The evaluation of morphometric characteristics of the Gediz Basin in terms of flood generation potential

Yıl 2025, Sayı: 55, 151 - 173, 30.05.2025

Kemal Yurddaş , Murat Karabulut

https://doi.org/10.32003/igge.1609570

Öz

Floods, compared to other natural disasters, have a more predictable and controllable nature. Therefore, spatial and hydrodynamic studies aimed at forecasting flood events play a significant role in managing and mitigating the impacts of this hazard. This study aims to evaluate the flood generation potential of the Gediz Basin using morphometric methods. Morphometric parameters were calculated separately for the Gediz Basin and its sub-basins, and comparisons were made between the results to identify the flood generation potential of the basin. In this context, the data obtained for individual sub-basins allowed for a more accurate and detailed assessment of the flood risk across the entire Gediz Basin. Through this method, critical new insights were gained regarding the identification and management of areas with high flood generation potential. The study results indicate that the Gediz Basin has significant flood generation potential. Among the sub-basins, the Upper Gediz Sub-basin was found to have a higher flood generation potential compared to other sub-basins.

Anahtar Kelimeler

Flood , Morphometry , Basin , Gediz , GIS

Gediz Havzası morfometrik özelliklerinin sel üretme potansiyeli açısından değerlendirilmesi

Öz

Sel, diğer afetlere göre daha öngörülebilir ve kontrol edilebilir bir yapıya sahiptir. Bu nedenle sel olaylarının önceden tahmin edilmesine yönelik yapılan mekânsal ve hidrodinamik çalışmalar bu afetle mücadelede önemli rol oynamaktadır. Bu çalışmada, morfometrik yöntemler kullanılarak Gediz Havzası’nın sel üretme potansiyelinin değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Gediz Havzası ve alt havzaları için Sayısal Yükseklik Modeli (SYM) üzerinden morfometrik indisler ayrı ayrı hesaplanmış, elde edilen sonuçlar arasında karşılaştırmalar yapılarak, havzanın sel üretme potansiyeli ortaya konmuştur. Bu kapsamda, alt havzalar özelinde elde edilen veriler Gediz Havzası’nın tamamına dair sel duyarlılığı değerlendirmesinin daha doğru ve detaylı bir biçimde yapılmasına imkân tanımıştır. Bu yöntemle, sel üretme potansiyeli yüksek alanların tespiti ve yönetimi açısından kritik öneme sahip yeni bilgiler elde edilmiştir. Çalışma sonucunda, Gediz Havzası’nın sel üretme potansiyeline sahip olduğu, alt havzalar karşılaştırıldığında ise Yukarı Gediz Alt Havzası’nın diğer alt havzalara oranla daha yüksek sel üretme potansiyeline sahip olduğu tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Sel , Morfometri , Havza , Gediz , CBS

