BABASIZ GEBELİK MİTLERİ BAĞLAMINDA TÜRK MİTOLOJİSİNDE GÖK-YER DİKOTOMİSİ VE ANA TANRIÇA KÜLTÜNÜN İZLERİ

Yıl 2014, Cilt: 7 Sayı: 1, 70 - 92, 05.08.2014

Yrd. Doç. Dr. Mehmet Yolcu

https://doi.org/10.17218/husbed.24972

Cited By: 7

Öz

İnsanlık tarihinin geçirdiği önemli aşamalardan birinin de tüketici avcıtoplayıcı
ekonomiden Neolitik üretime geçiş olduğu bilinmektedir. İlkel
topluluktan uygarlığa doğru atılan bu adım, inanç ve düşünce biçimleri
üzerinde önemli etkiler bırakmıştır. Paleolitik dönemin sonlarına doğru,
muhtemelen erkeğin üreme üzerindeki işlevinin bilinmemesi, kadının doğumu
tek başına gerçekleştirmesi ve yaratıcı olarak görülmesi, cinsiyet temelli
işbölümünde ilkel bahçe tarımında bitki yetiştiriciliğini kadının üstlenmesi,
hem onun toplumsal statüsünü yükseltmiş, hem de üreme, doğum, toprak,
bereket ve verimlilikle ilişkilendirilen tanrıça merkezli bir mitik düşüncenin
oluşmasına zemin hazırlamıştır. Ana tanrıça tapınımı, sabanın keşfi ve tarımın
profesyonelleşmesiyle ataerkilliğin baskın hale geldiği köleci toplumsal düzenin
ortaya çıktığı zamana kadar varlığını sürdürmüştür. Ana tanrıça kültü, ataerkil
toplumsal yapıda birden ortadan kalkmamış, çeşitli inançların, anlatımların ve
ritüellerin arka planında uzun süre yaşamaya devam etmiştir. Eski toplumlarda
ata tanrılar ile ana tanrıça arasında sevgili veya oğul ilişkisi geliştirilmiş ve
böylelikle tanrısal gebelik ve doğum mitleri doğmuştur. Bu bağlamda kurtarıcı
kahraman mitlerinde geçmiş dönemlerin tanrı doğumlarının antropomorflaşmış
şekilleri görülmektedir. Türk mitolojisinde gök ve yer dikotomisinin ürettiği
göğün döllediği yer temalı anlatımlarda; köken mitlerindeki babasız doğum
motiflerinde; ağaç, su, toprak gibi unsurlara bağlı antropogonik ve kozmogonik
mitlerde; kurt zoomorfizminin baskın olduğu gökten gelen ışıktan gebe kalma
motiflerinde ana tanrıçanın izlerine rastlanmaktadır. Bu çalışmada, sosyoekonomik
yapının inançlar üzerindeki etkisi bağlamında ana tanrıça kültünün
Türk mitik düşüncesindeki izleri çeşitli açılardan tartışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ana tanrıça, Türk mitolojisi, kült, babasız doğum motifi, inançlar

Sky-Earth Dichotomy and Traces of Mother Goddess Cult in Turkish Mythology in Context of Fatherless Pregnancy Myths

