İslam Hukuku Açısından Ölüm Tanımı ve Beyin Ölümü Tanımının Yol Açtığı Hukukî Problemler

Year 2025, Volume: 11 Issue: 2, 756 - 794, 20.07.2025

Akif Dursun

https://doi.org/10.69576/ihya.1638731

Abstract

Kadim ölüm tanımı din ve felsefenin belirlediği insan tasavvuruna dayanan, metafizik olarak ruhu, fizikî olarak kalp ve solunumu merkeze alan bir ölüm tanımıdır. Ancak tıptaki gelişmeler özellikle 1960’larda başlayan organ nakli çalışmaları klasik ölüm tanımını sorgulamayı getirmiştir. Ölüm, artık ne olduğuna ve ne zaman gerçekleştiğine doktorların karar verdiği bir hale evrilmiştir. İslam, kelam, fıkıh, tasavvuf ve felsefe geleneğine göre insan ruh/nefis ve bedenden müteşekkildir. Bedene canlılığını veren şeyin ruh olduğu hususunda ittifak edilmiştir. İnsanın ölümü de ruhun bedeni tamamen terk etmesi olarak kabul edilmiştir. Ancak ruhun görünmemesi, mahiyetinin tam olarak bilinememesi nedeniyle ruhun bedeni terk ettiğini gösteren somut alametler aranmış, insanın ölümüne karar vermek için kesinlik; hatta tereddüt edilmesi durumunda ceset kokmaya başlayana kadar beklenmesi istenmiştir. Zamanımızda ülkemiz dâhil pek çok ülkede ölüm konusunda ikili bir durum ortaya çıkmıştır. Yaşam destek ünitesi ve organ nakli ile ilgili kararlarda beyin ölümü kabul edilirken, başta miras olmak üzere ölümle ilgili diğer hükümlerde, fiilen klasik ölüm tanımı kabul edilmektedir. Beyin ölümü ve somatik ölümün bir arada kabul edilmesi hukuk istikrarı açısından bir sorun olduğu gibi çeşitli hukukî problemlere de yol açmaktadır. Bu makalede İslam’ın ölüm tasavvuru ve tanımının nasıl olduğu, İslam hukuku merkeze alınarak tespit edilmeye çalışılmıştır. Makale hazırlanırken hem çağdaş kaynaklar hem de klasik eserlerden istifade edilmiştir. İslamî kaynaklarda alanını temsil eden en eski kaynaklara müracaat etmeye dikkat edilmiştir. Ölümle ilgili tanımda, İslam hukuk geleneğine uygun olarak önce konu hakkındaki farklı görüşler, sonra bununla ilgili hükümler ortaya konmuş ve bunlar arasında bir tercihte bulunulmuştur. İkili ölüm tanımının yol açtığı hukukî sorunlara ise çoğunlukla sadece işaret edilmiş, bir çözüm getirilmemiştir.

Keywords

İslam Hukuku , Ruh , Kalp , Hayat , Ölüm , Beyin Ölümü.

The Definition of Death in Terms of Islamic Jurisprudence and Jurisprudential Problems Arising from the Definition of Brain Death

Abstract

The authentic definition of death is a term determined by religion and philosophy, metaphysically centered on the soul, and physically on the heart and respiration. However, developments in medicine, especially organ transplantation studies, have brought the classical definition of death into question. Death has evolved into a phenomenon in which doctors decide what it is and when it happens. According to the tradition of Islam—kalam, fiqh, tasawwuf, and philosophy—man is composed of soul/nafs and body. It is agreed that it is the soul that gives the body its vitality. The death of a person is also accepted as the soul's departure from the body. However, since the soul is invisible and its nature is not fully known, concrete signs showing that the soul has left the body have been sought. In fact, people have been advised to wait until the corpse begins to smell in cases of uncertainty, to reach certainty in determining death. Presently, a dual situation has emerged regarding death in many countries. While brain death is accepted in decisions concerning life support and organ transplantation, in other rulings related to death—especially inheritance—the classical definition is still used. Accepting both brain death and somatic death together poses a problem in terms of legal consistency and leads to legal complications. This article endeavors to determine how Islam perceives and defines death by focusing on Islamic jurisprudence. Both modern and classical sources have been utilized in its preparation, with care taken to consult the oldest and most representative sources in Islamic literature. Regarding the definition of death, in accordance with the tradition of Islamic jurisprudence, diverse perspectives on the subject are first presented, followed by the exposition of relevant legal rulings, and a preference is stated among them. The legal issues arising from the dual definition of death are mostly indicated without offering specific solutions.