Kaynakça

• AFAD. (2025). T.C. İçişleri Bakanlığı Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı Afet İstatistikleri. https://www.afad.gov.tr/afet-istatistikleri
• Anılan, T., Yüksek, Ö., & Kankal, M. (2016). Regional Flood Frequency Analysis of Eastern Black Sea Basin Based on L-Moments. Teknik Dergi, 27(2). https://avesis.uludag.edu.tr/yayin/da876ff6-c66c
• ASF. (2023). Alaska Satellite Facility. (2023). ALOS PALSAR Radiometric Terrain Corrected (RTC) 12.5m Digital Elevation Model (DEM) [Data set]. ASF DAAC. https://asf.alaska.edu.
• Avci, V., Dölek, İ., & Uzelli, T. (2023). Araklı ve çevresinde (Trabzon) Sel ve Taşkına Neden Olan Derelerin Morfometrik Analizlerle Taşkın Duyarlılıklarının Belirlenmesi. Karadeniz Fen Bilimleri Dergisi, 13(3), Article 3. https://doi.org/10.31466/kfbd.1286455
• Avci, V., & Ünsal, Ö. (2023). A Morphometric Approach to Bozkurt (Kastamonu-Türkiye) Flood. Doğal Afetler ve Çevre Dergisi, 9(2), 216–239. https://doi.org/10.21324/dacd.1210797
• Beven, K. J., & Kirkby, M. J. (1979). A Physically Based, Variable Contributing Area Model of Basin Hydrology / Un Modèle À Base Physique De Zone D’appel Variable De L’hydrologie Du Bassin Versant. Hydrological Sciences Bulletin, 24(1), 43–69. https://doi.org/10.1080/02626667909491834
• Bozdoğan, M., & Canpolat, E. (2024). Delibekirli Havzası’nın Taşkın Tekerrürünün Hesaplanması ve HEC-RAS ile Modellenmesi (Kırıkhan/Hatay). Doğal Afetler ve Çevre Dergisi, 10(2), 478–503.
• Bozkurt Çiftçi, N., & Bozkurt, E. (2008). Folding of the Gediz Graben Fill, SW Türkiye: Extensional and/or Contractional Origin? Geodinamica Acta, 21(3), 145–167. https://doi.org/10.3166/ga.21.145-167
• Bozkurt, E., & Sözbilir, H. (2004). Tectonic Evolution of the Gediz Graben: Field Evidence for An Episodic, Two- Stage Extension in Western Türkiye. Geological Magazine, 141(1), 63–79. https://doi.org/10.3166/ga.21.145-167
• Ceylan, A., & Kömüşcü, A. Ü. (2008). Meteorolojik karakterli doğal afetlerin uzun yıllar ve mevsimsel dağılımları. İklim Değişikliği ve Çevre, 1(1), 1–10.
• Chorley, R. J. (1969). The Elevation of the Lower Greensand Ridge, South-East England. Geological Magazine, 106(3), 231–248. https://doi.org/10.1017/S0016756800057940
• Chorly, R. J., Schumm, S. A., & Sugden, D. E. (1984). Geomorphology Methuen Co. Ltd. New York and London.
• Committee, C. C. (2017). UK Climate Change Risk Assessment 2017 Synthesis Report: Priorities for the Next Five Years. London: Committee on Climate Change. www. theccc. org. uk/wp-content/uploads ….
• Cred, U. (2020). Human Cost of Disasters. An Overview of the last 20 years: 2000–2019. CRED, UNDRR, Geneva, 609.
• Cürebal, İ. (2004). Madra Çayı Havzasının Hidrografik Özelliklerine Sayısal Yaklaşım. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7(11), 11–24.
• Cürebal, İ., & Erginal, A. E. (2007). Mıhlı Çayı Havzası’nın Jeomorfolojik Özelliklerinin Jeomorfik İndislerle Analizi. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 6(19), 126–135.
• De Moel, H., Jongman, B., Kreibich, H., Merz, B., Penning-Rowsell, E., & Ward, P. J. (2015). Flood risk assessments at different spatial scales. Mitigation and Adaptation Strategies for Global Change, 20(6), 865–890. https://doi.org/10.1007/s11027-015-9654-z
• Demir, V., & Keskin, A. Ü. (2022). Taşkınların Ekonomik Zararlarının Değerlendirilmesi (Samsun-Mert Irmağı havzası). International Journal of Engineering Research and Development, 14(2), 663–678. https://doi.org/10.29137/umagd.1090447
