100. YILINDA TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NİN İLK ANAYASASI 1924 TEŞKİLAT-I ESASİYE KANUNU

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: Cumhuriyet'in 100. Yılı Özel Sayısı, 266 - 282, 10.05.2024

Müzehher Yamaç

https://doi.org/10.20304/humanitas.1460613

Öz

Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk anayasası olma özelliğini taşıyan 1924 Anayasası Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından 20 Nisan 1924 yılında kabul edilmiştir. 36 yıl yürürlükte kalan ve Türk tarihinde özel bir yeri olan bu metin Türkiye Cumhuriyeti’nin tam anlamıyla yasal çerçevelerini belirlerken, çoğu yönü ile ilk olma özelliği de taşımaktadır. Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk anayasası olma özelliğini taşımasının nedeni 1921 Anayasasının henüz Cumhuriyet ilan edilmeden oluşturulmuş olmasıdır. Ayrıca savaş dönemi olması ve henüz Osmanlı Devleti’nin yasal olarak devam etmesi sebebi ile bu anayasadan ilk olarak bahsetmek doğru değildir. Yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti'nin yasal eksikliklerini gidermek amacıyla 1924 Anayasası yapılmak durumunda kalınmıştır. İçerisinde bulunduğu dönemin gelişmelerinin ürünü olarak yapıldığı devrin ihtiyaçlarını karşılayan bu Anayasa, egemenliğin yalnızca millete ait olduğu ve yalnızca TBMM tarafından kullanılacağı esasına göre hazırlanmıştır. Bu çalışma 100 yıl önce Türkiye Cumhuriyeti’nin temel değerlerini oluşturan 1924 Anayasası’nın; tarihsel koşullarda oluşum süreci, özellikleri, organlara dair hükümleri, zaman içerisinde gerçekleşen değişiklikler ve Anayasaya getirilen eleştirileri dönemin Zabıt Cerideleri ve literatür kaynakları üzerinden analiz etmeyi

Anahtar Kelimeler

1924 Anayasası, Teşkilat-ı Esasiye, Türkiye Büyük Millet Meclisi, Cumhuriyet

Teşekkür

sayın Editör, zahmetleriniz için teşekkür ederim. Doç. Dr. Müzehher Yamaç

TURKİSH FIRST CONSTITION of TURKISH REPUBLIC IN ITS 100th ANNIVERSARY 1924 ESSENTIAL ORGANIZATION LAW

Öz

The 1924 constitution, which is the first constitution of the Republic of Turkey, was accepted by the Turkish Grand National Assembly on 20 April 1924. This text, which had been remained in force for 36 years, has a special place in Turkish history while it determines the full legal framework of the Republic of Turkey and is the first in many aspects. The reason why it is the first constitution of the Republic of Turkey is that the 1921 Constitution was created before the republic was declared. In addition, since it was a war period and Ottoman Empire was still continuing legally, it is not right to talk about this constitution as first. In order to eliminate the legal deficiencies of the newly established Republic of Turkey, the 1924 Constitution had to be drawn up. This Constitution, which meets the needs of the period that it was created in, was prepared on the principle that sovereignty belongs only to the nation and will be used only by the Turkish Grand National Assembly. This study examines the 1924 Constitution, which constituted the fundamental values of the Republic of Turkey 100 years ago. It aims to analyze the formation process under historical conditions, its features, provisions on organs, changes over time and criticisms of the Constitution through the minutes of the period and literature sources.

Anahtar Kelimeler

The Constitution of 1924, Teşkilat-ı Esasiye, Turkish Grand National Assembly, Republic

