The Evidentiary Value of ‘Amal Ahl al-Madina from the Hanafi School's Perspective

Year 2025, Issue: 45, 431 - 454, 30.06.2025

Muhammed Fatih Turan , Abdullah Alahmad

https://doi.org/10.59777/ihad.1667287

Abstract

In the literature of Islamic jurisprudence (fiqh), the concept of ʿamal ahl al-Madīnah refers to the practices of the people of Medina and their consensus on specific legal matters. This practice has been accepted by most Mālikī scholars as a binding legal proof (ḥujjah), and in some Mālikī sources, it is even asserted that the true ijmāʿ (consensus) is the consensus of the people of Medina. The Mālikīs stipulated that, for a solitary report (khabar al-wāḥid) to be considered authoritative, it must conform to the practices of the people of Medina and not contradict qiyās (analogical reasoning based on Islamic legal principles). However Imām Mālik regarded ʿamal ahl al-Madīnah as a fundamental criterion in the application and interpretation of hadith. He did not accept hadiths that contradicted this practice as valid legal evidence. In other words, he saw the true source of knowledge that represents the Sunnah as being embodied in the practice of the people of Medina. Other schools of Islamic law have strongly opposed this view and have offered sharp criticisms. In the Ḥanafī uṣūl (legal theory) sources, as in other madhhabs, the general view is that Medina does not hold a special status in terms of ijmāʿ, and that consensus cannot be confined to a specific geographical region like Medina. Thus, the practices of the people of Medina cannot be considered a binding legal proof.Although ʿamal ahl al-Madīnah is criticized in Ḥanafī uṣūl works, a few sources do mention that the practice of the people of Medina may carry the weight of speculative (zannī) evidence. Furthermore, in a limited number of cases found in furūʿ (substantive legal) sources, some Ḥanafī jurists appear to have issued rulings based on the practice of the people of Medina.This raises the question of whether the Ḥanafīs completely rejected ʿamal ahl al-Madīnah as a source of law or only opposed its being equated with ijmāʿ. Therefore, this study aims to clarify the probative value of ʿamal ahl al-Madīnah in the Ḥanafī school by examining relevant discussions in both uṣūl and furūʿ sources. As a result, it has been concluded that in Ḥanafī literature, ʿamal ahl al-Madīnah was not entirely rejected but regarded as a speculative (zannī) proof; however, it was utilized in only a very limited number of cases, had a minimal impact on the Ḥanafī legal methodology, was not employed systematically, and was not adopted as a universally applicable reference in legal deduction.

Keywords

Hanafi School , Maliki School , Usul-i Fiqh , Furu-i Fiqh , Evidence , Amal Ahl al- Medīna

Hanefî Mezhebi Açısından Amel-i Ehl-i Medîne’nin Delil Değeri

Abstract

Fıkıh literatüründe amel-i ehl-i Medîne kavramı, Medîne halkının uygulamalarını ve belirli bir fıkhî meseledeki ittifakını ifade eder. Amel-i Ehl-i Medîne, Mâlikîlerin çoğu tarafından bağlayıcı bir delil kabul edilmiş olup, bazı Mâlikî kaynaklarında esas icmâın Medîne ahalisinin icmâı olduğuna dair ifadelere bile rastlanmaktadır. Mâlikîler, haber-i vâhidin hüccet kabul edilebilmesi için, Medîne ehlinin uygulamalarına uygun olmasını ve kıyâs (İslam hukukunun temel ilkeleri) ile çelişmemesini şart koşmuşlardır. Bununla birlikte İmam Mâlik (ö.179/795), hadislerin uygulanması ve yorumlanmasında amel-i ehl-i Medîne’yi temel bir ölçüt olarak kabul etmiş, amel-i ehl-i Medîne’ye aykırı olan hadisleri delil olarak değerlendirmemiştir. Bir başka ifadeyle sünneti temsil eden asıl bilgi kaynağını amel-i ehl-i Medîne olarak görmüştür. Mâlikîler dışındaki mezhepler ise bu görüşlere açık bir biçimde karşı çıkarak sert eleştirilerde bulunmuşlardır. Hanefî usul kaynaklarında da diğer mezhepler gibi genel kanaat, Medîne’nin icmâ açısından özel bir konuma sahip olmadığı, icmâın sadece Medîne’nin coğrafi sınırları içinde gerçekleşen bir durum olarak kabul edilemeyeceği ve Medîne uygulamalarının bağlayıcı bir delil sayılamayacağı yönündedir. Hanefî usul kaynaklarında genel olarak amel-i ehl-i Medîne’nin Mâlikîler tarafından icmâ ve katî bir delil sayılması eleştirilse de bu kaynaklardan birkaçında Medîne ehlinin uygulamasının zannî bir delil değeri taşıdığından bahsedildiğine, ayrıca fürû kaynaklarındaki sınırlı sayıdaki meselelerde bazı Hanefî fakihlerinin amel-i ehl-i Medîne’ye istinaden hüküm verdiğine rastlanmaktadır. Bu durum, Hanefîlerin amel-i ehl-i Medîne’yi bir delil olarak tamamen mi reddettiklerinin yoksa sadece icmâ kabul edilmesine mi karşı çıktıklarının tespitini gerekli kılmıştır. Bu saikle çalışmada hem Hanefî usul kaynaklarındaki konuyla ilgili açıklama ve değerlendirmelerden hem de fürû kaynaklarındaki bazı örneklerden yola çıkılarak Hanefîler açısından amel-i ehl-i Medîne’nin delil değeri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Netice olarak, Hanefî literatüründe amel-i ehl-i Medîne’nin bütünüyle reddedilmeyip zannî bir delil kabul edildiği ancak oldukça az sayıda meselede istifade edilen bu delilin Hanefi içtihat sistematiğinde sınırlı bir etkiye sahip olduğu, sistematik biçimde kullanılmadığı ve hüküm tahricinde genel geçer bir referans olarak benimsenmediği kanaatine varılmıştır.

