Ibn ‘Abbād al-Rundī's Understandıng of Knowledge and Gnosis In the Context of al-Tanbīh

Year 2025, Volume: 11 Issue: 2, 695 - 727, 20.07.2025

Ramazan Emektar

https://doi.org/10.69576/ihya.1634809

Abstract

Ibn ʿAbbād al-Rundī (d. 792/1390) was a prominent figure of the Shādhiliyya order, which originated in North Africa. His scholarly character, Sufi orientation, and written works extended his influence across various regions of the Islamic world. His conception of knowledge (ʿilm) and gnosis (maʿrifa) stands out for its distinctive place within Sufi thought. However, the absence of a dedicated study on this subject necessitates further academic investigation. This study aims to address the existing gap in the literature and contribute to Sufi thought by focusing on Ibn ʿAbbād al-Rundī’s conception of knowledge and gnosis. To this end, the author’s work al-Tanbīh is first introduced, followed by an analysis of his central views on epistemology within a Sufi framework. The study also explores related Sufi concepts that Ibn ʿAbbād associates with knowledge and gnosis, the process of attaining maʿrifa, and the linguistic challenges of expressing such experiential knowledge. Employing descriptive and comparative methods, the article further examines Ibn ʿAbbād’s ideas in dialogue with selected Sufi thinkers, thereby offering a multidimensional analysis of his intellectual approach. For Ibn ʿAbbād, knowledge (ʿilm) is not merely theoretical accumulation but a means of spiritual refinement that acquires true significance when accompanied by reverential awe (khashya). Such knowledge draws the individual closer to God while also fostering ethical and social responsibility. Gnosis, in his view, is not solely rational but rather an experiential and intuitive process, unfolding in stages from the recognition of God’s acts to the realization of His attributes and ultimately His essence. Central to this epistemic journey is the heart (qalb), regarded by Ibn ʿAbbād as the locus of insight (basīra), unveiling (kashf), and witnessing (mushāhada). Access to gnosis occurs not through intellect alone but through the purification of the nafs and the illumination of the heart, with divine inspiration (ilhām) and manifestations (tajallī) serving as primary channels. Nevertheless, the validity of such knowledge depends on its conformity with the Sharīʿa. Furthermore, the study highlights the central role of gratitude (shukr) in his epistemology; for Ibn ʿAbbād, gratitude is not merely verbal expression but a comprehensive spiritual disposition that shapes one’s orientation toward the Haqq at both the beginning and higher stages of the mystical path.

Keywords

Sufism , Ibn Abbad , al-Tanbih , Knowledge , Gnosis , Heart

İbn Abbâd er-Rundî’nin et-Tenbîh Adlı Eseri Bağlamında İlim ve Mârifet Tasavvuru

Abstract

İbn Abbâd er-Rundî (öl. 792/1390), Kuzey Afrika kökenli Şâzeliyye tarikatının önemli isimlerindendir. İlmî birikimi, tasavvufî şahsiyeti ve eserleri aracılığıyla etkisi İslâm dünyasının farklı bölgelerinde hissedilmiştir. Onun ilim ve mârifet tasavvuru, tasavvuf düşüncesindeki özgün konumuyla dikkat çekmektedir. Ancak bu konuda yapılmış müstakil çalışmanın bulunmaması, meselenin akademik olarak araştırılmasını gerekli kılmaktadır. Bu çalışma, İbn Abbâd’ın ilim ve mârifet tasavvurunu merkeze alarak bu alandaki literatür boşluğunu gidermeyi ve tasavvuf düşüncesine katkı sunmayı amaçlamaktadır. Bu çerçevede, öncelikle müellifin et-Tenbîh adlı eseri tanıtılmış; ilim ve mârifet anlayışına dair temel yaklaşımları analiz edilmiştir. Çalışmada ayrıca, İbn Abbâd’ın ilim ve irfânla ilişkilendirdiği diğer tasavvufî kavramlar, mârifet bilgisine erişim süreci ve bu bilginin dil ile ifade edilmesine dair meseleler de ele alınmaktadır. Bu bağlamda, tasvirî ve mukayeseli yöntemler kullanılarak İbn Abbâd’ın konuya ilişkin görüşleri bazı diğer sûfî müelliflerin yaklaşımlarıyla karşılaştırılmış ve böylece düşüncelerinin farklı perspektiflerden değerlendirilmesine imkân sağlanmıştır. İbn Abbâd’a göre ilim, yalnızca teorik bir birikim değil; bireyin mânevî tekâmülünü sağlayan, haşyetle anlam kazanan ve insanı hem Allah’a yakınlaştıran hem de toplumsal sorumluluklara yönelten bir vasıtadır. Mârifet bilgisi, yalnızca aklî değil; zevkî ve şuhûdî bir süreçtir. Bu bilgi, Allah’ın fiillerinden zâtına uzanan aşamalı bir mârifet süreciyle şekillenir. İbn Abbâd, bu süreçte kalbi, merkezî bir konuma yerleştirir; çünkü basiret, keşf ve müşâhede ancak kalp aracılığıyla mümkün hâle gelir. Ona göre irfânî bilgiye ulaşmak, nefsin tezkiyesi ve kalbin nurlanmasıyla gerçekleşir; temel vasıta ise ilham ve ilâhî tecellilerdir. Ancak bu türden bilginin geçerliliği, şer’i ölçütlere uygun olmasına bağlıdır. Ayrıca bu çalışma, İbn Abbâd’ın mârifet anlayışında şükrün de merkezi bir rol oynadığını ortaya koymaktadır. Ona göre şükür, sadece sözlü bir ifade değil, manevî yolculuğun hem başlangıcında hem de ileri makamlarında sâlikin Hakk’a yönelişini derinleştiren bir hakikattir.

