An Evaluation of Compilation and Istidrāk Practices in Hadīth Literature: Methodological Approaches in Masābīh al-Sunna and Mishkāt al-Masābīh

Year 2025, Volume: 11 Issue: 2, 660 - 694, 20.07.2025

Yunus Emre Acaroğlu , Yusuf Açıkel

https://doi.org/10.69576/ihya.1632129

Abstract

The study aims to compare al-Baghawi’s Masabih al-Sunna with al-Tibrizi’s Mishkat al-Masabih, focusing on notable differences in methodology concerning textual content, transmitters, sources, and titling. The primary objective of Masabih is to classify hadith into two categories, sahih and hasan, presenting them in a concise and organized manner. This approach establishes a systematic arrangement of reports, ensuring their reliable transmission to readers. Mishkat expands this classification, enriching the conceptual depth of the hadith through deliberate editorial interventions. Consequently, variations emerge in the presentation of hadith texts. In Mishkat al-Masabih, the concise narrations of Masabih are often presented in fuller versions, frequently accompanied by explanatory additions and complete chains of transmission. Furthermore, significant differences are observed in the titling of chapters. While al-Baghawi occasionally refrains from assigning specific titles or groups related hadith under a single section, al-Tibrizi introduces new and more specific titles to better reflect the content, likely aiming to emphasize the intended meanings of the hadith. Another noteworthy distinction lies in their choice of sources and transmitters. Al-Tibrizi sometimes diverges in his identification of hadith sources, occasionally resulting in misattributions. Similarly, errors in identifying companions or later transmitters are evident, although such inaccuracies do not compromise the overall reliability of the hadith. It is important to note that these differences do not permeate the entirety of the work but are limited to specific instances. Al-Tibrizi’s editorial contributions, which may be classified as acts of istidrak (supplementation) or tahdhib (refinement), are often considered valuable additions to Masabih. Ultimately, the comparative analysis of Masabih and Mishkat highlights their respective approaches to structuring hadith literature, reevaluating classifications, and selecting sources—thereby reflecting the distinct methodological insights of the two compilers. Additionally, these evaluations shed light on the compilers’ overarching goals, the consistency of their methodologies, and the broader implications for the field of hadith studies.

Keywords

Hadith , al-Baghawī , al-Tibrīzī , Masābīh al-Sunna , Mishkāt al-Masābīh , Methodology , Comparison

Ethical Statement

This article has been produced using data from the doctoral dissertation currently in preparation, titled “Al-Farrāʾ al-Baghawī and the Evaluation of His Work Masābīḥ al-Sunnah in the Context of Hadith Studies.” It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Hadis Literatüründe Derleme ve İstidrâk Uygulaması Hakkında Bir Değerlendirme: Mesâbîhu’s-Sünne ve Mişkâtü’l-Mesâbîh’te Metodolojik Yaklaşımlar