Öz

It is known that one very important step humankind took is the transition from a hunter-gatherer society to a productire neolithic society. This step from a primitive society to a civilizied society left an important impact on beliefs and thoughts. Through the end of the Paleolithic era, probably due to not knowing the function of men in the process of conception, women gave birth on their own and therefore are seen as the creator. Within the gender based division of labor women take charge of growing plants in the primitive garden agriculture, whıch both raised their societal state and made grounds for a mythic thought process based on a goddess which relates to reproduction, birth, soil, abundance and fertility. Worshipping this mother goddess existed until the time of a dominantly patriarchal society based on slavery, which is strengthened by the invention of cultivation and by professional agriculture, arose. The mother goddess cult did not disappear suddenly in the society structured on patriarchy but rather it lived on in the back ground, entrenched in various beliefs, stories and rituals for a long time. In ancient societies, lover-lover or mother-son relationships were established between father gods and mother goddesses and therefore, a holy pregnancy and then a birth occurred. Therefore, anthropomorphized types of earlier gods’ births are seen in savior/hero myths. Traces of a mother goddess can be seen in ‘’the earth impregnated by sky’’ themed narrations, which are the products of the sky and earth dichotomy. In the fatherless birth motifs in origin myths, it can be seen that in cosmogony and anthropogony myths, which are connected to elements like tree, water, and soil, the impregnation by the light comes from sky motifs in which wolf zoomorphism is dominant within Turkish mythology. In this study, the impressions of a mother goddess cult prevalent in Turkish mythological thoughts are discussed in various ways within the context of the socio-economic structures effects on beliefs