Keywords

Tasavvuf , İbn Abbâd , et-Tenbîh , İlim , Mârifet , Kalp

References

• Abdülkadir İsa. Hakâik ani’t-tasavvuf. Haleb: Mektebetü’l-İrfân, 5. Basım, 1993.
• Ahmed Mahir Efendi. Hikem-i Atâiyye şerhi el-Muhkem fi şerhi’l-Hikem. İstanbul: Sufi Kitap, 2010.
• Azzûzî, Hasan. Şeyh Ahmed b. Acibe ve menhecuhu fî’t-tefsir. Rabat: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2001.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Rehber Yayınları, 1997.
• Ceran, İsmail. Fas Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2012.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b Muhammed b Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-Hanefî el-. Arapça - Türkçe Terimler Sözlüğü. çev. Arif Erkan. İstanbul: Bahar Yayınları, 1997.
• Çakmaklıoğlu, M. Mustafa. İbn Arabi’de Ma’rifetin İfadesi. İstanbul: İnsan Yayınları, 2007.
• Çelik, İsa. “Tasavvuf Tarihinde Ârif Kavramı”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 5/12 (2004), 25-52.
• Emektar, Ramazan. İbn Acîbe Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri. ed. Hüseyin Okur. İstanbul: Nizamiye Akademi, 2022.
• Emektar, Ramazan. “İbn Acîbe’nin Mârifet Anlayışı”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 7/2 (25 Temmuz 2021), 1121-1149.
• Emektar, Ramazan. Tasavvufta Kalp Kavramı ve Önemi. Ankara : İlahiyat, 2023.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed el-. Abidler Yolu = (Minhâc-ül âbidîn). çev. Yaman Arıkan. İstanbul : Dede Korkut Yayınları, 2. Basım, 1968.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed el-. İhyâu ulûmi’d-din. thk. Abdullah el Hâlidî. Beyrut: Dârü’l-Erkam b. Ebi’l-Erkam, 1998.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed el-. Mişkâtü’l-envâr ve mısfatü’l-esrâr. thk. Abdülazîz İzzeddin Seyrevan. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1986.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed el-. “Risaletü’l-Ledünniyye”. Mecmuatu resâili-İmam el-Gazzâlî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Hücvîrî, Ebü’l-Hasan Data Gencbahş Ali b. Osman b. Ali. Hakikat Bilgisi = Keşfü’l-mahcub. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1982.
• Hücvîrî, Ebü’l-Hasan Data Gencbahş Ali b. Osman b. Ali. Keşfü’l-mahcub. thk. İs’ad Abdülhadi Kındil. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’n-Nehdati’l-Arabiyye, 1980.
• İbn Acîbe, Ahmed b. Muhammed. el-Fehrese. thk. Abdülhamid Salih Hamdân. Kahire : Dârü’l-Garbi’l-Arabi, 1990.
• İbn Acîbe, Ahmed b. Muhammed. el-Fütûhâtü’l-ilâhiyye fî şerhi’l-Mebâhisi’l-asliyye. thk. Muhammed Abdurrahman Üveysi. Dımaşk: el-Yemame, 1998.
• İbn Acîbe, Ahmed b. Muhammed. Îkâzü’l-himem fî şerhi’l-Hikem. Beyrut: Dâru’l-Hayr, 2005.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensarî. Lisanü’l-Arab. Beyrut: Dâru Sadır, ts.
• İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed b Mufaddal Ragıb el-. el-Müfredat fî garibi’l-Kur’ân. thk. Safvan Adnan Dâvûdî. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 2002.
• İskenderî, Ebü’l-Fazl Taceddin Ahmed İbn Atâullah el-. et-Tenvir fî iskati’t-tedbir. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• İskenderî, Ebü’l-Fazl Taceddin Ahmed İbn Atâullah el-. Tacü’l-arus el-havi li-tehzibi’n-nüfus. Beyrut: Dârû’l-kütübi’l-ilmiyye, 2008.
