Tefsirde Dilsel Eleştirinin Tekamülü: Müfessir Semîn el-Halebî’nin (ö. 756/1355) Mu‘tezile Tevillerine Yönelik Dilsel Eleştirileri

Yıl 2021, Cilt: 7 Sayı: 1, 112 - 134, 16.01.2021

Ömer Dinç

Öz

Tefsir faaliyetlerinde eleştiri kültürünün erken dönemden itibaren ortaya çıktığı söylenebilir. Sahabe dönemiyle birlikte bu süreç klasik döneme kadar devam etmiştir. Belirli bir dönemden sonra kelâmî tavrın yerleşmesiyle birlikte erken dönemden aktarılan tefsir birikiminin bir kısmına yönelik bazı tenkitler gündeme gelmiştir. Özellikle rivayet kanalıyla gelen ve sünnî kelam anlayışına aykırılık arz eden hususlar, aklî birtakım gerekçelerle reddedilmiştir. Bunun yanında Mu‘tezile mezhebinin ileri sürdüğü görüşler de ciddi bir tenkit sürecine tabi tutulmuştur. Bu eleştirel tavır yeri geldikçe doğrudan rivayete dayanarak yapıldığı gibi bazı zamanlarda dilsel açıklamalarla da gerçekleşmiştir. Bu meyanda tefsirde dilsel verileri esas alarak eleştirinin yönünü belirginleştirip keskin bir hale getiren şahıslarından birisi de Semîn el-Halebî’dir (ö. 756/1355). Kendi devrinin en önemli dilci ve müfessirlerinden birisi olan Halebî, dilbilimsel tefsir sahasında yazdığı eserlerle kendi adından söz ettirmiştir. ed-Durru’l-Masûn ve Umdetu’l-Huffâz isimli çalışmalarında Arap dili konusundaki yetkinliğini, özellikle aynı sahada güçlü olan Mu‘tezile mezhebine karşı göstermiştir. Halebî, Mu‘tezile’nin görüşlerini dilbilimsel birikimini kullanmak suretiyle nesnel bir zeminde eleştiriye tabi tutmuştur.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Semîn el-Halebî, Mu‘tezile, Dilbilimsel Tefsir, Eleştiri

