Deliller Bağlamında Hanefî Âlimlerin Usulde Kesinlik Arayışları

Year 2025, Issue: 45, 29 - 55, 30.06.2025

Elif Çalışır

https://doi.org/10.59777/ihad.1509240

Abstract

Çalışmanın amacı Hanefî usulcülerin nazarında epistemolojik açıdan kat‘î hükme ulaşmanın imkânını, izlenen metodu ve usuldeki sonuçlarını deliller bağlamında ele almaktır. Bu amaçla Hanefî literatürüne bakıldığında şer‘î delillerin Şâri‘’e isnadı bakımından ilim gerektiren (kat‘î) ve ilim gerektirmeyen (zannî) şeklinde iki kısma ayrıldığı ve hüccet değerlerinin epistemik analizlere tâbi tutulduğu görülmektedir. Deliller arasında böyle bir ayırıma gidilmesiyle birlikte zan ifade eden delil ile kat’î bilgi ifade eden delilin ahkâmın teşri’înde aynı kuvvette işleve sahip olmadığı açıkça ortaya konmuştur. İlim gerektiren delillerin varlığıyla bir taraftan, usulde mutlak manada olmasa da kat‘îliğin imkân dâhilinde olduğuna işaret edilirken diğer taraftan, içerisinde şüphe barındıran zannî delillerin denetlenmesinde referans aralığı oluşturularak epistemolojik değerleri kat‘î seviyeye yükseltilmeye çalışılmıştır. Bundan mütevellit bilgi değeri zannî olan âhâd haberle mutlak olarak değil birtakım şartlar altında amel edilmiştir. Bu şartlardan biri âhâd haberin ilim (kat‘î bilgi) gerektiren delillere arz edilmesidir. Arz sonucunda söz konusu delillere muhalif olan âhâd haberle âm lafzın tahsisi, mutlak lafzın takyidi terk edilmiştir. Benzer bir yaklaşım “şer‘in bir aslından başka bir aslına rucû etmek” anlamına gelen istihsân yönteminde mülahaza edilmektedir. Şöyle ki Hanefî usûlcüsü zihninde kıyâs (genel kaide veya açık kıyâs) hükmünü tümevarım (istikrâ) yöntemiyle elde ettiği, epistemik açıdan kat‘î bilgi seviyesindeki makâsıdü’ş-şerîaya arz etmesi sonucunda istihsân hükmünü daha kuvvetli bir delil olarak görüp kıyâsı (genel kâide veya açık kıyâs) terk etmektedir. Bir bakıma zannî olan kıyas hükmünü kat’î olan makâsıdü’ş-şerîayla denetlemektedir. Son tahlilde Hanefîler içerisinde şüphe olan delilleri tevâtür, şöhret, icmâ yoluyla ya da tümevarım (istikrâ) yöntemiyle elde ettikleri kat’î veya kat’îye yakın delillerle denetleyerek / destekleyerek usûldeki zannîliği en aza indirmeye çabalamışlardır. Bazen de bu kat’îlik düşüncesinden hareketle Şâri‘’e söylemediği şeyi söyletmekten çekinen ihtiyatlı bir tutum sergilemişler ve lafzı mefhûmü’l-muhâlefe örneğinde olduğu gibi mantukuyla sınırlamışlardır. Hanefî âlimlerin usuldeki bu kat‘î bilgi arayışları, tahsis, takyid ve nesih yollarının bir yönüyle sınırlandırılması ve böylece nasların zâhirî manasının daha fazla korunmasıyla sonuçlanmıştır.