Kaynakça

• Akgün, S. (1989). “Ankara’nın Başkent Oluşu”. IX. Türk Tarih Kongresi. III. C. TTK, Ankara.
• Akın, R. (2014). “1921 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun Hukuk Tarihimizdeki Önemi”, I. Türk Hukuk Tarihi Kongresi Bildirileri, 21-22 Aralık 2012, Editör: Prof. Dr. Fethi Gedikli, İstanbul, ss.599-607.
• Armaoğlu, F. (2009). 20. yy. Siyasi Tarihi 1914-1995. Alkım Yay, İstanbul.
• Atar, Y. (2002). Türk Anayasa Hukuku, Mimoza Yayınları, Konya. Atatürk’ ün Bütün Eserleri, C. 16, s. 117.
• Berkes, N. (2018). Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Çetintaş, C. (2020). Cumhuriyet’in Birinci Yılı 1924. TBMM Tutanakları Yıllığı 5.
• Erdoğan, M. (2005). Anayasal Demokrasi. Siyasal Kitapevi, Ankara.
• Ertem, B. (2003). “Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin İlk On Yılında Parlamento İçi Muhalefet ve Bir Örnek: Serbest Cumhuriyet Fırkası”. The Journal of Turkish Social Research , C. 17, S. 2, ss. 345-362.
• Fendoğlu, H., T. (2022). Karşılaştırmalı 1921 Anayasası, 1921 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu ve Makaleler, 1921 Anayasası’nın Kabul Edilişinin 100. Yılına Armağan, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, ss.143-186.
• Genç, R. (2005). Türkiye’yi Laikleştiren Yasalar, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, s.IX – X.
• Gözler, K. (2011). Türk Anayasa Hukuku Dersleri, Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım, s.26.
• Gözübüyük, A., Ş. (2003). Anayasa Metni ve 11. Protokole Göre Hazırlanmış Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi. Turhan Yayınevi, Ankara.
• Gözübüyük, A., Ş & Sezgin, Z. (1957). 1924 Anayasası Hakkında Meclis Görüşmeleri. 1. Basım, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara.
• Gözübüyük, A. Ş. (1993). Anayasa Hukuku, Turhan Kitabevi, Ankara.
• İnönü, İ. (2006). Hatıralar. Bilgi Yayınevi, Ankara.
• Konan, B. (2011). “Türk Kadınının Siyasi Hakları Kazanma Süreci”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi C. 60, S.1, ss. 157-174.
• Mumcu, A. (1986). “1924 Anayasası,” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.2, S.5, Ankara, s.383-400.
• Odyakmaz, Z. & Kaymak, Ü. & Ercan, İ. (2008). Anayasa Hukuku İdare Hukuku. Arıkan Basım Yayım Dağıtım, İstanbul.
• Özbudun, E. (1992). 1921 Anayasası, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara.
• Özkul, F. (2018). “Liberal Demokratik Anayasacılık Anlayışı Bağlamında Türkiye Cumhuriyeti 1924 Anayasasının Değerlendirilmesi”. Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi, sayı: 12, ss. 585-612.
• Öztaş, S. (2022). “Türkiye Büyük Millet Meclisinin Açılışı ve Geçici Başkan Şerif Bey” Milli Egemenlik ve Demokrasi. (Ed. C. Vatandaş, S. Öztaş ve M. Özden), TBMM Basımevi, ss. 409-440.
• Parla, T. (2002). Türkiye’de Anayasalar, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Sarısaman, Sadık; Üçüncü, Uğur (2016). “Arşiv Belgelerine Göre Büyük Taarruz, Tarih Okulu Dergisi, C.9, S. XXV, ss. 285-287).
• Şimşir, B., N. (1991). Ankara’nın Başkent Oluşu. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi. Volume: 7 Issue: 20.
• Tanör, B. (2010). Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri. 19. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Toynbee, Arnold J. (2000). 1920’lerde Türkiye’de Hilafetin İlgası, Çev. Hasan Aktaş, Yöneliş Yayınları, İstanbul.
• Turan, İ. (1969). Cumhuriyet Tarihimiz. Çağlayan Kitapevi, İstanbul.
• Yamaç, M. (2014), “İlk Anayasa (1876 Kanun-i Esasi)”. Balkan Sosyal Bilimler Dergisi, C.3, S.5, Tekirdağ, 2014, ss. 54-68.
• Yamaç, M. (2022a). “Türkiye Devleti’nin İlk Anayasası 1921 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu”. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 22, Sayı: TBMM’nin 100. Yılı ve Millî İrade Özel Sayısı, Afyon, ss. 204-220.
• Yamaç, M. (2022b). “1921 Teşkilat-ı Esasiye Anayasası’nın Tadilatı”, 1921Anayasası’nın Kabul Edilişinin 100. Yılına Armağan, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, ss. 207-239.
• Yeşilbursa, B., K. (2023). Edt. Türkiye Cumhuriyeti’nin Tapu Senedi Lozan Barış Antlaşması 100.Yıl. Sentez Yayınları, Ankara.
• Yılmaz, F. (2007). Türk Anayasa Tarihi, 1. Baskı, Berikan Yayınları, Ankara.
• Zürcher, E., J. (2013). Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, 28. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMM ZC), (1922). Birinci Devre, C. 3, Ankara: TBMM Matbaası.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMM ZC), (1944). Birinci Devre, C. 7, Ankara: TBMM Matbaası.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMM ZC), İkinci Devre, C. 21, Ankara: TBMM Matbaası.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMM ZC), İkinci Devre, C. 3, Ankara: TBMM Matbaası.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMM ZC), İkinci Devre, C. 7, Ankara: TBMM Matbaası 1924 Anayasası, Teşkilatı Esasiye Kanunu, Kanun Numarası: 491, Kabul Tarihi: 20/4/1340 (1924). https://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/tutanak_dergisi_pdfler.yasama_yillari?v_meclis=1&v_donem=5, 05/12/1934: 85.
• Özkan, M. & Çiftçi S., (Ed.) Tekin, Y. (2022), “V. Yasama Dönemi (1935-1939) Dünya Savaşı’nın Eşiğinde Tek Parti İktidarının Kurumsallaşması: Parti-Devlet Özdeşliği, Yüzüncü Yılında TBMM Oluşumu, Çalışma Şartları ve İşlevleri,” C. I: 211-239. https://www5.tbmm.gov.tr/pdf/Yuzuncu_yilinda_TBMM_1_cilt.pdf