• Elbaşı, E., & Özdemir, H. (2018). Marmara Denizi Akarsu Havzalarının Morfometrik Analizi. Coğrafya Dergisi, 36, 63–84. https://doi.org/10.26650/JGEOG418790
• Erginal, A. E., & Cürebal, İ. (2007). Soldere Havzasının Jeomorfolojik Özelliklerine Morfometrik Yaklaşım: Jeomorfik İndisler ile Bir Uygulama. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 17, 203–210.
• Erinç, S. (1973). Türkiye’nin Jeomorfolojisi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Yayınları.
• Gravelius, H. (1914). Grundriß der Gesamten Gewässerkunde: In vier Bänden. Göschen.
• Gündoğdu, V., & Kocataş, A. (2006). Gediz Nehir Havzası Yönetim Planı Oluşturulmasına Yönelik Bir Yaklaşım. Ege Journal of Fisheries and Aquatic Sciences, 23(3), 371–378.
• Günek, H., Sunkar, M., & Toprak, A. (2013). Muş Şehrini Etkileyen Çar ve Muş Derelerinin Bazı Jeomorfometrik İndislere Göre Analizleri. Proceeding of TMMOB Congress on Geographic Information Systems, 11–13. https://www.academia.edu/download/32584059/
• Güney, Y., & Turoglu, H. (2020). Selendi Çayı Havzası’nda İklim Özelliklerindeki Eğilimler ve Erozyona Etkileri. Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi, 4, 15–31.
• Horton, R. E. (1932). Drainage-basin characteristics. Transactions, American Geophysical Union, 13(1), 350–361. https://doi.org/10.1029/TR013i001p00350
• Horton, R. E. (1945). Erosional development of streams and their drainage basins; hydrophysical approach to quantitative morphology. Geological Society of America Bulletin, 56(3), 275–370. https://doi.org/10.1130/0016- 7606(1945)56[275:EDOSAT]2.0.CO;2
• Kadıoğlu, M. (2012). Türkiye’de İklim Değişikliği Risk Yönetimi. Türkiye’nin İklim Değişikliği II. Ulusal Bildiriminin Hazırlanması Projesi Yayını, 172.
• Karabulut, M., Küçükönder, M., & Topuz, M. (2013). Alata (Erdemli) Deresi’nin Jeomorfometrik Analizi. Coğrafyacılar Derneği Yıllık Kongresi Bildiriler Kitabı, 450–459.
• Karataş, A. (2017). Karasu Çayı havzasının hidrografik planlaması. Çantay Kitapevi. İstanbul. https://acikbilim.yok.gov.tr/handle/20.500.12812/175163
• Kron, W. (2003). Flood Risk= Hazard X Exposure X Vulnerability. Journal of Lake Sciences, 15, 185–204. https://doi.org/10.18307/2003.sup23
• Mahalingam, B. (2012). Hypsometric Properties of Drainage Basins in Karnataka Using Geographical İnformation System. New York Science Journal, 5(12), 156–158.
• Melton, M. A. (1957). An Analysis of the Relations Among Elements of Climate, Surface Properties, and Geomorphology (Vol. 11). Department of Geology, Columbia University New York. https://academiccommons.columbia.edu/doi/10.7916/d8-d84w-8c49/download
• Meyer, V., Scheuer, S., & Haase, D. (2009). A Multicriteria Approach for Flood Risk Mapping Exemplified at the Mulde River, Germany. Natural Hazards, 48(1), 17–39. https://doi.org/10.1007/s11069-008-9244-4
• Özdemir, H. (2011). Havza Morfometrisi ve Taşkınlar. Fiziki Coğrafya Araştırmaları, 507–526.
• Öztürk, B., & Erginal, A. (2008). Bayramdere Havzasında (Biga Yarımadası, Çanakkale) Havza Gelişiminin Morfometrik Analizler ve Jeomorfik İndislerle İncelenmesi. Türk Coğrafya Dergisi, 50, 61–68.
• Pawar-Patil, V. S., & Mali, S. P. (2013). Watershed Characterization and Prioritization of Tulasi Subwatershed: A Geospatial Approach. Int J Innov Res Sci Eng Technol, 2(6), 2182–2189.