Keywords

İslâm Hukuku , Hanefî Usulü , Kat‘î Delil , İstihsân , Makâsıdü’ş-şerîa

Hanafi Scholars’ Searches for Definitive Meaning in the Context of Evidence and Its Results in Procedure

Abstract

The aim of the study is to examine the possibility of reaching a definite ruling from an epistemological perspective in the eyes of Hanafi usul al-fiqh scholars, the method followed, and the results in the usul in the context of evidence. For this purpose, when the Hanafi literature is examined, it is seen that the religious evidence is divided into two groups as requiring knowledge (qaṭ ̍ı̄) and not requiring knowledge (ẓannῑ) in terms of its attribution to the Shari'ah, and that their hujjat values are subjected to epistemic analyses. With such a distinction being made between the evidences, it has been clearly demonstrated that the evidence expressing supposition and the evidence expressing definite knowledge do not have the same powerful function in the legislative of the rulings. With the existence of evidences requiring knowledge, on the one hand, it is indicated that definiteness is possible, although not in an absolute sense, in usul al-fiqh, while on the other hand, an attempt has been made to raise the epistemological values to a definite level by establishing a reference range in the control of the suppositional evidences containing doubt. Therefore, the āhād news, whose knowledge value is uncertain, has not been acted upon absolutely, but under certain conditions. One of these conditions is that the āhād news should be presented to evidence that requires knowledge (definite knowledge). As a result of the presentation, the allocation of the word “am” with the āhād news that contradicts the evidence in question, and the restriction of the absolute word, has been abandoned. A similar approach is considered in the istihsan method, which means “returning from one original of the sharia to another original”. Namely, the Hanafi scholar, in his mind, presents the ruling of qiyas (general rule or open qiyas) to the maqāṣid al-sharia, which he obtained by the induction (istiqrā) method, and as a result, he sees the ruling of istihsan as a stronger evidence and abandons qiyas (general rule or open qiyas). In a sense, it controls the judgment of qiyas with the maqāṣid al-sharia. In the final analysis, the Hanafis have tried to minimize the supposition in the usul by controlling/supporting the doubtful evidence with definite or nearly definite evidence obtained through tawatur, fame, ijma or induction (istiqrā). Sometimes, based on this idea of definiteness, they have displayed a cautious attitude, hesitating to make the Shari'ah say something he did not say and limiting the word to what was said, as in the example of the concept of māfhum al-mukhālafa. This search of Hanafi scholars for definitive knowledge in the method resulted in limiting the ways of allocation, restriction and abrogation in one aspect and thus preserving the apparent meaning of the texts.

