Sebeos’a Göre Müslümanların İlk İstanbul Seferleri: İslam Tarihi Kaynaklarının Çelişkileri ve Tarihî Olayların Karıştırılma İhtimali

Year 2025, Volume: 11 Issue: 2, 580 - 609, 20.07.2025

Fatih Sarıkaya

https://doi.org/10.69576/ihya.1624435

Abstract

İstanbul, İslam devletinin ilk dönemlerinden itibaren Müslümanların fethetmek istediği önemli hedeflerden biri olmuştur. Öyle ki; Müslümanların İstanbul seferleri, İslam devletinin coğrafi sınırları henüz şehre ulaşmamış olmasına rağmen erken dönemlerden itibaren başlamıştır. Bu seferlerin Bizans’ın başkentine gerçekleştiriliyor olması, bunların hem İslam tarihi hem de dünya tarihi açısından ayrı bir öneme sahip olmasını beraberinde getirmiştir. Dolayısıyla konu hakkında kaynaklarda dönemin şartlarının elverdiği ölçüde bilgiler mevcuttur. Bunların arasında Ermeni tarihçi Sebeos’un aktardığı Müslümanların ilk İstanbul seferleri ise diğerlerinden farklılık göstermektedir. Nitekim Sebeos’a göre; çoğunlukla bilinenin aksine, Müslümanların ilk İstanbul seferi Muaviye’nin hilafeti döneminde değil, ondan önce Hz. Osman zamanında gerçekleşmiştir. Aynı zamanda bu seferler deniz kuvvetlerinin desteğiyle yapılmıştır. Hem deniz kuvvetlerinin etkin bir şekilde kullanımı, hem de İstanbul seferleri açısından oldukça erken sayılabilecek bu dönem konuyu ilginç hale getirmektedir. Sebeos’un sefer ile ilgili aktardığı dikkat çekici bilgiler, elinizdeki çalışmanın ana konusunu oluşturmaktadır. Bu çerçevede yapılan çalışmanın altyapısını oluşturmak amacıyla öncelikle Sebeos ve eseri hakkında bilgi verilmiş, ardından eserin güvenilirliği dönemin diğer kaynak eserleri ile kıyaslanıp değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Ardından Sebeos’a göre ilk İstanbul seferleri konusu, dönem hakkında bilgi veren diğer kaynakların da incelenmesiyle ele alınıp tarihi süreçte doğruluk payı tetkik edilmiştir. Ayrıca konunun muhtevası gereği bahsedilen İstanbul seferlerine yakın dönemde deniz kuvvetleriyle gerçekleşen ve birbirleriyle karıştırılmaya müsait olan; Kıbrıs’ın fethi, Rodos adasının ele geçirilmesi ve Zâtüssavârî savaşı da kaynakların verdiği bilgiler ışığında karşılaştırma yapılarak incelenmiştir. Bu inceleme sırasında kaynakların birbirinden farklı bilgiler aktardığı gözlenmiş ve bunlar ayrıca değerlendirilmiştir. Nihayetinde ulaşılmak istenen amaç ise; İstanbul seferleri ile ilgili Sebeos’un aktardığı bilgilerin ne derece dikkate alınması gerektiğini ortaya koymak olmuştur.

Keywords

İslam Tarihi , İslam-Bizans İlişkileri , İstanbul Seferleri , Sebeos , 654 İstanbul Seferi

The First Istanbul Campaigns of the Muslims According to Sebeos: Contradictions of Islamic Historical Sources and the Possibility of Confusion of Historical Events

Abstract

Istanbul has been one of the significant targets that Muslims sought to conquer since the early periods of the Islamic state. Indeed, Muslim expeditions to Istanbul began early on, even though the geographic borders of the Islamic state had not yet reached the city. The fact that these expeditions were directed at the capital of Byzantium gives them particular importance both in the context of Islamic history and world history. Consequently, sources from that era provide information on these expeditions to the extent that the conditions of the time allowed. Among these, the accounts of the Armenian historian Sebeos regarding the early Muslim expeditions to Istanbul stand out. According to Sebeos, contrary to the commonly known narrative, the first Muslim expedition to Istanbul took place during the caliphate of Uthman, before the period of Muawiyah. Moreover, these expeditions were conducted with the support of naval forces. The effective use of naval forces and the relatively early period of these expeditions make this subject particularly intriguing. The noteworthy details provided by Sebeos about the expedition form the main topic of this study. To lay the groundwork for this study, information about Sebeos and his work is initially provided, and then the reliability of his work is evaluated by comparing it with other contemporary sources. Following this, the topic of the first expeditions to Istanbul according to Sebeos is examined by also considering other sources that provide information about the period to assess its historical accuracy. Additionally, due to the nature of the subject, the conquests that occurred around the same period as the mentioned expeditions to Istanbul, such as the conquest of Cyprus, the capture of the island of Rhodes, and the Battle of the Masts, are also analyzed through a comparative examination of the information provided by various sources. During this analysis, it was observed that sources convey differing information, and these differences were further evaluated. Ultimately, the aim is to determine the extent to which Sebeos's accounts of the Istanbul expeditions should be considered reliable.

