educational Sciences, 9, no. 4 (2017): 988-1007.
• Alaca, Eray. “Türkiye’de Siyasi İktidarların Değişimine Bağlı Olarak Orta Öğretim (Lise) Tarih Ders Kitaplarında Osmanlı Padişahı İmajı: II. Abdülhamit Örneği”, OPUS International Journal of Society Researches 8, no. 14 (2018): 555-577.
• Alaca, Eray. “Examination of Postgraduate Theses on History Textbooks in Turkey in Terms of Some Variables”, European Journal of Educational Research 7, no. 2 (2018): 225-232.
• Aslan, Erdal. “Türkiye Cumhuriyeti’nin İlk Ders Kitapları,” Eğitim ve Bilim, 35(158), 2010, 215-231.
• Boykoy, Seher. “Türkiye’de 1939-1945 yıllarında tarih öğretim programları ve tarih ders kitaplarının incelenmesi”, Uludağ Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 12, no. 21 (2011): 157-181
• Demircioğlu, İsmail Hakkı. “Tarih Ders Kitabı Yazımında Yeni Yaklaşımlar”, Karadeniz Araştırmaları, 38, (2013): 119-133.
• Dere, İlker ve Ülker, Ahmet Burak. “Lise Tarih Ders Kitaplarında Tarihi Şahsiyetler”, Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 42, no. 1 (2022): 921-956.
• Doğan, Necmettin. “Osmanlı’dan Cumhuriyete Ders Kitaplarında Devlet Kavramının İktidar-Eğitim İlişkisi Açısından İncelenmesi”, KUYEB, 11, no. 4 (2011): 2069-2090.
• Dönmez, Cengiz ve Yazıcı, Kubilay. “Türkiye Cumhuriyeti inkılap tarihi ve Atatürkçülük ders kitaplarında tarihi karakterlerin kullanımını etkileyen faktörler”, Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi (KEFAD), 14, no. 3 (2013): 243-265.
• Engin, Vahdettin. “İlkokullarda Tarih Müfredatı Meşrutiyetten Günümüze Kısa Bir Tarihçe”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 3, (2000): 283-298
• Gürkan, Hasan. “Türkiye’de İlkokullarda Tarih Öğretimi: Ders Kitapları Örneği (1869-1920)”, Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 18 (2017): 118-136
• Hali, Servet. “Tarih Öğretimi ve Ders Kitapları”, Uluslararası Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, Ekim, 2014, s. 158-166.
• Kabapınar, Yücel ve Mıratkan Camkıran, Tülay. “Sunumu Boyutunda 1981 ve 2006 Yılı İnkılap Tarihi Programlarına Göre Hazırlanmış Ders Kitaplarına Bakmak”, M.Ü. Atatürk Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi, 36, (2012): 147-168.
• Ocak, Gürbüz vd. “Öğrenci Görüşlerine Göre Dokuzuncu ve Onuncu Sınıf Tarih Ders Kitaplarının Yapılandırmacı Öğrenme Yaklaşımına Göre Değerlendirilmesi (Afyonkarahisar İli Örneği)”, Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 11, no. 1 (2013): 82-100.
• Öztürk, İbrahim Hakkı. “Tarih öğretiminde anakronizm sorunu: sosyal bilgiler ve tarih ders kitaplarındaki kurgusal metinler üzerine bir inceleme”, Sosyal Bilgiler Eğitimi Araştırmaları Dergisi, 2, no. 1 (2011): 37-58.
• Safran, Mustafa ve Ata, Bahri. “Barışçı tarih öğretimi üzerine çalışmalar; Türkiye’de tarih ders kitaplarında Yunanlılara ilişkin kullanılan dil ve Yunanlılara ilişkin öğrenci görüşleri”, G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, I (1996): 11-26.
• Safran, Mustafa vd. “Investigation of historical characters in republic of Turkey revolution history and Kemalism course books (1993-2012)”, International Education Studies, 9, no. 8 (2016): 60-65.
• Şengül Bircan, Tuba. “Siyasi Düşünce Akımları ve Tarih Ders Programlarındaki Düşünsel Değişim (1908–1930)”, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 40, no. 1 (2007): 63-97.
• Şimşek, Ahmet. “Tarih Öğretiminde Sorgulamacı Yaklaşım Çerçevesinde Soru Sorma Becerisi ve Lise Tarih Ders Kitaplarının Durumu”, International Journal of Human Sciences, 5, no. 1 (2008): 1-15.
• Şimşek, Ahmet ve Alaslan, Funda. “Milliyetçi tarihten milli tarihe, çatışmacı eğitimden barışçı eğitime doğru Türkiye’de tarih ders kitapları”, Akademik Bakış Dergisi, 40, (2013).
• Şimşek, Ahmet ve Çakmakcı, Emre. “Cumhuriyet Dönemi İlkokul Tarih Ders Kitaplarında Millî Mücadele”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, 15, no. 30 (2019): 189-227.
• Taşkın, Ayşe ve Şimşek, Ahmet. “Cumhuriyet Dönemi İlkokul Tarih / Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Eskiçağ Tarihinin Öğretimi”, Kastamonu Eğitim Dergisi, 25, no. 4 (2017): 1533-1548.
• Vurgun, Ahmet ve Özdemir, Yasin. “Cumhuriyetin ilk yıllarındaki (1924-1928) ilkokul tarih ders kitaplarında milli mücadele döneminin siyasi ve diplomatik gelişmeleri”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 66 (2020): 335-347
• Vurgun Ahmet ve Brina, Nuri. “Cumhuriyetin ilk yıllarındaki ilkokul tarih ders kitaplarında Mustafa Kemal Atatürk ve silah arkadaşları”, International Primary Education Research Journal 5, no. 2 (2021): 126-139.
