Kentsel Mekân Algısında Sesin Etkisi, Görme Engelli Bireyler İçin Destek Teknolojileri

Yıl 2025, Cilt: 17 Sayı: 47, 312 - 341, 10.04.2025

İrem Dinçler , Ebru Güller

https://doi.org/10.31198/idealkent.1476775

Öz

Mekân deneyimleri ve algı üzerinde yapılan çalışmalarda görme duyusunun ön plana çıktığı, işitme duyusunun, mekânda var olan seslerin ise geri planda kaldığı görülmektedir. Mevcut literatürde sesin mekân algısındaki yeri çoğunlukla engeli olmayan bireyler üzerinden ve teorik olarak irdelenmektedir. Alan çalışmalarına yönelik araştırmalar ses peyzajları, akustik ekoloji, gürültü analizleri şeklindedir. Öte yandan görme engelli bireyler açısından sesin önemine değinen çalışmalar sınırlı kalmakta, bu çalışmalar genellikle mimari tasarım kriterleri kapsamında ele alınmış çalışmalar olarak karşımıza çıkmaktadır. Özellikle görme engellilik söz konusu olduğunda mekândaki sesin anlamsal etkisi yadsınamaz. Çünkü ülkemizde görme engelli bireylerin sayısı tüm engelli bireyler arasında %9,53’lük bir orana sahiptir ve bu bireyler kentsel/kamusal mekânları aktif bir biçimde kullanmaktadırlar. Bu durum araştırmanın konusunun belirlenmesinde öne çıkmış, kamusal mekân algısında sesin etkisinin görme engelli bireyler üzerinden irdelenmesini gerekli kılmıştır. Literatürdeki bu boşluğun çalışma kapsamında irdeleniyor olması, mekân algısı ve kullanımı açısından sesin etkisinin araştırılması ve sorguya açılması çalışmanın önemini ortaya koymaktadır. Bu nedenle çalışmada sesin görme engelli kullanıcılar üzerindeki etkisini ortaya çıkarmak amaçlanmıştır. Buna yönelik olarak çalışmada öncelikle engellilik, görme engellilik kavramları açıklanmış ardından, sesin kentsel/kamusal mekandaki etkisi üzerine kuramsal alt yapı oluşturulmuştur. Bu çalışma engellilik, görme engellilik kavramlarını irdelemekte destek teknolojilerini açıklamakta ve sesin etkilerini görme engelli bireyler üzerinden tartışmaya açmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Destek teknolojileri, evrensel tasarım, görme engelli bireyler, kentsel kamusal mekan algısı, mekanda ses

Etik Beyan

Bu çalışma Dokuz Eylül Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bina Bilgisi Doktora Programı'nda Doç. Dr. Ebru Güller danışmanlığında ve İrem Dinçler tarafından hazırlanmakta olan doktora tezinin literatür taramasından üretilmiştir. Kasım 2023 tarihinde Dokuz Eylül Üniversitesi tarafından İzmir'de çevrimiçi olarak yapılan DEUISGR-2023 (DEU International Symposium Series on Graduate Research 2023) Kongresi'nde sunulan sözlü bildirinin genişletilmiş halidir.

The Effect of Sound on Space Perception in Urban Space Support Technologies for Visually Impaired People

Öz

In studies on spatial experiences and perception, the sense of vision often takes precedence, while auditory perception and environmental sounds tend to be overlooked. Existing literature predominantly examines the role of sound in spatial perception from a theoretical perspective and mainly for individuals without disabilities. Field studies generally focus on soundscapes, acoustic ecology, and noise analyses. However, research addressing the significance of sound for visually impaired individuals remains limited and is mostly considered within the framework of architectural design criteria. The semantic impact of sound within a space becomes particularly significant when visual impairment is concerned. In Turkey, visually impaired individuals constitute 9.53% of the total disabled population and actively use urban/public spaces. This highlights the necessity of investigating the influence of sound on public space perception from the perspective of visually impaired individuals. Addressing this gap in the literature underscores the importance of examining the role of sound in spatial perception and utilization. This study aims to explore the impact of sound on visually impaired users. To achieve this, the concepts of disability and visual impairment are first defined, followed by the establishment of a theoretical framework on the influence of sound in urban/public spaces. The study further discusses the effects of sound on visually impaired individuals and introduces assistive technologies supporting these discussions.

