The Sufi Approach to Allegorical Verses: From Zahir (Outward) to Batin (Inward)

Year 2025, Volume: 11 Issue: 2, 875 - 905, 20.07.2025

Mustafa Şeref Aydın

https://doi.org/10.69576/ihya.1636379

Abstract

The issue of mutashabih verses can be regarded as one of the most significant theological concerns in Islamic history. When we examine the Qur’an and hadiths, we encounter several ambiguous expressions—such as Allah’s establishment on the Throne, His hand, face, eye, and nearness—which have given rise to interpretive challenges. Due to the inherent structure of language, some words carry precise meanings while others remain inherently ambiguous. Sects such as the Mushabbiha and Mujassima, which interpreted mutashabih concepts literally, likened Allah to His creation and thus contributed to deep theological divisions within the ummah. In contrast, the Ahl al-Sunnah and the Sufis emphasized that Allah is unlike any created being and upheld His absolute transcendence. The scholars of the Salaf and Khalaf adopted differing approaches to the interpretation of mutashabih expressions in the Qur’an and Sunnah. While Salaf scholars generally refrained from interpreting such verses (tafwid), Khalaf scholars engaged in interpretation (ta’wil) in response to the intellectual and cultural necessities of their time. Early Sufis largely followed the method of the Salaf, whereas later Sufis aligned themselves more with the interpretive approach of the Khalaf. This issue has gained considerable importance due to its role in sectarian divisions among Muslims since the early centuries. This study aims to examine the perspectives of jurists (fuqahā’), hadith scholars (muhaddithūn), theologians (mutakallimūn), exegetes (mufassirūn), and Sufis regarding the question of mutashabih. The research involved a comprehensive review of primary sources in theology (kalām), hadith, jurisprudence (fiqh), exegesis (tafsīr), and esoteric (ishārī) commentary. The findings were comparatively analyzed, and various conclusions were drawn.

Keywords

Sufism , Ishari Tafsir , Mufassir , Mutashabih Verses , Ta’wil

Sûfîlerin Müteşâbih Ayetlere Yaklaşımı: Zâhirden Bâtına

Abstract

Müteşâbih meselesinin, İslam tarihinin önemli meselelerinden birisi olduğu söylenebilir. Kur’an ve hadislere bakıldığında Allah’ın arşa istiva etmesi, eli, yüzü, gözü ve beraberliği gibi bazı müteşâbih kavramların geçtiği görülür. Aslında dilin yapısı gereği bazı kelimeler çok açık iken bazıları çok kapalıdır. Müteşâbih olan kavramları olduğu gibi kabul eden Müşebbihe ve Mücessime mezhepleri Allah’ı yaratılmışlara benzetmişler ve ümmet arasında derin görüş ayrılıklarına sebebiyet vermişlerdir. Ehl-i sünnet ve bu meyanda sûfîler ise Allah’ın hiçbir varlığa benzemediğini ifade ederek O’nu tenzih etmişlerdir. Kur’an ve hadislerde geçen müteşâbih kelimelerin te’vil edilmesinde selef ve halef âlimlerinin farklı yaklaşımları bulunmaktadır. Selef âlimleri genelde bu tarz ayetleri te’vil etmezken halef âlimleri dönemin ve şartların getirdiği zorunluluktan dolayı te’vil yoluna gitmişlerdir. İlk dönem sûfîleri, selef âlimlerinin metoduna, sonraki sûfîler ise halef âlimlerinin metoduna uygun hareket etmişlerdir. Konu, Müslümanların ilk asırlardan beri ayrışmalarına vesile olduğu için çok önemli hale gelmiştir. Araştırmamız, meseleye fakihlerin, muhaddislerin, mütekellimlerin, müfessirlerin ve sûfîlerin bakış açıları hakkında tespitler yapmayı hedeflemektedir. Çalışma yapılırken konuyla ilgili kelam, hadis, fıkıh, tefsir ve işârî tefsir kaynakları taranıp elde edilen veriler karşılaştırmalı olarak tahlil edilerek çeşitli sonuçlar çıkarılmıştır.