Keywords

Islamic Law , Soul , Heart , Life , Death , Brain Death

References

• Abdullah b. Mübârek. Kitâbü’z-Zühd ve’r-reḳāʾiḳ. thk. Habîburrahman el-A’zamî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419.
• Abdullah Muhammed Abdullah. “Nihâyetü’l-hayâti’l-insâniyye”. Mecelletü Mecmei’l-Fıkhi’l-İslâmiyye. 3/208=213, ts.
• Abdülazîz el-Buhârî. Keşfü’l-esrâr fî şerhi Uṣûli’l-Pezdevî. 4 Cilt. İstanbul: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1890.
• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnaûd vd. 45 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2001.
• Akalın, Şükrü Haluk vd. Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu, 11. Basım, 2011.
• Aksoy, Şahin. “20. Yüzyılın en büyük yanılgılarından biri: Beyin Ölümü”. Medimagazin. 27 Kasım 2006. Erişim 25 Nisan 2021. https://www.medimagazin.com.tr/authors/sahin-aksoy/tr-20-yuzyilin-en-buyuk-yanilgilarindan-biri-beyin-olumu-72-60-953.html
• Akşit, Mirpenç. “İbn Sina ile Kierkegaard’ın Ölüm Anlayışının Karşılaştırılması”. Akademik Bakış: Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi 39 (2013), 1-18.
• Alâeddin es-Semerḳandî, Ebûbekir Muhammed b. Ahmed. Tuhfetu’l-fuḳahā. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1994.
• Asım Efendi, Mütercim. el-Okyânûsu’l-Basît fî Tercemeti’l-Kâmûsi’l-Muhît (Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi). ed. Mustafa Koç - Eyyüp Tanrıverdi. 6 Cilt. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Askerî, Ebû Hilâl. el-Furûḳu’l-luġaviyye. thk. Muhammed İbrahim Selim. Kahire: Dâru’l-İlm, ts.
• Aynî, Bedreddîn. el-Binâye fî şerhi’l-Hidâye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2000.
• Aynî, Bedreddîn. ʿUmdetü’l-ḳārî fî şerhi Sahîhi’l-Buḫârî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi Türâsi’l-Arabî, ts.
• Badur, Selim. “Ölüm Üzerine Tıbbi Çeşitlemeler”. Cogito (Ölüm Bir Topoğrafya) 40 (Yaz 2004), 93-105.
• Bayam, Abdülkadir. “Kur’ân’da Ölümle İlgili Fiiller ve Arapça’daki Genel Görünüm”. Bilimname: Düşünce Platformu 31 (2016), 7-76.
• Bedir, Murteza - Kılıç, Halil. ““İnsan Hayatı Ne Zaman Başlar? Ruh-Üfleme Kavramına İlişkin Bir İnceleme”. Hayat Ne Zaman Başlar Ne Zaman Biter? Tıbbi, Dini ve Etik Sorunlar. ed. Hakan Ertin - Merve Özaykal. 89-103. İstanbul: İsar Yayınları, 2019.
• Begavî, Ferrâ’. Meʿâlimü’t-tenzîl. thk. Muhammed Abdullah en-Nemr vd. 8 Cilt. Riyad: Dâru Taybe, 1417.
• Behram ed-Demîrî, Tâceddin. Tahbîru’l-Muḫtaṣarı Ḫalîl. thk. Ahmed b. Abdülkerim - Hâfız b. Abdurrrahman. 5 Cilt. Merkezü Necîbûye, 1424.
• Bilmen, Ömer Nasûhi. Açıklamalı İlm-i Kelam Dersleri (Muvazzah İlm-i Kelam). sad. Salih Sabri Yavuz-Faruk Sancar. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2015.
• Bilmen, Ömer Nasûhi. Hukuk-ı İslamiye ve Istılahat-ı Fıkhiye Kamusu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1985.
• Brugger, Christian. “D. Alan Shewmon and the PCBE’s White Paper on Brain Death: are brain-dead patients dead?” The Journal of medicine and philosophy 38 (Mart 2013). https://doi.org/10.1093/jmp/jht009