• Pike, R. J., & Wilson, S. E. (1971). Elevation-Relief Ratio, Hypsometric İntegral, and Geomorphic Area-Altitude Analysis. Geological Society of America Bulletin, 82(4), 1079–1084. https://doi.org/10.1130/0016- 7606(1971)82[1079:ERHIAG]2.0.CO;2
• Schumm, S. A. (1956). Evolution of Drainage Systems and Slopes in Badlands at Perth Amboy, New Jersey. Geological Society of America Bulletin, 67(5), 597–646. https://doi.org/10.1130/0016- 7606(1956)67[597:EODSAS]2.0.CO;2
• Smith, K. G. (1950). Standards for Grading Texture of Erosional Topography. American Journal of Science, 248(9), 655–668. https://doi.org/10.2475/ajs.248.9.655
• Strahler. A. N. (1957). Quantitative Analysis of Watershed Geomorphology. Eos, Transactions American Geophysical Union, 38(6), 913–920. https://doi.org/10.1029/TR038i006p00913
• Strahler, A. N. (1952). Hypsometric (Area-Altitude) Analysis of Erosional Topography. Geological Society of America Bulletin, 63(11), 1117–1142. https://doi.org/10.1130/0016-7606(1952)63[1117:HAAOET]2.0.CO;2
• Strahler, A. N. (1964). Quantitative Geomorphology of Drainage Basin and Channel Networks. Handbook of Applied Hydrology. https://cir.nii.ac.jp/crid/1572824500442828288
• Sunkar, M., & Tonbul, S. (2010). İluh Deresi Havzası’na (Batman) Yönelik Sel ve Taşkın Riski Analizleri. Nature Sciences, 5(4), 255–273.
• T.C. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, Meteoroloji Genel Müdürlüğü. (2023). 2022 Yılı Meteorolojik Afetler Değerlendirmesi. https://www.mgm.gov.tr/genel/raporlar.aspx
• T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı, Su Yönetimi Genel Müdürlüğü, Taşkın ve Kuraklık Yönetimi Dairesi Başkanlığı. (2019). Gediz Havzası Kuraklık Yönetim Planı Cilt. Retrieved December 28, 2024. https://www.tarimorman.gov.tr/SYGM/Belgeler/KURAKLIK
• Terante, D. C., Lamberte, A. E., & Sevilla, M. E. P. (2010). Risk-Based Analysis of a Flood Plain: A Case in the City of Malabon, Philippines. Australian Structural Engineering Conference (2010: Sydney, NSW), 859–867. https://search.informit.org/doi/abs/10.3316/INFORMIT.847819806367717
• Topuz, M., & Karabulut, M. (2016). Limonlu ve Alata Havzalarının (Mersin-Erdemli) Jeomorfometrik Analizi. Retrieved December 28, 2024. https://www.academia.edu/download/45046763/
• Türkeş, M. (2011). Akhisar ve Manisa Yörelerinin Yağış ve Kuraklık İndisi Dizilerindeki Değişimlerin Hidroklimatolojik ve Zaman Dizisi Çözümlemesi ve Sonuçların Çölleşme Açısından Coğrafi Bireşimi. Coğrafi Bilimler Dergisi, 9(1), 79–99. https://doi.org/10.1501/Cogbil_0000000119
• Turoğlu, H. (1997). İyidere Havzasının Hidrografik Özelliklerine Sayısal Yaklaşım. Türk Coğrafya Dergisi, 32, 355– 364.
• United Nations. (2018). World Urbanisation Prospects: The 2018. (n.d.). Retrieved December 28, 2024, from https://www.un.org/en/desa/2018-revision-world-urbanization-prospects
• Utlu, M., & Özdemir, H. (2018). Havza Morfometrik Özelliklerinin Taşkın Üretmedeki Rolü Biga Çayı Havzası Örneği. Coğrafya Dergisi, 36, 49–62. https://doi.org/10.26650/JGEOG408101
• Yurddaş, K. (2022). Analitik Hiyerarşi Süreci (AHP) İle Kurşunlu Çayı Havzası’nda Taşkın Risk Analizi (pp. 9–31).
• Zevenbergen, L. W., & Thorne, C. R. (1987). Quantitative Analysis of Land Surface Topography. Earth Surface Processes and Landforms, 12(1), 47–56. https://doi.org/10.1002/esp.3290120107