18. Yüzyılın İlk Yarısı Üsküdar Sicillerine Göre Müslim-Gayrimüslim İlişkilerinin Hukukî Boyutu

Yıl 2015, Cilt: 1 Sayı: 1, 48 - 79, 15.06.2015

Nevzat Erkan

Öz

Bu makalede 1700-1750 yılları arasında Üsküdar’da yaşamış Müslüman ve gayrimüslim unsurlar
arasındaki ilişkinin hukukî boyutu üzerinde durulmuştur.Çalışmanın temel kaynağını ilgili döneme ait Üsküdar
kadılığına ait siciller oluşturmuştur. Kayıtlarda yer almış her bir belgenin hukukî niteliği haiz olmasının yanı sıra
öncelikle adlî ve diğer ilişkilerin oturduğu hukuk zemini ele alınmıştır. Müslüman ve gayrimüslim nüfusa
mensup insanların oluşturduğu muhtelif davalarda hakkını arayan ya da savunan Üsküdarlılarüzerinden
değerlendirmeye gidilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Üsküdar, Kadı Sicilleri, Müslim-Gayrimüslim İlişkileri

Kaynakça

• A) Arşiv Belgeleri:
• BOA, İ.E. DH, no. 495; C.ZBT no.3710.
• ÜŞS, .no.326, 328, 329, 331, 333, 334,335, 336, 340, 342, 344, 345, 346, 347, 352, 355, 363, 364, 365, 367, 377, 378, 384, 388, 392, 394, 396, 397, 398, 399, 400, 403, 407, 408, 412, 415, 416, 420, 421, 423, 424, 427. Kartal ŞS, no.1.
• İstanbul Kadı Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 2 Numaralı Sicil (H. 924-927 / M. 1518
• 1521), (haz. Rıfat Günalanv.d.), İstanbul 2010.
• B) Diğer Kaynak Eserler, Araştırma ve İncelemeler
• Akgündüz, Ahmet, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, Fey-Osav İstanbul 1990-1996, I-IX.
• Akman, Mehmet, Osmanlı Devleti’nde Ceza Yargılaması, Eren Yayıncılık, İstanbul 2004.
• Aslan, Nasi, İslâm Yargılama Hukukunda “Şuhûdü’l-hâl” Jüri: Osmanlı Devri Uygulaması, İstanbul 1999.
• Atar, Fahreddin, “Sulh”, DİA, İstanbul 2009. XXXVII, 481-485.
• Avcı, Mustafa,Hukuk Tarihimizde Hapis Kurumu (Basılmamış Doçentlik Tezi) Diyarbakır 2000.
• Aydın, Mehmet Akif “Gasp”, DİA, İstanbul 1996, XIII, 387-392,
• —————, “Borç”, DİA, İstanbul 1992, XVI, 285-291.
• —————,, “Deyn”, DİA, İstanbul 1994, XIX, 266-268.
• —————, “İtlaf”, DİA, İstanbul 2001, XXIII, 466-469.
• Bardakoğlu, Ali, “Beyyine”, DİA, İstanbul 1992, VI, 97-98.
• —————, “Diyet”, DİA, İstanbul 1994. IX,473-479.
• —————, “Had”, DİA, İstanbul 1996. XIV,547-551.
• —————, “Hırsızlık”, DİA İstanbul 1998. XVII,384-396.
• Bayındır, Abdülaziz, İslâm Muhakeme Usülü(Osmanlı Uygulaması), İstanbul 1986.
• Bilmen, Ömer Nasuhi (ö.1391/1971), Hukuk-ı İslamiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu, İstanbul 1985, I-VIII.
• Bozkurt, Gülnihal, Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerin Işığı Altıında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu: 1839-1914, T.T.K., Ankara 1989. Canbakal, Hülya, 17. Yüzyılda Ayntâb Osmanlı Kentinde Toplum ve Siyaset, İstanbul 2009. Çiçek, Kemal, “LivingTogether: Muslim-ChristianRelations in Eighteenth Century Cyprus as