Anahtar Kelimeler

Support technologies, universal design, visual impaired people, urban space perception, sound on space

Kaynakça

• Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı. (2023). Ulusal Engelli Veri Sistemi. 8 Nisan 2023 tarihinde https://aile.gov.tr/media/130921/eyhgm_istatistik_bulteni_ocak_23.pdf adresinden erişildi.
• Akçalı, Ş. (2015). Görme engellilere yönelik tasarlanan mekanların erişilebilirlik standartları kapsamında irdelenmesi: Görme engelli kütüphaneleri. (Yüksek Lisans Tezi). YÖK. (410611)
• Alkan Meşhur, H. F. ve Yılmaz Çakmak, B. (2018). Universal Design in Urban Public Space: The Case of Zafer Pedestrian Zone/Konya-Turkey. International Journal of Architecture & Planning, 6, 15-40. doi: 10.15320
• Altunay, B., Yalçın, G. ve Uysal Saraç, M. (2021). Orientation and mobility problems of adults with visual impairment and suggestions for solutions. Eğitimde Nitel Araştırmalar Dergisi, (28), 300-330.
• Arslan, Y., Şahin, H. M., Gülnar, U ve Şahbudak, M. (2014). Görme engellilerin toplumsal hayatta yaşadıkları zorluklar (Batman Merkez Örneği). Batman Üniversitesi Yaşam Bilimleri Dergisi, 4(2), 1-14.
• Ayyıldız Potur, A. (2014). Tenin gözleri: Görme engellilere yönelik öğrenme ortamları ve çok duyulu mekânsal deneyimler. Ege Mimarlık, 36-41.
• Bakırcı, R. (2009). İngiltere’deki Kraliyet Ulusal Körler Enstitüsü’nün (RNIB) çalışmaları ve ülkemiz için öneriler. Bilgi Dünyası. 10(2). 309-315. https://doi.org/10.15612/BD.2009.282
• Bayhan, B. (2015, Ocak 26). Görme engelliler için haritacılıkta yeni gelişmeler. 23 Mayıs 2023 tarihinde https://www.arkitera.com/haber/gorme-engelliler-icin-haritacilikta-yeni-gelismeler/ adresinden erişildi.
• Belir Ö. (2012). Görme engellilerin mekân okumasına etki eden parametrelerin saptanması. (Doktora Tezi). YÖK. (324484).
• Bilge, B. (2017). Görme engelli kişiler için konut tasarımında ulaşılabilirlik. International E-Journal of Advances in Social Sciences, 3(7), 152-166. http://ijasos.ocerintjournals.org/en/download/article-file/298422
• Blesser, B. ve Salter, L. R. (2007). Spaces Speak, Are You Listening? Experiencing Aural Architecture. Cambridge, London: The MIT Press.
• Blesser, B., ve Salter, L.-R. (2009). Aural Architecture: The Invisible Experience of Space. Immersed. Sound and Architecture, OASE, (78), 50–56. 27 Aralık 2022 tarihinde https://www.oasejournal.nl/en/Issues/78/AuralArchitectureTheInvisibleExperienceOfSpace adresinden erişildi.
• Camargo, A., Artus, J. ve Spiers, H. (2021). Neuroscience: A playbook for placemaker. 17 Mayıs 2023 tarihinde https://neuro-architectology.com/neurosciencea-playbook-for-placemakers/ adresinden erişildi.
• Creem-Regehr, S. H., Barhorst-Cates, E. M., Tarampi, M. R., Rand, K.M ve Legge, G. E. (2021). How can basic research on spatial cognition enhance the visual accesibility of architecture for people with low vision?. Cognitive Research: Principles and Implications, 6(3), 2-18. https://doi.org/10.1186/s41235-020-00265-y
• Dinç Uyaroğlu, İ. (2023). Mahallede kapsayıcı kamusal yaşam için erişilebilirlik denetimi. Planlama, 33(1), 123-142. doi: 10.14744/planlama.2022.15045