Keywords

Islamic Law , Hanāfi Method , Definitive Evidence , istiḥsān , maqāṣid al-sharia

References

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnavût - Âdil Mürşid. 45 Cilt. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 1421.
• ʿAlâʾuddîn el-Buḫârî, Abdulazîz b. Aḥmed b. Muḥammed el-Ḥanefî. Keşfu’l-ʾesrâr şerḥu ʾUṣûli’l-Pezdevî. 4 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• ʿAlâʾuddîn es-Semerḳandî, Ebûbekir Muḥammed b. Aḥmed b. Ebî Aḥmed. Mîzânu’l-uṣûl fî netâʾici’l-ʿuḳûl. thk. Muḥammed Zekî ʿAbdilberr. Katar: Matbaʿatu Dûha el-Ḥadîs̱e, 1404/1984. Âmidî, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. Ebî ʿAlî Seyyiduddîn es-Saʿlebî. el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. thk. ʿAbdurrezzâḳ ʿAfîfî. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebu’l-İslâmî, ts.
• Apaydın, H. Yunus. “İctihad”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/432-445. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Arûsî, Halid b Muhammed el- - Hira, Ayhan. “Usul ve Cedel Âlimlerine Göre Tümevarımın (İstikrâ) Delâleti”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 23 (2014), 421-450.
• Aslan, Mehmet Selim. “İslam Hukuk Metodolojisinde İstikrâ Yöntemi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 33 (2019), 59-82.
• Aydın, Ahmet. “Bir Hadis Tenkid Kriteri Olarak Umûmü’l-Belvâ Kavramı”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/9 (2018), 361-398.
• Aydın, Mehmet Sabih. “Hadislerin Kur’an’a Arzı ile İlgili Rivayetlerin Tahrîc ve Tahlili”. 7/1 (2023), 52-71.
• Bâcî, Ebû’l- Velîd Süleymân b. Halef b. Sa’d et-Tucîbî. İhkâmu’l-fusûl fî ahkâmi’l-usûl. thk. Abdülmecid Turkî. Beyrut: Daru’l-Ğarbi’l-İslâm, 1995.
• Bardakoğlu, Ali. “İstishâb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/376-381. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Beroje, Sahip. “Zannî Bilginin Mahiyeti, Dindeki Yeri Ve Önemi”. Şarkiyat 9/2 (2017), 951-974.
• Beyhakī, Ahmed b. Hüseyn Ebû Bekr. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Abdullah b. Abdi’l-Muhsin et-Türkî. b.y.: Merkezü Hicr, 1432/2010.
• Boynukalın, Ertuğrul. “Makāsıdü’ş-Şerîa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/423-427. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Buğda, Sadrettin. “Cumhurun Haber-i Vâhid Çerçevesinde Umûmu’l-Belvâya İlişkin Değerlendirmeleri”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 (2021), 203-218.
• Buğda, Sadrettin. “Fıkıh Usûlü Disiplininde Âhâd Haberin Bilgi ve Delil Değeri”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 8/1 (2022), 348-373.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001.
• Bulut, Mehmet. “İsmet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/134-136. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Cengiz, Mehdi. Fahreddin er-Râzi’de Lafzın Manaya Delaleti Bağlamında Dilde Kesinlik Problemi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020. (TDV İslâm Araştırmaları Merkezi)
• Ceṣṣâṣ, Ebû Bekir Aḥmed b. ʿAlî er-Râzî. el-Fuṣûl fi’l-ʾusûl. 4 Cilt. Kuveyt: Vezâretu’l-ʾEvḳâfi’l- Kuveytiyye, 1414/1994.
• Ceylan, Mehmet Nezir. Fıkıh Usûlünde Kıyas Delili. Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Cuveynî, Ebû’l-Meʿâlî ʿAbdulmelik b. ʿAbdullâh. el-Burhân fî ʾuṣûli’l-fıḳh. thk. Ṣalâḥ b. Muḥammed b. ʿAvîḍa. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1418/1997.