Keywords

Hanefî Mezhebi , Mâlikî Mezhebi , Usûl-i Fıkıh , Fürû-ı Fıkıh , Delil , Amel-i Ehl-i Medîne

References

• Abdulazîz el-Buhârî, Ahmed b. Muhâmmed Aluiddîn. Keşfu’l-esrâr an usûli'l-Pezdevî. 4 Cilt. İstanbul: Şeriketü’s-Sehafeti’l-Osmaniyye, 1308/1890.
• Aktepe, İsak Emin. “İmam Şâfiî’nin Ehl-i Kelâm ve Mâlikîlere Karşı Hadis Savunusu”. Hadis Tetkikleri Dergisi 6/1 (Haziran 2008), 111-133.
• Aktepe, İsak Emin. Erken Dönem İslam Hukukçularının Sünnet Anlayışı. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2018.
• Aliyyü’l-Kârî, Nureddin Ebu’l-Hasan Ali b. Sultan Muhammed Ali. Fethu babil-inaye bi-şerhin-nikâye. 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Erkâm, 1997/1418.
• Aslan, Nasi. “Hanefîlerin Umûmü'l-Belvâ ve Mâlikîlerin Amel-i Ehl-i Medîne İlkesi Bağlamında Haber-i Vâhid'in Değeri Üzerine”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/2 (Temmuz-Aralık 2004), 19-31.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed el-Minhetu’s-sulûk fî şerhi tuhfeti'l-mülûk. thk. Ahmed el-Kebîsî. Katar: Vizâretu'l-Avkâf ve'ş-Şuûni'l-İslâmiyye, 1428/2007.
• Baktır, Mustafa. “Umûmü’l-Belvâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/155, 156. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Bekir, Ahmed. Histoire de l’École Mâlikite en Orient jusqu’à la fin du moyen âge. Tunus: y.y., 1962.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali. Kitâbü’s-Süneni’l-kebîr. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. Kahire: Merkezü Hecr, 2011.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-Sahîh. 7 Cilt. Dımaşk: Dâru İbn Kesir, 1993/1414.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali er-Râzî. el-Fusûl fî'l-usûl. 4 Cilt. Kuveyt: Vüzâretü’l-Evkâfi’l-Kuveytiyye, 1994/1414.
• Cüveynî, Ebu'l-Meâli Abdulmelik b. Abdillâh b. Yusuf. Kitâbu't-telhîs fî usûli'l-fıkh. thk. Abdullah en-Nebâlî- Beşir Ahmed el-Ömerî. 3 Cilt. Beyrût: Dâru'l-Beşâiri'l-İslâmiyye, 1996.
• Debûsî, Ebî Zeyd Ubeydullâh b. Ömer b. İsâ. Takvimu’l-edille fî usûli’l-fıkh. Beyrût: Dârul-Kütübi’l-İlmiyye, 2001/1421.
• Demirci, Sümeyye Onuk, “Fukahâ-i Seb‘a ve Amel-i Ehl-i Medîne’nin Delil Değeri”. Eskiyeni. (Eylül 2019) 347-365. https://doi.org/10.5281/zenodo.3456859.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Amel-i Ehl-i Medîne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/21-25. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Ebû Ya'lâ, Muhâmmed b. el-Hüseyn b. Muhâmmed b. Halef el-Ferrâ, el-Udde fî usûli’l-fıkh, thk. Ahmed b. Alî b. el-Mubârekî. 5 Cilt. Riyâd: y.y., 1990/1410.
• Emir Pâdişah, Muhammed Emîn. Teysîru’t-tahrîr. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fıkr, 1932/1351.
• Ebû Yûsuf, Yakup b. İbrahim. er-Red alâ siyeri’l-Evzâî. thk. Ebû-Vefâ el-Afgânî. Haydarabad: Lecnetü İhyâi’l-Meârif en Numaniyye, ts.
• Gazzâlî, Ebu Hâmid Muhâmmed b. Muhâmmed ed-Dûsî. el-Mustasfâ. thk. Muhâmmed Abdu’ş-Şafî. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993/1413.