Anahtar Kelimeler

mother goddess, Turkish mythology, cult, fatherless conception motif, beliefs

Kaynakça

• BACHOFEN, J. Jakob. (1997), Söylence, Din ve Anaerki, (Çeviren: Nilgün
• Şarman), Payel Yayınevi, İstanbul.
• BANG, W. ve RAHMETİ, Reşit. (1936), Oğuz Kağan Destanı, Burhaneddin
• Basımevi, İstanbul.
• BARING, Anne and CASHFORD, Jules. (1993), The Myth of The Goddess:
• Evolution of An İmage, Arkana Penguin Books, London.
• BAYAT, Fuzuli. (2003), Köroğlu: Şamandan Aşıka, Alptan Erene, Akçağ Yayınları,
• Ankara.
• ----------, Fuzuli. (2006), Oğuz Destan Dünyası, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• ----------, Fuzuli. (2007a), Türk Mitolojik Sistemi I, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• ----------, Fuzuli. (2007b), Türk Mitolojik Sistemi II, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• BEKKİ, Selahaddin. (2011), “Bazı Halk Anlatıları ve Dini Metinlere Göre
• Kahramanın Mucizevi (Babasız) Doğumu”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli
• Araştırma Dergisi, S. 58, ss. 111-130.
• BERKTAY, Fatmagül. (2000), Tek Tanrılı Dinler Karşısında Kadın, Metis Yayınları,
• İstanbul.
• BRATTON, G. Fred. (1995), Yakın Doğu Mitolojisi, Eski Yakın Doğuda Tanrı ve
• Tarih Hikâyeleri, (Çeviren: Nejat Muallimoğlu), Marmara Üniversitesi
• İlahiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul.
• CAMPBELL, Joseph. (1995), İlkel Mitoloji, Tanrının Maskeleri, (Çev. Kudret
• Emiroğlu), İmge Kitabevi Yayınları, Ankara.
• ----------, Joseph. (2000), Kahramanın Sonsuz Yolculuğu, (Çev. Sabri Gürses),
• Kabalcı Yayınları, İstanbul.
• ----------, Joseph. (2003), Batı Mitolojisi, Tanrının Maskeleri, (Çev. Kudret Emiroğlu),
• İmge Kitabevi Yayınları, Ankara.
• CANER, Emre. (2004), Kutsal Fahişe’den Bakire Meryem’e Toprak ve Kadın, Su
• Yayınları, İstanbul.
• CHİLDE, V. Gordon. (1974), Tarihte Neler Oldu, (Çev. Alâeddin Şenel ve Mete
• Tunçay), Odak Yayınları, Ankara.
• ----------, V. Gordon. (1978), Kendini Yaratan İnsan, (Çev. F. Karabey Ofluoğlu),
• Varlık Yayınları, İstanbul.
• ÇOBANOĞLU, Özkul. (2001), “Türk Mitolojisi”, Türk Dünyası Edebiyat Tarihi I,
• AKMB Yayınları, Ankara, ss. 5-85.
• ÇORUHLU, Yaşar. (2002), Türk Mitolojisinin Anahatları, Kabalcı Yayınları,
• İstanbul.
• DANIK, Ertuğrul. (2006), Öteki Tanrılar, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara.
• DEMİRCİ, Kürşat. (1996), Dinlerin Dejenerasyonu, İnsan Yayınları, İstanbul.
• ELIADE, Mircea. (2003a), Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi 1: Taş Devrinden
• Eleusis Mysteria’larına, (Çev. Ali Berktay), Kabalcı Yayınları, İstanbul.
• ----------, Mircea. (2003b), Dinler Tarihine Giriş, (Çev. Lale Arslan), Kabalcı
• Yayınları, İstanbul.
• ERGİN, Muharrem. (1989), Dede Korkut Kitabı I, Giriş-Metin-Faksimile, TDK
• Yayınları, Ankara.
• ----------. Muharrem. (1994), Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul.
• ERGUN, Pervin. (2012), Türk Kültüründe Ağaç Kültü, AKMB Yayınları, Ankara.
• HANÇERLİOĞLU, Orhan. (1995), Düşünce Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul.
• İBRAYEV, Şakir. (2006), “Kazak Mitleri ve Mitik Efsaneleri Hakkında”, (Akt.
• Metin Arıkan), Bilig, S. 37, ss. 1-11.
• İNAN, Abdülkadir. (2000), Tarihte ve Bugün Şamanizm, TTK Yayınları, Ankara.
• İNAYET, Alimcan ve ÖGER, Adem. (2009), “Uygur Türklerinin Mitolojik, Dini
• ve Tarihi Kadın Kahramanları Üzerine”, Turkish Studies, C. IV, S. 3, ss.
• -1198.
• KURT, Maksude. (2010), Tanrıça Kültü ve Hıristiyanlıktaki Meryem Figürüne
• Etkileri, Rize Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek
• Lisans Tezi, Rize.
• MALİNOWSKİ, Bronislaw. (1992), Vahşilerin Cinsel Yaşamı, (Çev. Saadet Özkal),
• Kabalcı Yayınları, İstanbul.
• ÖGEL, Bahaeddin. (1948), “Türk Efsaneleri Üzerinde İncelemeler: Uygurların
• Menşe Efsanesi”, Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi, C. 6, S. 1-2, ss. 17-26.
• ----------, Bahaeddin. (1993), Türk Mitolojisi I, TTK Yayınları, Ankara.
• ÖGER, Adem. (2008), Uygur Efsaneleri Üzerinde Bir Araştırma (İnceleme ve
• Metinler), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora
• Tezi, İzmir.
• POTAPOV, L. P. (2012), Altay Şamanizmi, (Çev. Metin Ergun), Kömen Yayınları,
• Konya.
• RIBARD, Andre, (1983), İnsanlığın Tarihi, (Çev. Erdoğan Başar Berktay, Şiar Yalçın, Halil Berktay), Say Yayınları, İstanbul.
• ROUX, Jean-Paul. (1994), Türklerin ve Moğolların Eski Dini, (Çev. Aykut
• Kazancıgil), İşaret Yayınları, İstanbul.
• ----------, Jean-Paul. (2000), Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar, (Çev. Aykut
• Kazancıgil ve Lale Arslan), Kabalcı Yayınları, İstanbul.
• ----------, Jean-Paul. (2011), Eski Türk Mitolojisi, (Çev. Musa Yaşar Sağlam), Bilgesu
• Yayınları, Ankara.
• SÜMER, Gülnur. (2007), Anadolu’da Neolitik Dönemde Tanrı ve Tanrıça, Ege
• Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
• İzmir.
• ŞENEL, Alâeddin. (1982), İlkel Topluluktan Uygar Topluma, AÜ Siyasal Bilgiler
• Fakültesi Yayınları, Ankara.
• TEMİR, Ahmet. (1986), Moğolların Gizli Tarihi, TTK Yayınları, Ankara.
• TÜMER, Günay. (2008), Hıristiyanlıkta ve İslam’da Hz. Meryem, Türkiye Diyanet
• Vakfı Yayınları, Ankara.