• İskenderî, İbn Atâullah Ahmed el-. Tasavvufi Hikmetler : Hikem-i Atâiyye. çev. Mustafa Kara. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1990.
• İskenderî, İbn Atâullah el-. Hikem-i Atâiyye. çev. Yahya Pakiş. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2009.
• Kara, Mustafa. “el-Hikemü’l-Atâiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/502-503. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Kara, Mustafa. “İbn Abbâd er-Rundî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/266-267. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Kâşânî, Kemaleddin Abdürrezzak b Ebü’l-Ganaim Muhammed. Tasavvuf Sözlüğü = Letaifu’l-alam fi işaratı ehli’l-ilham. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.
• Kaya, Mahmut. “İşrâkıyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/438-459. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Knysh, Alexander. Tasavvuf Tarihi, çev. Nurullah Koltaş. İstanbul : Ketebe Yayınları, 2018.
• Mahmud, Abdulhâlim. Ebû’l-Hasan eş-Şâzelî. çev. Süleyman Çelik. İstanbul: Bedir Yayınları, 1996.
• Mekkî, Muhammed b. Ali b Atıyye el-Harisi Ebû Talib el-. Kûtü’l-kulûb fi muâmeleti’l-mahbub ve vasfu tarîki’l-mürid ilâ makami’t-tevhid =Kalplerin Azığı. çev. Yakup Çiçek - Dilaver Selvi. İstanbul : Semerkand Yayınları, 2003.
• Nwyia, Paul. “Ibn ʿAbbād”, The Encyclopaedia of Islam. 3/670-671. Leiden : E.J. Brill, 1971.
• Özel, Ahmet Murat. İbn Atâullah el-İskenderî ve Tasavvuf Felsefesi. Konya: SÜSBE, 2012.
• Renard, John. Seven Doors to Islam: Spirituality and the Religious Life of Muslims. Berkeley: University of California Pres, 1997.
• Ronda, Ibn ’Abbâd of. Ibn ’Abbâd of Ronda Letters on the sufi path = Resailü’s-sugra = Lettres de direction spirituelle. The Rasail as sughra of Ibn Abbâd. ed. John Renard, S.J. çev. John Renard, S.J. New York: Paulist Press, 1986.
• Rundî, Ebû Abdullah Muhammed b. İbrâhîm b Abdullah Nefezî İbn Abbâd. et-Tenbîhu şerhü’l-Hikemi’l-Ataiyye. Dımaşk: Dârü’t-Takva, 2021.
• Rundî, Muhammed b. İbrahim b. Abbâd en-Nefezî. Gaysü’l-mevâhibi’l-aliyye fî şerhi’l-Hikemi’l-Atâiyye = et-Tenbîh. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Rundî, Muhammed b. İbrâhîm b. Abdullâh Nefezî İbn Abbâd. er-Resailü’l-kübrâ = Nüzhetü’n-nazıri’l-müteemmil ve kaydü’s-sâiri’l-müsta’cil. thk. Asım İbrahim Keyyâlî. Beyrut: Books Publisher, 2013.
• Serrâc, Ebû Nasr Abdullah b. Ali et-Tûsî. el-Lüma’. Dârü’l-Kütübi’l-Hadise, 1960.
• Sicistânî, Süleyman b Eş’as b. İshak el-Ezdi Ebû Davud es-. Kitâbü’s-Sünen = Sünenu Ebû Davud. thk. Şuayb Arnaut. 7 Cilt. Darü’r-Risâletü’l Âlemiyye, 2009.
• Şehrezûrî, Şemseddin Muhammed b. Mahmûd İşrakî. Şerhu Hikmeti’l-işrak. çev. Hasan Ziyai Terbetî. Tahran: Müessese-i Mütalaat ve Tahkikat-ı Ferhengi, 1993.
• Taylan, Necip. “Bilgi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/157-161. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre es-Sülemi. Sünenü’t-Tirmizî. Kahire: Mustafa el-Babi el-Halebî, 1962.
• Uludağ, Süleyman. “Bâtın İlmi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/188-189. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Uludağ, Süleyman. “Kalb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/229-232. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Uludağ, Süleyman. “Mârifet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/54-56. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2012.