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣahîh. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 9 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001.
• Büceyrimî, Süleyman b. Muhammed. Tuhfetü’l-Habîb alâ şerhi’l-Hatîb. Dâru’l-Fikr, 1415.
• Byrne, Paul A. - Weaver, Walt F. “‘Brain Death’ is Not Death”. Brain Death and Disorders of Consciousness. ed. Calixto Machado - D. Alan Shewmon. 43-49. New York: Kluwer Academic/Plenum Publishers, 2004.
• CNN. “Boy Declared Brain-Dead Wakes Up Before Organs Can Be Donated”. CNN. https://www.cnn.com/news/boy-declared-brain-dead-wakes-up
• Cürcânî, Seyyid, Şerîf. et-Taʿrîfât. Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1983.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî. el-İrşâd ilâ ḳavâtıʿi’l-edilleti fî uṣûli’l-iʿtiḳād. thk. Muhammed Yûsuf Mûsâ - A. Abdülmün‘im Abdülhamîd. Kahire, 1369.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullāh. Taḳvîmü’l-edille fi’l-uṣûl. thk. Halîl Muhyiddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Demîrî, Ebü’l-Bekā Kemâlüddîn. en-Necmü’l-vehhâc (Şerhu Minhâci’t-tâlibîn li’n-Nevevî). thk. Heyet. 10 Cilt. Cidde: Dâru’l-Minhac, 1425.
• Dilaveroğlu, Mehmet Esat. Dürretü’l-Fâhire fî Beyân-i Ahkâmi’l-Cenazeti ve Seferi’l-Âhire. İstanbul: Sönmez Neşriyat, 1978.
• Din İşleri Yüksek Kurulu. “Beyin ölümü dinen ölüm olarak kabul edilebilir mi?” Erişim 30 Nisan 2024. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/1286/beyin-olumu-dinen-olum-olarak-kabul-edilebilir-mi
• Ebû Hayyân et-Tevhîdî. el-Beṣâʾir ve’ẕ-ẕeḫâʾir. thk. Vedâd el-Kādî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru Sadr, 1988.
• Ebû Hayyân et-Tevhîdî. “Otuz Beşinci Gece”. çev. A. Sait Aykut. Cogito (Ölüm Bir Topoğrafya) 40 (Yaz 2004), 20-37.
• Ekinci, Ekrem Buğra. “Beyin ölümü”. Erişim 30 Nisan 2024. https://ekrembugraekinci.com/question/?ID=524
• Esen, Hüseyin. “Ölüm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/38-40. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen. Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn ve’ḫtilâfü’l-muṣallîn. thk. Hellmut Ritter. Wiesbaden, 1400.
• Fahreddin er-Râzî. Mefâtîhu’l-ġayb (et-Tefsîrü’l-kebîr). 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1420.
• Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn. Beṣâʾiru ẕevi’t-temyîz fî letâʾifi’l-kitâbi’l-ʿazîz. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. 6 Cilt. Kahire, 1973.
• Fuzûlî. Sıhhat ve Maraz. çev. Abdülbaki Gölpınarlı. İstanbul: Milli Mecmua Basımevi, 1940.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İhyâu ulûmi’d-dîn. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, ts.
• Haddâd, Ebû Bekr b. Alî. el-Cevheretü’n-Neyyire. 2 Cilt. b.y.: el-Matbaʿatü’l-Ḫayriyye, 1904.
• Hakeri, Hakan. “Tıp hukuku açısından hayatın sonu”. SD (Sağlık Düşüncesi ve Tıp Kültürü) Dergisi 54 (lkbahar 2020), 62-65.
• Hançerlioğlu, Orhan. Felsefe Ansiklopedisi Kavramlar - Akımlar. 7 Cilt. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1978.
• Hanoğlu, Lütfi. “Nörolojik Açıdan Hayatın Sonu”. Hayat Ne Zaman Başlar Ne Zaman Biter? Tıbbi, Dini ve Etik Sorunlar. ed. Hakan Ertin - Merve Özaykal. 171-186. İstanbul: İsar Yayınları, 2019.