• Heyet. el-Cami’ li ulûmi’l-İmam Ahmed. 22 Cilt. Mısır: Dâru’l-Felah, 2009/1430.
• Heyet. Din İşleri Yüksek Kurulu Fetvalar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2024.
• İbn Abidin, Muhammed Emîn. Haşiyetu Reddü'l-muhtâr ale'd-dürri'l-muhtâr. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-FIkr, 1996/1386.
• İbn Abidîn, Muhammed Emin. Minhetu’l-hâlik ala’l-bahri’r-râik (el-Bahru’r-râik ile birlikte). 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-İslamî, ts.
• İbn Emir el-Hâc, Muhammed b. Muhammed. et-Takrîr ve’t-tahrîr. 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1318.
• İbn Hazm, Ebû Muhâmmed Ali b. Ahmed b. Said. el-İhkâm fî usûli'l-ahkâm. thk. Ahmed Şâkir. 8 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Âfâki'l-Cedîde, ts.
• İbn Kayyim, Şemsûddîn Ebi Abdillâh Muhâmmed el-Cevziyye. 4 Cilt. İʿlâmü’l-muvaḳḳıîn, Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1973.
• İbn Nüceym, Zeynu’l-Abidîn b. İbrahim, el-Bahru’r-râik. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-İslamî, ts.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhâmmed b. Yezid el-Kazvînî. Sunen-i İbn Mâce. thk. Şuayb el-Arnavut. 5 Cilt. b.y.: Dâru’-Rİsâleti’l-Alemiyye, 2009.
• İbnu’l-Humâm, Kemâluddîn Muhâmmed b. Abdulvâhîd es-Sivâsî. et-Tahrîr. Mısır: Matbaatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1932.
• İbnü’l-Kassâr, Ebü’l-Hasen Ali b. Ömer b. Ahmed el-Bağdâdî. el-Mukaddime fi’l-usûl. thk. Muhammed Hasan İsmail. Beyrut: Dâru’l-Kütüb’i-İlmiyye, 2003/1424.
• İbnü’s-Sââtî, Ebü’l-Abbâs Muzafferüddîn Ahmed b. Alî. Nihâyetü’l-vüsûl ilâ ilmi’l-usûl, thk. Sa’d bin Garir bin Mehdi es-Selemî. Mekke: Câmiatu Ümmü’l-Kurâ, 1985.
• Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn. Şerḥu Muhtasari’l-Müntehâ. 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004/1424.
• İzmirli İsmail Hakkı, “Amel-i Ehl-i Medîne Nedir?”. sad. Ali Duman. Hikmet Yurdu 8/16 (Temmuz Aralık 2015), 231-240. DOI NUMBER: 10.17540/hikmet.20151612074.
• Kadı İyâz, İyâz b. Mûsâ b. İyâz. Tertîbü’l-medârik ve taḳrîbü’l-mesâlik li-maʿrifeti aʿlâmi mezhebi’l-İmâm Mâlik. 3 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1387.
• Kallek, Cengiz. “Sa’’, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/317-319. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Karâfî, Ebü’l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. İdris b. Abdürrahim. Nefâisu’l-usûl fî şerhi’l-mahsûl. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd- Ali Muhammed Muavvaz. 9 Cilt. Mekke: Mektebetü nizâr Mustafa el-Bâz, 1995/1416.
• Kelvezânî, Ebu’l-Hattâb Mahfuz b. Ahmed el-Bağdâdî. et-Temhîd fî usûli’l-fıkh. 4 Cilt. Cidde: Dâru’l-Medenî, 1985/1406.
• Küçükosman, Hasan. “İmam Muhammed’in Medîne Ehline Yönelttiği Eleştireler Hakkında Bir İnceleme”. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 15/1 (Haziran 2023), 42-59. https://doi.org/10.26791/sarkiat.1258423.