• Cuveynî, Ebû’l-Meʿâlî ʿAbdulmelik b. ʿAbdullâh. el-Varaḳât. thk. ʿAbdullaṭîf Muḥammed el-ʿAbd. b.y.: y.y., ts.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen ʿAlî b. Muḥammed b. ʿAlî es-Seyyid eş-Şerîf. Kitâbu’t-taʿrîfât. thk. Heyet. Beyrut: y.y., 1403/1983.
• Çalışır, Elif. “Hanefî Hukukçuların Nazarında Makâsıdü’ş-Şerîanın Gerçekleşme Yollarından Biri Olarak İstihsân”. Dergiabant 12/1 (2024), 219-237.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullāh (Ubeydullāh) b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ . Taḳvîmü’l-edille fi’l-uṣûl. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asrıyye, 2006.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “İctihadın Bağlayıcılığı Meselesi ve Fıkıh Mezheplerine Bağlanmanın Anlamı”. Usûl: İslam Araştırmaları 1/1 (2004), 35-48.
• Durmuş, İsmail. “Müşterek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/171-172. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asrıyye, ts.
• Ebû Hanîfe, Nu‘mân b. Sâbit b. Zûtâ b. Mâh. el-Âlim ve’l-Müteallim, İmâm-ı A’zam’ın Beş Eseri. çev. Mustafa Öz. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 9. Basım, 2013.
• Ebû Yaʿla el-Ferrâʾ, Muhammed b. el-Huseyn İbnu’l-Ferraʾ. el-ʿİddetu fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Aḥmed b. ʿAlî b. Seyr el-Mubârekî vd. 5 Cilt. b.y.: y.y., 1410/1990.
• Ebû Zîne, Yahya Abdulhadi. Menhecü’l-kat’ ve zann fî usûli’l-fıkh. Gazze: Camiâtü’l-İslamiyye Külliyetü Şer’îa ve’l-Hukuk, Risâletü’l-Macistır, 2010.
• Ebû’l-Ḥuseyn el-Baṣrî, Muḥammed b. ʿAlî eṭ-Ṭayyib el-Baṣrî el-Muʿtezilî. el-Muʿtemed fî usûli’l-fıkh. thk. Ḫalîl el-Meys. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1403/1982.
• Emîr Bâdşâh, Muḥammed Emîn b. Maḥmûd el-Ḥuseynî el-Buḫârî el-Mekkî. Teysîru’t-Taḥrîr. 4 Cilt. Beyrut: y.y., 1403/1983-1417/1996.
• Fâsî, Allâl. İslam Hukuk Felsefesi: Kaynaklar-Yöntemler-Amaçlar. İstanbul: Mana Yayınları, 2. Basım, 2014. ha
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Ḥâmid Muḥammed b. Muḥammed. el-Mustaṣfâ. thk. Muḥammed ʿAbdusselâm ʿAbduşşâfî. Beyrut: y.y., 1413/1993.
• Güleç, Hüseyin. “Âhâd Haberlerin Kur’ân’a Arzı”. Düzce Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (2017), 1-17.
• Güler, Hasan. İmam Şafiî’nin “er-Risale ve el-Ümm” Adlı Eserlerinde İstihsan Anlayışı. Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2016. (TDV İslâm Araştırmaları Merkezi)
• Ğâmidî, Ahmed bin Meş’al bin Aziz. Mefhûmu’ş-şart Inde’l-usuliyyin ve’t-tatbîk aleyhi min hılâli âyâti’l-ahkâm fî sûreti’-Bakara ve’n-Nisâ. el-Memleketü’l-ʻArabiyye es-Suʻūdiyye: Câmiatü Ümmi’l-Kurâ, Doktora Tezi, 2008.
• Habbâzî, Ebû Muhammed Celâleddîn Ömer b. Muhammed el-Hucendî. el-Muġnî fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Mazhar Beka Muhammed. Mekke: Merkezü’l-Bahsi’l-Ilmi ve İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1983.
• Hazar, Fatma. İslam Hukuku’nda Mefhûmu’l-muhâlefe’nin Mahiyeti ve Delil Oluşu. Eskişehir: Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2014.
• Hin, Muhammed Muaz el-. el-Kat‘î ve’z-zannî fi’s-sübûti ve’d-delâleti ‘ınde’l-usûliyyîn. Dımaşk: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 2007.
• İbn Âşur, Muhammed Tâhir b Muhammed b Muhammed et-Tunusi İbn. İslam Hukuk Felsefesi: (Gaye Problemi). İstanbul: Rağbet Yayınevi, 4. Basım, 2013.