Keywords

Islamic History , Islam-Byzantine Relations , Istanbul Campaigns , Sebeos , 654 Istanbul Campaign

References

• Abû’l-Farac, Gregory. Abû’l-Farac Tarihi I. Çev. Ömer Rıza Doğrul. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999.
• Agapius (Mahboub) De Menbidj. Kitab Al-Unvan. Haz. Alexandre Vasiliev, 2 cilt. Paris 1909.
• Altuncu, Tahsin. İlk Dönem İslam Tarihinde Hristiyanların Müslüman Algısı: Sebeos(661) Örneği. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Artsruni, Thomas(Tovma). History of the House of Artsrunik. trans. Robert W. Thomso. Detroit: Wayne State University Press, 1985.
• Avcı, Casim. “Müslüman Araplar Tarafından Bizans Başkenti İstanbul’a Düzenlenen Askerî Seferler”. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi 2/2 (Ocak 2016): 7-24. https://doi.org/10.16985/MTAD.2016225597.
• Aycan, İrfan. “Ebü’l-A‘ver”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10:295. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Bahar, Hasan, “Isauria Bölgesi’nin Antik Çağdaki Yerleşim Merkezleri”. Anadolu Araştırmaları. 14 (1996), 51-91.
• Bishop Ukhtanes of Sebastia. History of Armenia Part II History of the Severance of the Georgians from the Armenians. trans. Zaven Arzoumanian. Burbank, 2008.
• Bonfiglio, Emilio. “Łewond”. Encyclopedia of the Medieval Chronicle. Ed. Graeme Dunphy, Cristian Bratu, Erişim 13.01.2023, https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopedia-of-the-medieval-chronicle/*-SIM_01714
• Canard, Marius. “Tarih ve Efsaneye Göre Araplar’ın İstanbul Seferleri”. çev. İsmail Hami Danişmend. İstanbul Enstitüsü Dergisi. 2 (1956): 213-259.
• Çog, Mehmet. “Ortaçağ Ermeni Literatüründe Hz. Muhammed Algısı”, Tarih Okulu Dergisi 26 (Haziran 2016) 1-14. https://doi.org/10.14225/Joh940
• Delaporte, Louis Joseph. La chronographie d’Élie Bar-Šinaya Métropolitain de Nisibe. Paris: Librairie Honoré Champion, 1910.
• Demirkent, Işın, Demirkent. “Kıbrıs”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25: 371-373. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
• Drasxanakertc’i, Yovhannēs. History of Armenia. trans. Rev. Krikor H. Maksoundian. Atlanta: Scholars Press, 1987.
• Ebû Hanife Ahmed b. Davud b. Venend Dineveri. el-Ahbaru’t-tıval. thk. Abdülmün'im Amir. Bağdad: Mektebetü'l-Müsenna, (t.y.).
• Ebû Hâtim Muhammed b. Hibban b. Ahmed et-Temîmî İbn Hibban. es-Siretü'n-Nebeviyye ve Ahbaru'l-Hulefa. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekafiyye, 1987.
• Ebu Muhammed İbn A'sem Ahmed b. A'sem el-Kufi. el-Fütûh. 1-2 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1986.
• Ebu’l-Fida İmadüddin İsmail b. Ömer İbn Kesîr. el-Bidâye ve’n-Nihâye; Büyük İslâm Tarihi. ter. Mehmet Keskin, 7 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1994.
• El-Belâzurî. Fütûhu’l-Büldân. çev. Mustafa Fayda. İstabul: Siyer Yayınları, 2013.
• Ertaş, Kasım. Osmanlı İmparatorluğu’nda Diyarbakır Ermenileri. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2015.
• Ganjakets’i, Kirakos. History of the Armenians. trans. Robert Bedrosian. New York: Sources of the Armenian Tradition, 1986.
• Ghewond. Ghewond’s History. trans. Robert Bedrosian. New Jersey: Sources of the Armenian Tradition, 2006.
• Hacikyan, Agop J. “Sebeos (Seventh Centruy)”, The Heritage of Armenian Literature: From the Sixth to the Eighteenth Century, Volume II, ed. Agop J. Hacikyan. 81-83. Detroit: Wayne State University Press, 2002.
• Halife b. Hayyat. Tarihu Halife b. Hayyat. thk. Süheyl Zekkar, Beyrut: Darü’l-Fikr, 1993.
• Hewsen, Robert H. Armenia a Historical Atlas. Chicago: The University of Chicago Press, 2001.