• Mâlik b. Enes. Muvatta (Yahya b. el-Leysî rivayeti). thk Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1985/1406.
• Mâzeri, Ebu Abdullah Muhammed b. Ali b. Ömer et-Temimi. İzâhü’l-mahsul min burhâni’l-usûl. thk. Ammâr et Tâlibî. Tunus: Dâru Garbi’l-İslâmî, 1421/2001.
• Merğinanî, Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Fergânî. el-Hidâye,. thk. Talal Yûsuf. 4 Cilt. Beyrût: Dâru İhyai’t-Turâsi’l-Arabî, 2001.
• Meydânî, Abdülganî b. Tâlib. el-Lubâb fî şerhi’l-kitâb. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamit. 4 Cilt. Beyrût: el-Mektebetü’l-İlmiyye,1298.
• Mutluay, Baysu. İmam Mâlik’in Muvatta’ı Bağlamında ‘Medîne Ehlinin Ameli’ Kavramı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2023.
• Müslim, İbnû’l-Haccâc Ebû’l-Huseyin el-Kuşerî el-Nîsâbûrî. Sahîh-i Müslim. 5 Cilt. Kâhire: Matbaatu Îsâ el-Bâbî el-Halebî ve Şürekâuh, 1955/1374.
• Özafşar, Mehmet Emin Hadîsi Yeniden Düşünmek Ankara: Ankara Okulu Yay., 1998.
• Özdemir, Recep. “İmam Mâlik’in Fıkhında “Sünnet” Kavramı”. EKEV Akademi Dergisi 20/67 (Aralık 2016), 333-350.
• Özkan, Halil. İlk İki Asırda Farklı Şehirlerde Amel Telakkisi Oluşumunda Sünnet ve Hadisin Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Sadruşşeria, Ubeydullah b. Mes'ud. et-Tavdîh li metni't-tenkih fî usûli'l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Sayf, Ahmed Nur. Amelü ehli’l-Medîne beyne mustalahati Mâlik ve arâi’l-usûliyyin. b.y.: Dâru’l-Buhûsi li’d-Dirâreset’il-İslamiyye, 2000/1421.
• Saymerî, Hüseyin b. Alî. Ebû Hanife ve Ashabuh. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî. 1970
• Serahsî, Ebu Bekr Muhammed b. Ahmed. Usûlü's-Serahsî. Beyrût: Dâru’L-Ma’rife, ts.
• Serahsî, Ebu Bekr Muhammed b. Ahmed, el-Mebsût, 31 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Marife, ts.
• Şafiî, Muhâmmed b. İdris, el-Ümm. thk. Ahmed Bedruddin Hassun. 15 Cilt. Dâr Kuteybe, 1996.
• Şa’lân, Abdurrahman b. Abdillah. Usûlü’l-fıkhi’l-İmam Mâlik. Riyâd: Camiatu’l-İmam Muhammed b. Saudi’l-İslamî, 2003/1424.
• Şenkıtî, Abdullah b. İbrahim. Neşru’l-bunûd alâ merâki’s-suûd fî usûli’l-fıkh. 2 Cilt. Mağrib: Matbaatu Fudâle, ts.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrahim b. Alî. et-Tabsîrâ fî usûli’l-fıkh, thk. Muhâmmed Hasan Hayto. Dımaşk: Dâru’l-Fıkr, h. 1403.
• Şürunbulalî, Hasan b. Ammâr b. Ali. Merâki’l-felah şerhu nuru’l-izah. thk. Naim Zerzûr. b.y.: el-Mektebetu’l-Asriyye, 2005/1420.
• Taşçı, Betül. İslam Hukuk Metodolojisinde Amel-İ Ehl-i Medîne ve Umûmü’l-Belvâ Kavramlarının Mukayesesi. Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıd Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2024.
• Teftâzânî, Sa'deddîn Mes'ud b. Ömer. Şerhu’t-telvîh alâ't- tavdîh li metni't-tenkih fî usûli'l-fıkh. 2 Cilt. Kahire: Matbaatu Muhammed Ali Subeyh ve Evlâduh, 1957/1377.
• Zengin, İrfan. İmam Mâlik’in Medîne Ameli Gereği Uygulamadığı Rivayetlerin Değerlendirilmesi. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.