• İbn Ḥazm, Ebû Muḥammed ʿAlî b. Aḥmed el-Endelusî. el-İḥkâm fî usûli’l-aḥkâm. thk. Aḥmed Muḥammed Şâkir. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Âfâḳi’l-Cedîde, ts.
• İbn Ḳayyim el-Cevziyye, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Zürʿaî ed-Dımaşḳī el-Ḥanbelî. İʿlâmu’l-muvaḳḳıʿîn ʿan rabbi’l-ʿâlemîn. thk. Muḥammed ʿAbdusaelâm İbrahim. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1411/1991.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Abdülbâkî Muhammed Fuad. b.y.: Dâru İhyâi’l-Kütüb el-Arabiyye, ts.
• İbn ʾEmîri’l-Ḥâc, Ebû ʿAbdullâh Şemsuddîn Muḥammed b. Muḥammed. et-Taḳrîr ve’t-taḥbîr ʿala Taḥrîri’l-Kemâl b. Humâm. 3 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1403/1983.
• İltaş, Davut. Fıkıh Usulünde Mütekellimîn Yönteminin Delâlet Anlayışı. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• İmam Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes b. Mâlik b. Ebî Âmir el-Asbahî el-Yemenî. el-Muvaṭṭa. nşr. Abdüvehhâb Abdüllatîf. Kâhire: Mektebetü’l-ilmiyye, 1399/1978.
• İsnevî, Ebû Muḥammed ʿAbdurraḥîm b. el-Ḥasen. et-Temhîd fî taḫrîci’l-furûʿ ʿale’l-ʾusûl. thk. Muḥammed Ḥasen Heytu. Beyrut: y.y., 1400/1979.
• Kahraman, Hüseyin. “Hadislere Göre Cinsel Organa Dokunmanın Abdeste (Messü’l-Ferc) Etkisi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (2010), 111-142.
• Ḳarâfî, Ebu’l-ʿAbbâs Aḥmed b. İdrîs. Şerḥu Tenḳîḥi’l-Fuṣûl. thk. Ṭâḥâ ʿAbdurraʾûf Saʿd. b.y.: y.y., 1393/1973.
• Kelveẕânî, Ebu’l-Ḫatṭâb Maḥfûẓ b. Aḥmed b. el-Ḥasan el-Ḥanbelî. et-Temhîd fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Mufîd Muḥammed Ebû ʿAmşe - Muḥammed b. ʿAlî b. İbrâhîm. 4 Cilt. b.y.: y.y., 1406/1985.
• Kılıç, Muharrem. “Dini Bilginin Doğruluğu Bağlamında Zâhirî Epistemolojinin Dayandığı Dil Kuramı”. Bilimname : Düşünce Platformu I/2 (2003), 157-169.
• Kılıç, Muharrem. “Hukuk Teorisinde Literalist/Lafızcı Yorum Geleneği: İbn Hazm Zâhiriliği”. Milel ve Nihal 6/3 (2009), 27-40.
• Koca, Ferhat. İslâm Hukuk Metodolojisinde Tahsis (Daraltıcı Yorum). Ankara: İSAM Yayınları, 3. Basım, 2022.
• Koç, Ayşe. “Şafiî’nin Kıyas Anlayışı”. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 1/3 (2015), 521-526.
• Koşum, Adnan. “İçtihatta Hata ve İsabet Tartışmaları Işığında Öznellik ve Nesnellik Sorunu”. Usûl: İslam Araştırmaları 5 (2006), 5-32.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed Abdilhalîm b. Muhammed Emînillâh es-Sihâlevî. Fevâtiḥu’r-raḥamût bi-şerḥi Müsellemi’s̱-s̱übût. thk. Abdullah Mahmut Muhammed Ömer. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-kütübi el-İlmiyye, 2002.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmuz b. Ali. Mirʾâtü’l-uṣûl fî şerḥi Mirḳāti’l-vüṣûl. İstanbul: Fazilet Neşriyat, 2016.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmi‘u‘s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru İyhâi’t-Türâsi’l-ʻArabî, ts.
• Nas, Taha. Fıkıh Usûlünde Mefhûmun Delâleti İle İlgili Kavramların Gelişimi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Nas, Taha. “Mefhûmu’l-Muhâlefe’nin Delâleti”. Usul İslam Araştırmaları 14/14 (2010), 354-388.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. es-Sünen / el-Mücteba. nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde. Halep: Mektebü’l-Matbû’âti’l-İslâmiyye, 1406/1985.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Menârü’l-envâr fi usûli’l-fıkh. thk. İlyas Kablân. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2016.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd en-. Şerḥu’l-Münteḫab fî uṣûli’l-meẕheb. thk. Sâlim Öğüt. 2 Cilt. b.y.: Dijital Basımevi, ts.