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri. “İlk Müslümanların İstanbul Seferleri ve Eyüp Sultan”. Düşten Fethe İstanbul. ed. Coşkun Yılmaz. 33-50. İstanbul: Üsküdar Belediye Başkanlığı Yayınları, 2015.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fida İmadüddin İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-Nihâye; Büyük İslâm Tarihi. trc. Mehmet Keskin. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1995.
• İbnü’l-Esîr. el-Kâmil fî’t-Târîh. çvr. Ahmet Ağırakça. 3 Cilt. İstanbul: Bahar Yayınları, 1991.
• Küçük, Abdurrahman. “Gregoryan Ermeni Kilisesinin Oluşması ve Konsil Kararları Karşısındaki Tutumu”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XXXV (1996), 117-154. https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000000844
• Külekçi, Cahit. İslam Tarihinde Ermeniler ve Ermenistan Fetihleri (Hulefa-yi Raşidin ve Emeviler Dönemi). İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları, 2012.
• Mamikonean's, John. History of Taron. trans. Robert Bedrosian. New York: 1985.
• Mesûdî. Kitâbü’t-Tenbih ve’l-İşraf. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2018.
• Moses, Kalankatlı. Alban Tarihi. çev. Ziya Bünyadov-Yusuf Gedikli. İstanbul: Selenge Yayınları, 2006.
• Ormanian, M. The Church of Armenia. trans. G. Margar Gregory. London: 1955.
• Ostrogorsky, Georg. Bizans Devleti Tarihi. çev. Fikret Işıltan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• O'Sullivan, Shaun. “Sebeos' account of an Arab attack on Constantinople in 654”, Byzantine and Modern Greek Studies. 28 (2004), 67-88. https://doi.org/10.1179/byz.2004.28.1.67
• Özkuyumcu, Nadir. Mısır Ve Kuzey Afrika’nın Müslümanlar Tarafından Fethi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2007.
• Özkuyumcu, Nadir. “İslâm'ın İlk Dönemlerinde Müslümanların Denizciliğe Bakışları ve Kıbrıs”, Türk Yurdu Dergisi, 23/186 (Şubat 2003), 34-37.
• Öztürk, Murat. "Hz. Osmân (23-35 644-656) Döneminde Denizcilik Faâliyetleri", FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 18 (2021), 195-230. https://doi.org/10.16947/fsmia.1050277
• Sebeos. Herakleios Tarihi. çev. Z. Zühre İlkgelen. İstanbul: Ayışığıkitapları, 2020.
• Sebeos. Histoire d’Heraclius. trans. Frederic Macler, Paris: 1904.
• Sebeos. Sebeos' History. trans. Robert Bedrosian. New York: Sources of the Armenian Tradition, 1985.
• Sebēos. The Armenian History Attributed to Sebeos. trans. Robert W. Thomson. Liverpool: Liverpool University Press, 1999.
• Seyda, İrşat. “Süryaniler ve Süryanilik”, Kur'an Mesajı İlmi Araştırmalar Dergisi, (Ağustos, Eylül, Ekim, 1998), 230-235.
• Süryani Mikhail. Chronique de Michel le Syrien patriache jacobite d’Antioche: 1166-1199, trans. J.-B. Chabot. II. Paris: 1901.
• Taberî, Ebu Cafer İbn Cerir Muhammed b. Cerir b. Yezid. Tarihu’t-Taberî Taberî Tarihi, çev. Cemalettin Saylık. 4 Cilt. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2020.
• Taberî, Ebu Cafer İbn Cerir Muhammed b. Cerir b. Yezid. Tarihu’t-Taberî Taberî Tarihi, çev. Cemalettin Saylık. 5. Cilt Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2021.
• The Georgian Chronicle. trans. Robert Bedrosian, New York: Sources of the Armenian Tradition, 1991.
• Theophanes. The chronicle of Theophanes. trans. Harry Turtledove, Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1982.
• Uçar, Şahin. “Müslümanların İstanbul’u Fethetmek İçin Yaptıkları İlk Üç Muhasara”, Selçuk Üniversitesi Selçuk Dergisi. 2/1 (1986), 65-83.
• Vacca, Alison. “Khurasani Transoxanian Ostikans of Early Abbasid Armenia”, Transregional and Regional Elites – Connecting the Early Islamic Empire. ed. Hannah-Lena Hagemann, Stefan Heidemann. 229-254. Berlin: De Gruyter, 2020. https://doi.org/10.1515/9783110669800-009
• Vacca, Alison. Non-Muslim Provinces under Early Islam. Cambridge: Cambridge Univesrty Press, 2017. https://doi.org/10.1017/9781316979853
• Yakubî. Tarihu'l Ya'kûbî. II. Beyrut: Şirketu'l-Âlemi'l-Matbûat, 2010.