• Dostol, S. ve Güller, E. (2021). Alışveriş merkezlerindeki tasarımın görme engelliler için uygunluğu: İzmir Ege Perla Alışveriş Merkezi örneği. Ufkun Ötesi Bilim Dergisi, 21(1), 68-84. https://dergipark.org.tr/tr/pub/uobild/issue/63431/904223 adresinden erişildi.
• Eckart, K. (2019, Nisan 22). Brains of blind people adapt to sharpen sense of hearing, study shows. https://www.washington.edu/news/2019/04/22/brains-of-blind-people-adapt-to-sharpen-sense-of-hearing-study-shows/ adresinden erişildi.
• Elli, G. V., Benetti, S. ve Collignon, O. (2014). Is there a future for sensory substitution outside academic laboratories? Multisensory Research, 27, 271-291. doi: 10.1163/22134808-00002460
• Enginöz, E. B. (2015). Herkes için tasarım-erişilebilir mimarlık. Mimarlık, (381), 48-52.
• Erçetin, C., Durmaz, B. ve Aksoy, Ç. (2022). Akıllı kent, erişilebilirlik ve mekânsal veri tabanı ilişkisi üzerine engeller analizi: Ankara örneği. İdealkent. 36(13), 487-518. doi: 10.31198/idealkent.1076597
• Giray Küçük S. ve Yüceer, H. (2022). Neuroscience and the cities: Neurourbanism. Gazi University Journal of Science, Part B, 10(3), 287-301. 24 Mayıs 2023 tarihinde https://dergipark.org.tr/en/pub/gujsb/issue/72742/1140128 adresinden erişildi.
• Goldstein, E. B. (2008). Cognitive psychology, connecting mind, research and everyday experience. Wadsworth: Cengage Learning.
• Goldstein, E. (Ed.). (2010). Encyclopedia of perception. Thousand Oaks, CA: Sage Publications.
• Goller, B. (2014). Espacios Sónicos. (Doktora Tezi). 19 Ocak 2023 tarihinde https://oa.upm.es/35300/ adresinden erişildi.
• Grady, D. (1993, Haziran 1). The vision: Thing mainly in the brain. 16 Nisan 2023 tarihinde https://www.discovermagazine.com/mind/the-vision-thing-mainly-in-the-brain adresinden erişildi.
• Hacıhasanoğlu, I. (2003). Evrensel Tasarım. Tasarım Kuram Dergisi, 3(3), 93-101. https://doi.org/10.23835/tasarimkuram.240838
• Hazell, J. (2015). Environmental sound enrichment. 17 Mayıs 2023 tarihinde https://tinnitus.org/sound-enrichment/ adresinden erişildi.
• Hull, J. (2001). Sound: An enrichment or state? Soundscape: The Journal of Acoustic Ecology, 2(1), 10-15.
• Jóhannesson, Ó. I., Balan, O., Unnthorsson, R., Moldoveanu, A. ve Kristjánsson, Á. (2016). The sound of vision project: On the feasibility of an audio-haptic representation of the environment, for the visually impaired. Brain Sciences, 27(6), 1-20. doi: 10.3390/brainsci6030020
• Kan Kılıç, D. (2016). Non-visual aspects of spatial knowledge: Wayfinding behavior of visually impaired people in complex urban environments. (Doktora Tezi). YÖK. (447120)
• Kumru, Y. (2021). Çağdaş mimarlıkta görme engelli kullanıcılara yönelik tasarım yaklaşımları. (Yüksek Lisans Tezi). YÖK. (691193)
• Mali, A. (2015). The BuzzClip: Wearable Mobility Tool for the Blind. 12 Kasım 2024 tarihinde https://www.indiegogo.com/projects/the-buzzclip-wearable-mobility-tool-for-the-blind#/. adresinden erişildi.