• Opus, Bahadır. “Ehl-İ Hadisin Râvinin Rivâyetine Aykırı Amel Etmesi Konusuna Bakışı (Ebû Dâvûd Örneği)”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD) 22/1 (2022), 296-307.
• Özdemir, İbrahim. “İmâm Şâfiî’de Hadisin Kur’ân’a Arzı”. Diyanet İlmi Dergi 54/3 (2018), 13-38.
• Özüdoğru, Bekir. “Sıhhat ve Delâlet Açısından Râvinin Rivayetine Muhalif Ameli”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 18/1 (2018), 131-164.
• Pekcan, Ali. İslâm Hukukunda Gâye Problemi: (Zarûriyyât - Hâciyât - Tahsîniyyât). İstanbul : Ek Kitap, 2012.
• Pezdevî, Ebü’l-Hasen Ebü’l-Usr Fahrü’l-İslâm Alî b. Muhammed b. el-Hüseyn b. Abdilkerîm el-. Kenzü’l-vüṣûl ilâ maʿrifeti’l-uṣûl. thk. Sâid Bekdâş. Kahire: Dâru’s-Selâm, 3. Basım, 2021.
• Semʿânî, Ebû’l-Muẓaffer Manṣûr b. Muḥammed el-Mervezî. Ḳavâṭıʿu’l-edille fi’l-ʾusûl. thk. Muḥammed Ḥasen İsmâʿil eş-Şâfiʿî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1418/1999.
• Seraḫsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed es-. Uṣûlü’s-Seraḫsî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Seraḫsî, Muḥammed b. Aḥmed b. Ebî Sehl Şemsü’l-ʾEimme es-. Şerḥu’s-Siyeri’l-Kebîr. 5 Cilt. b.y.: eş-Şirketu’ş-Şarḳiyye, 1971.
• Sofuoğlu, Hadi. “Zahiri Metodolojide İçtihat ve Taklit”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/34 (2011), 115-127.
• Soylu, Ayşenur - Kahraman, Hüseyin. “Fıkhî Hadislerin Rivayet Değeri Bağlamında ‘Beyyine ve Yemin Hadisi’ Nin Tahric ve Tenkidi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/2 (2008), 709-727.
• Şa’ban, Zekiyyüddîn. İslam Hukuk İlminin Esasları. Ankara: Türkiye Diyanet Yayınları Vakfı, 38. Basım, 2021.
• Şâfiî, Ebû ʿAbdillâh Muḥammed b. İdrîs b. ʿAbbâs. er-Risâle. thk. Aḥmed Şâkir. Mısır: y.y., 1358/1940.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî eş-. el-Muvâfakât fî Usûli’ş-şerîa. thk. Muhammed el-İskenderânî - Adnan Derviş. Beyrut: Dâru’l-Kitab el-Arabî, 2012.
• Şîrâzî, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. ʿAlî. el-Lumaʿ fî uṣûli’l-fıḳh. b.y.: y.y., 1424/2003.
• Tahtacı, Hakan. “Fâtıma binti Kays ve Rivayetleri (Nafaka ve Süknâ Meselesi)”. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 42 (2022), 249-262.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. et-Telvîḥ ilâ keşfi ḥaḳāʾiḳi’t-Tenḳīḥ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2013.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ et- Ebû Îsâ. el-Câmi‘u’l-kebîr/Sünenü’t-Tirmizî. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Tsılıgkır, Chamntı. “Hanefilere Göre Haberin Kıyasa Aykırı Olması Durumunda Ravinin Fakih Olma Şartı”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/21 (2010), 69-83.
• Türkan, Mustafa. “Hanefî ve Zâhirî Usûlcülerin Kur’ân’ın Âmm Lafızlarının Delâleti ve Haber-i Vâhidle Tahsîsine İlişkin Görüşlerinin Fıkhî Düzenlemelere Etkisi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 24/1 (2020), 5-25.
• Yüksek, Ali. “İslâm Hukukunda Âhâd Haberlerle İstidlal”. Manas Din Bilimleri Dergisi (MDBD) 2 /1 (2023), 27-39.
• Zeydân, Abdülkerim. el-Vecîz fî uṣûli’l-fıḳh. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2009.
• Zühaylî, Vehbe. Uṣûlü’l-fıḳhi’l-İslâmî. 2 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1986.