• Yazıcı, Kubilay ve Özdemir, Gülsün. “Ders Kitaplarında Tarih Konularının Öğretiminde Kullanılan Haritaların Temel Özelliklerinin İncelenmesi”, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 40, (2016): 506-520.
• Yazıcı, Fatih ve Yıldırım, Tercan. “History teaching as a nation-building tool in the early republican period in Turkey (1923–1938)”, Paedagogica Historica, (2018).
• Yıldırım, Tercan. “Tarih ders kitaplarında “öteki” kurgusu: 1930’lı yıllar üzerine bir değerlendirme.” Turkish History Education Journal 3, no. 1 (2014): 62-89.
• Yıldırım, Tercan. “Türkiye’de tarih öğretiminde pozitivist etki: tarih ders kitapları üzerine bir değerlendirme (1930-1938)”, International Online Journal of Educational Sciences 10, no. 1 (2017): 211-227.
• Yıldırım, Tercan ve Şimşek, Ahmet. “Erken cumhuriyet dönemi lise tarih ders kitaplarında din anlatısı”, Eğitim ve Bilim 40, no. 179 (2015): 323-340.
• Yıldız, Özgür. “Türkiye’de Tarih Öğretiminin Sorunları ve Çağdaş Çözüm Önerileri”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 15, no. 2 (2003): 181-190.
• C. Tezler Akkoç, Aslıhan. “Tarih yazımı ve Tarih Eğitimi Açısından Tarihsel Bilgi: 1930-1950 Arası Lise Tarih Ders Kitapları.” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2008.
• Aktaş, Özgür. “Cumhuriyet Devri Tarih Ders Kitaplarında Rusya İmgesi.” Yüksek Lisans Tezi, Kafkas Üniversitesi, 2008.
• Başoğlu, Nurhan. “Lise Tarih Ders Kitaplarında Kadının Görünmezliği, Orta Asya Türk Kadın Tarihi.” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1996.
• Bektaş, Ayşe Elif. “Sosyal bilgiler ders kitaplarında kullanılan biyografilerin incelenmesi.” Yüksek Lisans Tezi, Abant İzzet Baysal Üniversitesi, 2019.
• Daloğlu, Berrin Kübra. “Lise Tarih Dersi Kitaplarında Yer Alan Milli Kimlik Kavramının İçerik Analizi: 1939-1950.” Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, 2013.
• Deniz, Çağlayan. “İlköğretim II. kademe sosyal bilgiler ders kitaplarında tarihi şahsiyetlere yaklaşım tarzı.” Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2011.
• Demircioğlu, Ebru. “10. ve 11. Sınıf Tarih Ders Kitaplarında Yer Alan Görseller ve Metinlerde Toplumsal Cinsiyet Temsiliyle İlgili Tarih Öğretmenlerinin Görüşleri (Trabzon Örneği).” Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2014.
• Duman, Havva. “Sosyal Bilgiler Eğitiminde Harita Kullanımı ve Harita Kullanımı Konusunda Öğretmen Görüşleri.” Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2011.
• Göktan, Ahmet Fatih. “Ortaöğretim tarih ders kitaplarında harita-metin ilişkisi ve sınıf içi öğretmen uygulamaları.” Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, 2019.
• Elban, Mehmet: “Tarih ders kitaplarında milli kimlik ile ilişkili görsellerin incelenmesi: (1930-2014).” Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, 2015.
• Koçak, Yurdal. “İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersinde Millî Mücadele Dönemi’nin Öğretimi.” Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, 1999.
• Özkan, Mehmet. “1924, 1926, 1936, 1948 İlkokul Programlarına Göre Hazırlanmış Ders Kitaplarında Tarih Konuları ve Öğretimi.” Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2008.
• Şeritoğlu, Hasan. “Cumhuriyet Dönemi Tarih Ders Kitaplarında Osmanlı İmajı.” Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi, 2019.
• Turan, Emre. “İspanya’da lise tarih ders kitaplarında Müslümanlar ve eğitime yansımaları.” Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2019.
• Ugarkovic, Uros. “Sırp ve Türk Güncel Tarih Ders Kitaplarının Karşılaştırmalı İncelenmesi.” Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2017.
• Yıldırım, Tercan, “Meşrutiyet’ten Günümüze Tarih Ders Kitaplarında Türk Kitaplarında Türk Kimliğinin İnşası.” Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2014.
• D. Kongre Bildirileri Şimşek, Ahmet. “Türkiye’de Cumhuriyet Dönemi Tarih Ders Kitaplarında Tarih Kavramı”, XIX. Türk Tarih Kongresi, (2022).
• E. Süreli Yayınlar
• Şimşek, Ahmet. Türk Tarih Tezi Üzerine Bir Değerlendirme, Türkiye Günlüğü, Ekim. (2012): 85-100.
• Türker Tekin, Nil. “Türkiye'deki ilköğretim ve ortaöğretim ders kitaplarında Rus imajı”, Toplumsal Tarih, 216, (2011).
• F. İnternet Kaynakları
• İplikçioğlu, Bülent. “Bir Bilim Dalı Olarak “Tarih” Nedir?” (Çevrimiçi), https://bilimdili.com/arkeotarih/tarih-tarih/bir-bilim-dali-olarak-tarih-nedir, 13 Ekim 2017.
• Şimşek, Ahmet. “Tarih”, Sosyal Bilimler Ansiklopedisi https://ansiklopedi.tubitak.gov.tr/ansiklopedi/tarih, Erişim Tarihi: 14.11.2024