• Mediastika, C., Sudarsono, A., S. ve Kristanto, L. (2020). Indonesian shopping malls: A soundscape appraisal by sighted and visually impaired people. Architectural Engineering and Design Management, 18(3), 184-203. https://doi.org/10.1080/17452007.2020.1833829
• Millî Eğitim Bakanlığı. (2018). Tanımlar ve kısaltmalar. 4 Nisan 2023 tarihinde https://orgm.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2018_07/09101900_ozel_egitim_hizmetleri_yonetmeligi_07072018.pdf adresinden erişildi.
• Norman, D. (2013). Gündelik şeylerin tasarımı. Ankara: Tübitak
• Orakcı, M. (2019). Kentsel yaya mekânında erişilebilirliğin insanın algısal hallerinden görme duyusu kapsamında irdelenmesi. (Yüksek Lisans Tezi). YÖK. (597119).
• Orhan, S. ve Özkan, E. (2020). Engelli kadın olmak. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22(1), 1-19. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1014673
• Özkan, E. (2018). Görme engelli bireylerde postüral stabilite eğitimlerinin postüral stabilite ve aktivite performansına etkisinin incelenmesi. (Doktora Tezi). YÖK. (521161).
• Paiva, A. (2019, Haziran 6). The eyes of the body: perception, sensoriality and neuroarchitecture. 12 Nisan 2023 tarihinde https://www.neuroau.com/post/the-eyes-of-the-body-perception-sensoriality-and-neuroarchitecture adresinden erişildi.
• Pallasmaa, J. (2020). Tenin Gözleri. (A. U. Kılıç, Çev.). İstanbul: Yem Yayıncılık. (Orijinal eserin yayın tarihi 2005).
• People with Disability Australia [PWDA], (2023). Social model of disability. 11 Nisan 2023 tarihinde https://pwd.org.au/resources/models-of-disability/ adresinden erişildi.
• Ponty, M. M. (2020). Algılanan Dünya. (Ö. Aygün, Çev.). İstanbul: Metis Yayıncılık. (Orijinal eserin yayın tarihi 1948).
• Rychtáriková, M. (2015). How do blind people perceive sound and soundscape? Akustika, 23(1), 6-9.
• Silva, P. R., Farias, T., Cascio, F., Santos, L., Peixoto, V., Crespo, E., Ayres, C., Marinho, V., Bastos, V. H., Riberio, P., Velasques, B., Orsini, M., Fiorelli, R., Freitas M. R. G ve Teixeira, S. (2018). Neuroplasticity in visual impairments. Neurology International, 10(4), 111-117. doi: 10.4081/ni.2018.7326
• Sipahioğlu, N. ve Gürer, E. (2023). Measuring Spatial Perception through Visual Representation and Narrative. JCoDe: Journal of Computational Design, 4(1), 121- 144. https://doi.org/10.53710/jcode.1233
• Sonksen P, Levitt S ve Kitsinger, M. (1984). Identification of constraints acting on motor development in young visually disabled children and principles of remedation. Child: Care, Health and Development, 10(5), 273–86. doi: 10.1111/j.1365-2214.1984.tb00186.x
• Southworth, M. F. (1967). The sonic environment of cities. (Yüksek Lisans Tezi). https://dspace.mit.edu/handle/1721.1/102214 adresinden erişildi.
• Story, M. F., Mueller, J. L. ve Mace, R. L. (1998). The universal design file: Designing for people of all ages and abilities. NC State University: The Center for Universal Design.
• T.C Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı. (2021). Erişilebilir ulaşım stratejisi ve eylem planı, tanımlar. 12 Nisan 2023 tarihinde https://www.uab.gov.tr/duyurular/erisilebilir-ulasim-stratejisi-ve-eylem-plani-2021-2025 adresinden erişildi.