Abstract

Çalışmada Begavî’nin Mesâbîhu’s-Sünne adlı eseri ile Tebrîzî’nin bu eseri esas alarak oluşturduğu Mişkâtü’l-Mesabîh metin, râvi, kaynak ve başlıklandırma gibi yöntemlerde dikkat çeken farklılıkları bakımından mukâyese edilmektedir. Mesâbîh’in maksadı hadisleri her bir bâb altında sıhâh ve hısân olarak tasnif edip muhtasar bir şekilde sunmaktır. Bu yöntem rivâyetlerin güvenilirliği açısından bir düzen belirlemiş ve hadislerin sistematik bir şekilde okuyucuya aktarılmasını sağlamıştır. Mişkât bu tasnifi genişletmiş, yaptığı faydalı müdahalelerle hadislerin mefhum zenginliğini artırmaya çalışmıştır. Bunun sonucunda hadis metinlerinde birtakım farklılıklar meydana gelmiştir. Mişkâtü’l-Mesâbîh’te, Mesâbîh’te muhtasar bir halde nakledilen rivâyetler daha ayrıntılı hale getirilmiş, hadislerin tamamı nakledilmiş ve açıklayıcı ziyadeler içeren versiyonları tercih edilmiştir. Öte yandan hadislerin, muhtevasına uygun bir şekilde başlıklandırılmasında da farklılıklar mevcuttur. Begavî’nin hadislerin daha geniş bir çerçevede değerlendirilmesi maksadıyla bazı durumlarda herhangi bir başlık kullanmamayı ya da birbiriyle bağlantılı hadisleri ayrı bir fasıl altında göstermeyi tercih ettiği söylenebilir. Buna karşın Tebrîzî, hadislerin muhtevasını daha belirgin hale getirmek maksadıyla yeni başlıklar belirlemiş ve böylece muhtemelen hadislerin anlamını vurgulamayı amaçlamıştır. Eserlere mahsus bir başka dikkat çekici farklılık da kaynak ve râvi tercihleridir. Tebrîzî hadislerin kaynağıyla ilgili zaman zaman farklı değerlendirmelerde bulunmuş, bu durum bazen rivâyet kaynaklarını hatalı olarak zikretmesine yol açmıştır. Bu doğrultuda hadisin sahâbî veya sonraki râvisiyle ilgili farklı değerlendirmelerinden de bahsetmek mümkündür. Ancak bu tür hatalar hadislerin güvenilirliği konusunda bir sorun teşkil etmemektedir. Mezkûr farklılıklardan bazılarının, eserlerin genelini kapsamadığı, belirli noktalarda müşahede edildiği de bilinmelidir. Ayrıca Tebrîzî’nin istidrâk/tehzîb çalışmasındaki farklılık ortaya çıkaran bazı tasarrufları Mişkât’in Mesâbîh’e katkıları çerçevesinde değerlendirilebilir. Netice itibariyle Mesâbîh ve Mişkât arasındaki bu farklılıklar, hadis metinlerinin düzenlenmesi, tasnifin yeniden ele alınması ve kaynak tercihleri gibi önemli konularda iki musannifin metodolojik yaklaşımının değerini yansıtacaktır. Bununla birlikte yapılan değerlendirmeler, müelliflerin öncelediği amaçlar ve yöntemlerin eserlerin genelindeki tutarlılığı hakkında fikir verecektir.

Keywords

Hadis , Begavî , Tebrîzî , Mesâbîhu’s-Sünne , Mişkâtü’l-Mesâbîh , Metodoloji , Mukâyese

Ethical Statement

Bu makale, hazırlanmakta olan “Ferrâ el-Begavî ve Hadis İlimleri Açısından Mesâbîhu’s-Sünne Adlı Eserinin Değerlendirilmesi” başlıklı doktora tezi verilerinden yararlanılarak üretilmiştir. Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Supporting Institution

Bu araştırmayı desteklemek için herhangi bir dış fon alınmamıştır.