• ReflectedbytheShariaCortRecords”,IslamandChristian-MuslimRelation
• Birmingham 1993, c. IV, Say: 1, s:36-64.
• Dörtok, Zeynep Abacı, “Bir Sorun Çözme Yöntemi Olarak Sulh:18 Yüzyıl Bursa Kadı Sicillerinden Örnekler ve Düşündürdükleri”, OTAM, Ankara 2006, say.20 s. 105-116.
• Düzenli, Pehlül, “Osmanlı Fetva Mecmuaları Işığında İstanbul’da Gayrimüslimlerin Problemleri”, Dinsel ve Kültürel Farklılıkların Birarada Yaşaması İstanbul Tecrübesi: Bildiriler (15-17 Nisan 2010), İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, İstanbul 2010, s. 203- 222.
• Ekinci, Ekrem Buğra, Ateşİstidası : İslâm-Osmanlı Hukukunda Mahkeme Kararlarının Kontrolü, İstanbul 2001.
• Erdoğan, Mehmet, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, İstanbul 2005.
• Erkan, Nevzat, 18. Yy’ın İlk Yarısında Üsküdar’da Müslim-Gayrimüslim İlişkileri – Şeriyye Sicilleri ve Müdevvel Kaynaklar Işığında- Marmara Üniversitesi S.B. E.,(Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2012.
• Faroqhi, Suraiya, Osmanlı Tarihi Nasıl İncelenir:Kaynaklara Giriş, (trc. Zeynep Altok), İstanbul 1999.
• Gedikli, Fethi,“Kaza: Osmanlı Devleti’nde Kaza”, DİA, Ankara 2002, XXV, 117-119.
• Gümrükçüoğlu, SalihaOkur,Şikâyet Defterleri Işığında Osmanlı Hukuku ve Uygulaması (1649-1653), (Basılmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi S.B.E., stanbul 2010.
• Halebî, Burhaneddin İbrâhim b. Muhammed b. İbrâhim (ö.956/1549), İzahlı Mülteka el-Ebhur Tercümesi, thk. Mustafa Uysal, İstanbul 1975.
• Heyd, Uriel, Türk Hukuk ve Kültür Tarihi Üzerine: Makaleler; (trc. Ferhat Koca), İstanbul 2002.
• İbn Âbidîn,Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülaziz ed-Dımaşkî (ö.1252/1836), Reddü'l-Muhtar ale'd-Dürri'l-Muhtar: ŞerhuTenviri'l-Ebsar, (trc. Mehmet Savaş), Şamil Yayınevi, İstanbul 1985. I-XII.
• İnalcık, Halil, “Şikâyet Hakkı: Arz-ı Hal ve Arz-ı Mahzarlar”, Osmanlı Araştırmaları stanbul 1988, c.VII-VIII, s. 33-54.
• İşbilir, Ömer, “XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti’nde Limni Kalebentleri”, Zindanlar ve Mahkumlar,(der. Emine Gürsoy Naskali, Hilal Oytun Altun), İstanbul 2006.
• Jennings, Ronald C., “Şeriyye Sicillerine Göre Trabzon’da Müslim-Gayrimüslim İlişkileri”, Trabzon Tarihi İlmi Toplantısı: Bildiriler (6-8 Kasım 1998), Trabzon Belediyesi, Trabzon 1999, s. 235-244.
• —————, “Zimmis (non-Muslims) in early 17th Century OttomanJudicialRecords: TheSharia Court of Anatolian Kayseri”, Studies on OttomanSocialHistory in theSixteenthandSevententhCenturies: Women,
• ZimmisandShariaCourts in Kayseri,