• Temel, H. N. ve Yılmaz, M. (2023). İç mekân, çevre ve sağlık. Mekânsal Araştırmalar Dergisi, 1(1), 75-90.
• Théberge, P. (2005). Sounds Maps: Music and Sound in Cybercartograpy. F. Taylor Editör (Der.), CyberCartography: Theory and Paractie içinde (ss. 389-410). Carleton Üniversitesi, Ottawa.
• Ulusal Engelliler Veri Bankası. (2023). Engelli ve Yaşlı İstatistik Bülteni. https://kts2.saglik.gov.tr/
• United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities (UNCRPD), (2007). Convention on the rights of persons with disabilities and optional protocol. https://www.ohchr.org/sites/default/files/Ch-15-a.pdf adresinden erişildi.
• URL-1. Institute of development studies. 12 Nisan 2023 tarihinde https://www.uitp.org adresinden erişildi.
• URL-2. Institute of development studies. 12 Nisan 2023 tarihinde https://www.ids.ac.uk/projects/evidence-on-demand/ adresinden erişildi.
• URL-3. São Paulo: Expansion of the metro and commuter rail network. 18 Mart 2025 tarihinde https://www.urban-transportmagazine.com/en/sao-paulo-expansion-of-the-metroand-commuter-rail-network/ adresinden erişildi.
• URL-4. São Paulo. 18 Mart 2025 tarihinde https://www.urbanrail.net/am/spau/sao-paulo.htm adresinden erişildi.
• URL-5. Is Delhi Metro Accessible for the Persons with Disabilities? 18 Mart 2025 tarihinde https://wecapable.com/delhi-metro-accessibility-persons-with-disabilities/ adresinden erişildi.
• URL-6. Measures and accessibility for people with reduced mobility (PRM) on the national rail network. 18 Mart 2025 tarihinde https://blogcfl.lu/en/infrastructure-manager/accessibility-prm adresinden erişildi
• Vetter, P., Bola, L., Reich, L., Benneth, M., Muckli, L. ve Amedi, A. (2020). Decoding natural sounds in early ‘visual’ cortex of congenitally blind individuals. Current Biology, (30), 3039-3044. doi: 10.1016/j.cub.2020.05.071
• World Health Organization. (2012). Sixty-sixth world health assembly. https://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/WHA66REC1/WHA66_2013_REC1_complete.pdf adresinden erişildi.
• World Health Organization, (2022). Blindness and vision impairement. 4 Nisan 2023 tarihinde https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/blindness-and-visual-impairment adresinden erişildi.
• Xochitemo-Pérez, A. ve Pujol-Martínez, I. (2021). Neuroarchitecture: Beyond a spatial sensation. Journal Architecture and Design, 5(15), 11-18. doi: 10.35429/JAD.2021.14.5.11.18
• Yamandağ Öner, A. (2022). Mekânsal deneyimde ses ve işitme olgusu: Zimoun örneği. (Yüksek Lisans Tezi). YÖK. (724028).
• Zeyrek Çepehan, İ. (2022). Evrensel tasarım kapsamında huzurevlerinde erişilebilirliğin çalışan görüşleri üzerinden araştırılması. (Yüksek Lisans Tezi). YÖK. (728750).
• Zhang, S., Zhang, K., Zhang., M. ve Liu Xiaoyang (2022). Evaluation of the visually impaired experience of the sound environment in urban spaces. Frontier in Psychology, 5(12), 1-10. doi: 10.3389/fpsyg.2021.731693