References

• Abdurrezzâk, Ebû Bekir Abdurrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi’ es-San’ânî, el-Musannef fi’l-Hadîs. 12 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, 2. Basım, 1403/1983.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî, el-Müsned. 50 Cilt. Kahire: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1422/2001.
• Alâî, Ebû Saîd Salâhuddîn Halîl b. Keykeldî, en-Nakdü’s-Sahîh limâ u’turida min ehâdîsi’l-Mesâbîh. 1. Basım, 1405/1985.
• Alî el-Kârî, Ebu’l-Hasen Nûruddîn, Mirkâtü’l-mefâtîh şerhu Mişkâti’l-Mesâbîh. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1. Basım, 1423/2002.
• Begavî, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes’ûd b. Muhammed el-Ferrâ’, Mesâbîhu’s-sünne. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1. Basım, 1407/1987.
• Begavî, Şerhu’s-sünne. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, 2. Basım, 1403/1983.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin b. Alî, es-Sünenü’l-kübrâ. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm, el-Câmiu’s-sahîh, Bulak: Matbaatü’l-Kübra’l-Emîriyye, 1311/1893.
• Dârekutnî, Ebu’l-Hasen Ali b. Ömer b. Ahmed, Zikru esmâi’t-tâbiîn. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1. Basım, 1405/1985.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân b. el-Fazl, el-Müsned. 4 Cilt. Suud, Dâru’l-Muğnî, 1.Basım, 1421/2000.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş’as b. İshâk es-Sicistânî, es-Sünen. 4 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Iclî, Ebu’l-Hasen Ahmed b. Abdillah b. Sâlih, es-Sikât, Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1. Basım, 1405/1985.
• Irâkî, Ebu’l-Fadl Zeynüddin Abdurahîm b. el-Hüseyn b. Abdirrahmân, et-Takyîd ve’l-îdâh limâ utlika ve uglika min Mukaddimeti İbni’s-Salâh. Medine: Mektebetü’s-Selefiyye, 1. Basım, 1389/1969.
• İbn Hacer, Ebu’l-Fadl Şihâbuddin Ahmed b. Alî b. Muhammed, el-Ecvibetü an ehâdîs veka’at fi Mesâbîhi’s-sünne.
• İbn Hacer, Ebu’l-Fadl Şihâbuddin Ahmed b. Alî b. Muhammed, en-Nüketü alâ kitâbi İbnis-Salâh. 2 Cilt. Medine: İmâdetü’l-Bahsi’İlmî, 1. Basım, 1404/1984.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İmâdüddin İsmâil b. Şihâbiddin Ömer b. Kesîr b. Dav’ el-Kaysî, İhtisâru Ulûmi’l-hadîs. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, ts.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî, es-Sünen. 2 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• İbn Melek, Muhammed b. İzzeddin Abdüllatif b. Abdülaziz b. Eminiddin b. Firiştâ, Şerhu Mesâbîhi’s-sünne. 6 Cilt. Kuveyt: İdâretü’s-Sikâfeti’l İslâmiyye, 1. Basım, 1433/2012.
• İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî, Üsdü’l-gâbe fî ma!rifeti’s-sahâbe. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1409/1989.
• İbnü’l-Mülakkın, Ebû Hafs Sirâcüddin Ömer b. Alî b. Ahmed el-Ensârî, el-Mukni’ fi ulûmi’l-hadîs. 2 Cilt. Dâru Fevvâz: Suud, 1. Basım, 1413/1992.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr b. Salâhiddin Abdirrahman b. Musa eş-Şehrezûrî, Ma’rifetü envâi ulûmi’l-hadis. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1406/1986.
• Kâfiyecî, Muhyiddin Muhammed b. Süleyman b. Sa’d b. Mes’ûd el-Hanefî, el-Muhtasar fi ilmi’l-eser (Risâletân fî mustalahi’l-hadîs). Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1. Basım, 1406/1986.
• Kazvînî, Sirâcüddîn Ömer b. Alî, Risâletün fî mevdûâti’l-Mesâbîh, thk. Mus’ab b. Hâlid b. Abdillâh el-Mervezî, Mecelletü Ta’zîmi’l-Vahyeyn 5. Sayı (1440/2019).
• Kettânî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ca’fer. b. İdrîs el-Hasenî, er-Risâletü’l-müstetrafe. Halep: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 6. Basım, 1421/2000.
• Mâlik b. Enes Ebû Abdillah Mâlik b. Ebî Âmir, el-Muvatta’. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1405/1985.
• Mizzî, Ebu’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yûsuf, Tuhfetü’l-eşrâf bi ma’rifeti’l-etrâf. 13 Cilt. Mektebetü’l-İslâmî, 2. Basım, 1403/1983.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyn Mislim b. el-Haccâc b. Müslim, el-Câmiu’s-sahîh. Türkiye: Dâru’t-Tıbâati’l-Âmire, 1334/1916.
• Nesâi, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî, es-Sünen. 8 Cilt. Kahire: Mektebetü’t-Ticâriyyeti’l-Kübrâ, 1. Baskı, 1349/1930.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref, et-Takrîb ve’t-teysîr li ma’rifeti süneni’l-beşîri’n-nezîr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1. Basım, 1405/1985.
• Sehâvî, Ebu’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed, Fethu’l-mugîs bi şerhi Elfiyyeti’l-hadîs li’l-Irâkî. 4 Cilt. Mısır: Mektebetü’s-Sünne, 1. Basım, 1424/2003.
• Tebrîzî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Alî b. Muhammed el-Hatîb, Mişkâtü’l-Mesâbîh. 3 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, 3. Basım, 1405/1985.
• Tîbî, Şerefüddin Hüseyin b. Abdillah, el-Kâşif an hakâiki’s-sünen. 13 Cilt. Riyad: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1. Basım, 1418/1997.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre, el-Câmiu’s-sahîh. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1417/1996.
• Zeydânî, Muzhiruddîn, Hüseyin b. Mahmud b. Hasen, el-Mefâtîh fi şerhi’l-Mesâbîh. 6 Cilt. Beyrut, Dâru’n-Nevâdir, 1. Basım, 1433/2012.