• Cyprusand Trabzon, TheIsisPress = İsis Yayımcılık, İstanbul 1999, s. 347-412.
• —————,ChristianandMuslims in
• OttomanCyprusandtheMediterraneanWorl,
• 1571-1640 NewyorkandLondon 1993.
• Kenanoğlu, M. Macit, Osmanlı Millet Sistemi: Mit ve Gerçek, İstanbul 2004.
• Leslie, Peirce, Ahlak Oyunları: 1540-1541 Osmanlı’da Ayntab Mahkemesi ve Toplumsal Cinsiyet,trc. Ülkün Tansel, İstanbul 2005.
• M. Ertuğrul Düzdağ, Şeyhülislâm Ebussuûd Efendinin Fetvalarına Göre Kanûnî Döneminde Osmanlı Hayatı, İstanbul 1998.
• MenteşizadeAbdürrahim Efendi(ö. 1128/716), Fetâvâ-yıAbdürrahim.Darü't-Tıbaati'l- Ma'mure, İstanbul 1243 I-II.
• Mumcu, Ahmet, “Divan-ı Hümayun”, DİA, İstanbul 1994, IX, 430-432.
• Ortaylı, İlber, “Kadı”, DİA, İstanbul 2001, XXIV, 69-73.
• Ömer Menekşe, XVII Ve XVII. Yüzyılda Osmanlı Devletinde Hırsızlık Suçu ve Cezası (Basılmamış Doktora Tezi) Marmara Üniversitesi S.B.E., İstanbul 1998.
• Özcan, Tahsin, “Osmanlı Toplumunda Birarada Yaşama Tecrübesi: Hasköy Örneği –İstatistiksel Bir Analiz Denemesi-”,Dinsel ve Kültürel Farklılıkların Birarada Yaşaması İstanbul Tecrübesi: Bildiriler (15-17 Nisan 2010), İstanbul 2010.
• Özel, Ahmet, “Gayrimüslim”, DİA, İstanbul 1996, XIII, 418-427.
• Özkul, Ali Efdal, “XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Kıbrıs’ta Kalebentler ve Cezirebentler”, Hapishane Kitabı, (ed. Emine Gürsoy Naskali, Hilal Oytun Altun), İstanbul 2010, s. 127-138.- Shmuelevitz, Aryeh,TheJews of
• theOttomanEmpire İn
• TheLateFifteenthAndTheSixteenthCenturies :
• Administretive, Economic, Legal
• AndSocialRelations As Reflected İn TheResponsa, Leiden : E. J. Brill, 1984.
• SubhîMehmed Efendi, Subhî Tarihi: Sami ve Şakir Tarihleri ile Birlikte 1730-1744 (İnceleme ve Karşılaştırma Metin),(haz. Mesut Aydıner), İstanbul 2007.
• Şeyhülislam Feyzullah Efendi (ö.1115/1703), Fetâvâ-yıFeyziyye, (haz. Süleyman Kaya), İstanbul 2009.
• Tak, Ekrem, Diplomatik Bilimi Bakımından XVI.-XVII. Yüzyıl Kadı Sicilleri ve Bu Sicillerin İhtiva Ettiği Belge Türlerinin Form Özellikleri ve Gelişimi (Basılmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi T.A.E., İstanbul 2009.
• Taş, Hülya, “Osmanlı Mahkemesinde “Sühudü’l-Hâl” Nasıl Değerlendirebilir?”, Bilig, Ankara 2008, XXXXIV, 25-44.
• Yavuz, Cevdet, “Dava”, DİA, İstanbul 1994, IX, 12-16.
• Yenişehirli, Ebü'l-Fazl Abdullah (v.1156/1743), Behcetü'l-Fetâvâmaa'n-Nukûl, (haz. Mehmed Fıkhi el-Aynî), Dârü't-Tıbâati'l-Âmire, İstanbul 1849/1266.
• Yıldız, Gültekin, Osmanlı Devleti’nde Hapishane Islahatı (1839-1908,) (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi) Marmara Üniversitesi T.A. E., İstanbul 2002.
• Yıldız, Kemal İslâm Yargılama Hukukunda Şahitlik, İstanbul 2005.