Keywords

Tasavvuf , İşârî Tefsir , Müfessir , Müteşâbih Ayet , Te’vil

References

• Akdemir, Hikmet. “Mesnevî’de Müteşâbih Ayetlerin Yorumu”. Uluslararası Mevlânâ ve Mevlevîlik Sempozyumu Bildiriler-I. Şanlıurfa, 2007.
• Aynî, Ebû Muhammed (Ebü’s-Senâ) Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed. Umdetü’l-kârî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1421.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir. el-Fark beyne’l-fırak. Beyrut: Dâru’l-âfâkı’l-cedîde, 2. Basım, 1977.
• Baklî, Ebû Muhammed Sadrüddîn Rûzbihân b. Ebî Nasr. ʿArâʾisü’l-beyân fî hakâʾikı’l-Kurʾân. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1429.
• Beyâzîzâde, Ahmed b. Hasan. İmam-ı Azam Ebû Hanîfe’nin İtikadî Görüşleri. çev. Çelebi İlyas. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2. Basım, 2000.
• Beyhaki, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn. el-Esmâʾ ve’s-sıfât. thk. Abdullah b. Muhammed el-Hâşidî. Cidde: Mektebetü’s-sevâdî, 1993.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. el-Câmiu’s-sahîh. Dımeşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1423.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Rûhu’l-beyân fî tefsîri’l-Kurʾân. Beyrut: Dâru’l-fikr, ts.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 14. Basım, 2004.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed. Kitâbü’s-Sıfât. thk. Ali b. Muhammed b. Nâsır el-Fakîhî, 1983.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân. es-Sünen. thk. Hüseyin Selim Esed. Riyad: Dâru’l-muğnî, 1421.
• Ebû Dâvud, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaûd, Muhammed Kamil Karabilli. Dımeşk: Dâru’r-risâleti’l-âlemiyye, 1430.
• Ebû Hanîfe, Nu‘mân b. Sâbit. el-Fıkhü’l-ebsat (İmâm-ı Â’zam’ın Beş Eseri içerisinde). çev. Mustafa Öz. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 3. Basım, 2002.
• Ebû Hanîfe, Nu‘mân b. Sâbit. el-Vasiyye (İmâm-ı Â’zam’ın Beş Eseri içerisinde). çev. Mustafa Öz. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 3. Basım, 2002.
• Ebû Hanîfe, Nu‘mân b. Sâbit b. Zûtâ. el-Fıkhü’l-ekber (Alî el-Kârî’nin Şerhu’l-fıkhi’l-ekber’i ile beraber). Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• Eşarî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl. Makâlâtü’l-islâmiyyîn. thk. Nuaym Zerzûr. Mektebetü’l-asriyye, 1426.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Müstasfâ fî ʿilmi’l-usûl. thk. Muhammed Abdüsselâm Abdüşşâfî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1993.
• Hüseyin Nassâr. el-Müteşâbih. Kahire: Mektebetü’l-hancî, 2003.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh. et-Temhîd limâ fi’l-Muvattaʾ mine’l-meʿânî ve’l-esânîd. thk. Mustafa b. Ahmed el-Alevî - Muhammed Abdülkebîr el-Bekrî. Mağrib, 1387.
• İbn Acîbe, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed. el-Bahrü’l-medîd fî tefsîri’l-Kurʾâni’l-mecîd (Kuran’ın Tefsiri ve Tasavvufî İşaretleri). çev. Dilaver Selvi. İstanbul: Semerkand, 2011.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. Fethu’l-bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Abdulkadir Şeybe el-Hamd. Riyad, 1421.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn. Tefsîrü’l-Kurʾâni’l-ʿazîm. thk. Sâmî b Muhammed es-Selâme. Riyad: Dâru Taybe, 2. Basım, 1420.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullâh b. Ahmed. Zemmü’t-te’vîl. thk. Bedr b. Abdullah el-Bedr. Küveyt, 1406.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaûd v.dğr. Beyrut: Müessetü’r-risâle, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm. Minhacü’s-sünne. thk. Muhammed Reşâd Sâlim. Câmiatü’l-imâm Muhammed b. Suûd’l-İslâmiyye, 1986.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn Muhammed b. Alî. el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye fî maʿrifeti’l-esrâri’l-mâlikiyye ve’l-mülkiyye. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• İmâm-ı Rabbânî, Ebü’l-Berekât Ahmed b. Abdilehad el-Fârûkî es-Sirhindî. Mektûbât-ı Rabbânî. çev. Abdulkadir Akçiçek. İstanbul: Erhan Yayınları, ts.