Kaynakça

• Arslan, Mehmet Nafi. “Es-Semîn el-Halebî’nin Hayatı ve İlmî Şahsiyeti”. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 19/9 (Haziran, 2017), 29-61.
• Arslan, Mehmet Nafi. “Hicrî VIII. Yüzyıla Kadar Yapılan İ’râbu’l-Kur’ân Çalışmaları ve es-Semîn el-Halebî’nin ed-Durru’l-Masûn’u”. Anemon: Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 6/2 (Nisan, 2018), 293-301.
• Arslan, Şükrü. “es-Semin ve Garibu’l-Kur’an’ındaki Metodu”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10/11 (Ocak, 1993), 111-121.
• Atiyye, Rahmet Haneş. el-Mesâilu’l-nahviyye beyne İbn Atiyye ve Ebî Hayyân ve’s-Semîn el-Halebî fî’d-Durri’l-Masûn. Mekke: Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, Arap Dili Fakültesi, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi. İstanbul: Ravza Yayınları, 2008.
• Boyalık, Mehmet Taha. el-Keşşâf Literatürü-Zemahşerî’nin Tefsir Klasiğinin Etki Tarihi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2019.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Câmi‘u’s-sahîh. Riyâd: Dâru’s-Selâm, 1999.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Garânik Meselesinin İstismarcıları”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24/1 (1981), 69-91.
• Çalışkan, İsmail. “Tefsirde Mâturîdî'yi Keşfetmek: İmam Mâturîdî ve Te’vîlâtu’l-Kur'ân'ın Tefsir İlmindeki Yeri”, Milel ve Nihal: İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi7/2 (Mayıs-Ağustos, 2010), 67-93.
• Çelebi, Kâtib. Keşfu’z-zunûn an esâmi’l-kutub ve’l-funûn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, t.y.
• Dâvûdî, Şemseddin Muhammed b. Ali b. Ahmed. Tabakâtü’l-müfessirîn 2 Cilt. nşr. Komisyon. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân. el-Bahru’l-muhît. 8 Cilt. nşr. Âdil Ahmed Abdulmevcûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Erbaş, Muammer. “Sünnî Tefsir Geleneğinde Mu‘tezilenin Yeri -I (Mefâtihu’l-Gayb örneği)”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20 (2004), 75-114.
• Gördük, Yunus Emre. “Tefsirde Rivayet-Yorum İlişkisi Üzerine Kronolojik Bir Analiz: Garânîk Olayı Örneği” Mardin Artuklu Akademi 5/1(Haziran-2018), 1-38.
• Halebî, Ahmed b. Yûsuf es-Semîn. ed-Durru’l-masûn fî ulûmi’l-kitâbi’l-meknûn. 11 Cilt. nşr. Ahmed Muhammed el-Harrât. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 2011.
• Halebî, Ahmed b. Yûsuf es-Semîn. Umdetü’l-huffâz fî tefsiri eşrefi’l-elfâz. 4 Cilt. nşr. Muhammed Bâsil Uyûn es-Sûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Hâlidî, Salih Abdulfettah. Ta‘rîfu’d-dârisîn bî menâhici’l-müfessirîn. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 1429/2008.
• Hatip, Abdülaziz. “Semîn el-Halebî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 08 Temmuz 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/semin-el-halebi
• Heravî, Halid Abdullah Abduh. Rudûdu’s-Semîne’l-Halebi’n-nahviyye alâ İbn Atiyyete’l-Endelusî fi’d-Durri’l-Masûn. Mekke: Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, Arap Dili Fakültesi, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• İbn Hacer, Ebu’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Hacer. ed-Dureru’l-kâmine fî aʻyâni’l-mieti’s-sâmine. 4 Cilt. nşr. Muhammed Abdulmuid Dan. Haydarabad: Meclisu Dâireti’l-maʻârifi’l-Osmâniyye, 1972.
• Kaya, Mehmet. Endülüs Tefsir Geleneğinde Eleştiri-Bahru’l-Muhît Örneği. Ankara: Fecr Yayınları, 2020.
• Kaya, Mesut. “Osmanlı İlim Geleneğinde Şerh ve Hâşiye Yazıcılığı- Ahmed el-Karamânî’nin Tefsiri/Zemahşerî Şerhi Örneği”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim] 15/1 (Haziran, 2015), 9-31.
• Kaya, Mesut. Tefsir Geleneğinde el-Keşşâf-Şerh ve Haşiyeleri Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2019.
• Maden, Şükrü. “Osmanlılar’da el-Keşşâf ve Envâru’t-Tenzîl Hâşiyeleri”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 9/18 (Aralık, 2011), 241-273.
• Maden, Şükrü. Tefsirde Haşiye Geleneği ve Şeyzâde’nin Envâru’t-Tenzîl Hâşiyesi. İstanbul: İsam Yayınları, 2015.
• Makrîzî, Ahmed b. Ali. es-Sulûk li-ma‘rifeti’d-duveli ve’l-mulûk. 8 Cilt. nşr. Muhammed Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. 17 Cilt. Te’vîlâtu’l-Kur’ân. Ahmed Vanlıoğlu. İstanbul: Dâru’l-Mîzân, 2005.
• Mukâtil b. Süleymân. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. 3 Cilt. nşr. Ahmed Ferîd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Nüveyhiz, Adil. Mu‘cemu’l-müfessirîn. b.y.: Müessesetü Nüveyhiz’s-Sekâfiyye, 1988.
• Polat, Fethi Ahmet. İslam Tefsir Geleneğinde Akılcı Söyleme Yöneltilen Eleştiriler-Mutezilî Zemahşerî’ye Eş‘arî İbnü’l-Müneyyir’in Eleştirileri. İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
• Râzî, Fahreddîn. et-Tefsîru’l-Kebîr-Mefâtihu’l-gayb. 16 Cilt. nşr. Seyyid İmrân. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2012.
• Semerkandî, Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed b. İbrahim. Tefsîru’s-Semerkandî. nşr. Ali Muhammed Muavvid. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2014.
• Sümertaş, Burhan. “Semîn el-Halebî’nin Garîbü’l-Kur’ân Tekniği Açısından Râgıb’ı Eleştirisi”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 30/48 (Aralık, 2017), 55-84.
• Süyûtî, Celaleddîn. Buğyetü’l-vuât fî tabakâti’l-lügaviyyîn ve’n-nuhât. 2 Cilt. nşr. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. b.y.: Matbaatü İsâ el-Bâbî, 1964.
• Süyûtî, Celaleddîn. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. nşr. Muhammed Sâlim Hâşim. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Süyûtî, Celaleddin. Husnu’l-muhâdara fî târihi Mısır ve’l-Kahire. 2 Cilt. nşr. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. b.y.: Dâru ihyâi’l-Kütübi’l-ʻArabiyye, 1967.
• Süyûtî, Celaleddin. Nevâhidü’l-ebkâr ve şevâridü’l-efkâr-Hâşiyetü’s-Süyûtî. nşr. Ahmed Hâc Muhammed Osman. Mekke: Ümmü’l-Kura Üniversitesi, ed-Da‘ve ve Usulü’d-Dîn Fakültesi, Doktora Tezi, 1424/2005.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. 26 Cilt. nşr. Abdullâh b. Abdulmuhsin et-Türkî. Kâhire: Dâru Hicr, 2001.
• Tirmizî, Muhammed b. İsâ. es-Sünen. nşr. İbn Ebî Alfe. Riyâd: Daru’l-Hadâre, 2015.
• Uzun, Nihat. İslam Tefsir Geleneğinde Muhalefet ve Eleştiri- Şihabuddin el-Hafaci'nin el-Beydavi'ye Eleştirileri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah Mahmud b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf. nşr. Muhammed Abdusselâm Şâhîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2015.
• Zerkeşî, Bedreddîn. el-İcâbe li îradi ma’stedrekethu‘Âişe‘alâ’s-Sahabe. nşr. Saîd el-Efgânî. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1970.