• İsferâyînî, Ebü’l-Muzaffer İmâdüddîn Şehfûr (Şâhfûr) b. Tâhir. et-Tebsîr fi’d-dîn ve temyîzi’l-fırkati’n-nâciye ʿani’l-fırakı’l-hâlikîn. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. Lübnân: Âlemü’l-kütüb, 1983.
• Kara, Mehmet. “Müteşâbih Ayetlerin Te’vilinin Bilinip Bilinememesi İle İlgili Yorumların Oluşmasında Âl-i İmrân Sûresi 7. Ayetteki Vakf Yerinin Rolü”. Mütefekkir 8/15 (2021).
• Kâşânî, Kemâlüddîn Abdürrezzâk b. Ebi’l-Ganâim. Istılâhâtü’s-sûfiyye. thk. Abdülâl Şâhîn. Kahire: Dâru’l-menâr, 1992.
• Kelâbâzî, Ebû Bekr Tâcülislâm Muhammed b. Ebû İshâk İbrâhîm. et-Taʿarruf li-mezhebi ehli’t-tasavvuf. Kahire: Mektebetü’l-hancî, 1994.
• Kuşeyrî, Ebü’l-Kâsım Zeynülislâm Abdülkerîm b. Hevâzin. Letâʾifü’l-işârât. thk. İbrahim Besyûnî. Kahire: el-Hey’etü’l Mısriyye, 3. Basım, 2000.
• Lâlekâî, Ebü’l-Kâsım (Ebü’l-Hüseyn) Hibetullâh b. el-Hasen. Şerhu usûli iʿtikâdi Ehli’s-sünne ve’l-cemâʿa. thk. Ahmed b. Sa’d b. Hamdân el-Gâmidî. Suûdiyye, 8. Basım, 2003.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Kitâbü’t-tevhîd. thk. Fethullah Huleyf. İskenderiyye: Dâru’l-câmiâtü’l-mısriyye, ts.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Te’vîlâtü’l-Kurân. thk. Fatma Yûsuf el-Haymî. Beyrut: Müessetü’r-risâle, 2004.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb. en-Nüket ve’l-uyûn. thk. Seyyid İbnü Abdilmaksud. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî. Mesnevî. çev. Adnan Karaismailoğlu. Ankara: Akçağ yayınları, 2004.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâki. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• Necmeddîn Dâye, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed. et-Teʾvîlâtü’n-Necmiyye. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2009.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed. Medârikü’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl. thk. Yusuf Ali Bedîvî. Beyrut: Dâru’l-kelimi’t-tayyib, 1419.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. el-Minhâc fî şerhi Sahîhi Müslim b. el-Haccâc. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-arabî, 2. Basım, 1392.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-gayb. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-arabî, 3. Basım, 1420.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys İmâmü’l-hüdâ Nasr b. Muhammed. Tefsîrü’l-Kurʾâni’l-Kerîm. thk. Ali Muhammed Muavvid v.dğr. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1993.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Usûlü’s-Serahsî. thk. Ebü’l-Vefâ el-Efgânî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1993.
• Serrâc, Ebû Nasr Abdullah b. Ali. el-Lüma’. thk. Abdülhâlim Mahmud - Tâhâ Abdülbâkî Sürûr. Kahire: Dâru’l-kütübi’l-hadîs, 1380.
• Soğukoğlu, Fehmi. İslam Düşüncesinde Tenzih. ed. Ramazan Biçer. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2021.
• Sülemî, Ebû Abdirrahmân Muhammed b. el-Hüseyn. Hakâʾiku’t-tefsîr. thk. Seyyid İmrân. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1421.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-İtkân fî ulûmi’l-Kurân. thk. Muhammed Ebü’l-fazl İbrahim. el-Hey’etü’l-mısriyye, 1974.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn (Lisânüddîn) Muhammed b. Abdilkerîm. el-Milel ve’n-nihal. thk. Emîr Ali Mehnâ - Ali Hasen Fâûr. Beyrut: Dâru’l-marife, 3. Basım, 1993.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Ali. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm. thk. Ali Dahrûc. Beyrut, 1996.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd). es-Sünen. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrut: Dâru’l-ğarbi’l-islâmî, 1996.
• Topaloğlu, Bekir. Kelâm İlmi. İstanbul: Damla Yayınevi, 6. Basım, ts.
• Tüsterî, Ebû Muhammed Sehl b. Abdillâh. Tefsîrü’l-Kurʾâni’l-ʿazîm. thk. Taha Abdurraûf Sa’d, Sa’d Hasen Muhammed. Dâru’l Harem li’t türâs, 1425.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır. el-Bürhân fî ulûmi’l-Kurân. thk. Muhammed Ebü’l-fazl İbrahim. Dâru İhyâi’l-kütübi’l-arabiyye, 1957.
• Zühaylî, Vehbe. el-Vecîz fî Usûli’l-fıkh. Dımeşk-Beyrut: Dâru’l-fikr, 1999.