• Haraşî, Muhammed b. Abdullah. eş-Şerhu’ṣ-ṣaġīr ʿalâ Muḫtaṣarı Ḫalîl. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1317.
• Hatîb eş-Şirbînî. Muġni’l-muhtâc ilâ maʿrifeti meʿânî elfâẓi’l-Minhâc. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415.
• İbn Âbidin, Muhammed Emîn b. Ömer. Reddü’l-muḫtâr ʿale’d-Dürri’l-muḫtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1992.
• İbn Atıyye el-Endelüsî, Abdülhak. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz. thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422.
• İbn Ebî Hâtim. Tefsîrü’l-Kurʾâni’l-ʿazîm. thk. Es’ad Muhammed et-Tıyb. 13 Cilt. S. Arabistan: Mektebetü Nizar, 1419.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekir. el-Muṣannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr. thk. Kemal Yusuf el-Hût. 7 Cilt. Riyad: Mektebetu’r-Rüşd, 1409.
• İbn Ebû Zemenîn. Tefsîrü’l-Kurʾâni’l-âzîz. thk. Hüseyin b. Ukkâşe - Muhammed b. Mustafa Kenz. 5 Cilt. Kahire: el-Fâruku’l-Hâdise, 1423.
• İbn Hacer Askalânî, Şihâbüddîn. ed-Dürerü’l-kâmine fî aʿyâni’l-miʾeti’s-sâmine. thk. Muhammed Abdülmuîd Han. 6 Cilt. Saydarâbâd/Hindistan: Meclisü Dâiretü’l-Meârif, 1972.
• İbn Hazm, Alî b. Ahmed. et-Taḳrîb li-haddi’l-mantıḳ ve’l-medḫal ileyhi bi’l-elfâẓi’l-ʿâmmiyye ve’l-emsileti’l-fıḳhiyye. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayat, 1900.
• İbn Kayyim el-Cevziyye. Kitâbu’r-Rûh. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, ts.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn. Tefsîrü’l-Kurʾâni’l-ʿazîm. thk. Muhammed Hüseyin Şemseddin. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddîn. el-Muġnî. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî - Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. 15 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 1997.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd. Sünenü İbn Mâce. thk. Muhammed Fuad Abdülbakî. 2 Cilt. Dâru İhyâi Kütübü’l-Arabiyye, 1952.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn. Lisânu’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, 1414.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm. el-Bahrü’r-râʾiḳ şerhu Kenzi’d-deḳâʾiḳ. 8 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmî, ts.
• İbn Sina - İbn Tufeyl. Hay bin Yakzan. çev. Babanzade Reşid - M. Şerefeddin Yaltkaya. haz. N. Ahmet Özalp. İstanbul: YKY Yayınları, 2021.
• İbn Sînâ, Ebû Alî. el-Kānûn fi’t-tıbb. thk. Muhammed Emin el-Dınnâvî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1420.
• İbn Sînâ, Ebû Alî. Ölüm Korkusundan Kurtuluş Risalesi – Namaz Risalesi. çev. M. Hazmi Tura. İstanbul: Orhan Mete Matbaası, 1959.
• İlkılıç, İlhan. “Beyin Ölümü Konseptinde İnsan Anlayışının Yeri ve Önemi: Tıp Etiği Açısından Analiz ve Refleksiyonlar”. Fıkıh ve Biyoetik (İslam Hukuku Bakımından Tıbbi Konularda Karar Verme Süreci – 2. ed. M. İhsan Karaman vd. 89-103. İstanbul: İsar Yayınları, 2021.
• İlkılıç, İlhan. “Etik Yaklaşımlar Bağlamında Beyin Ölümü”. Hayatın Başlangıcı ve Sonu -Fıkhi, Hukuki, Tıbbi ve Etik Boyutlarıyla-. ed. Halil Kılıç - Ülfet Görgülü. 201-210. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2019.
• İsnevî, Cemâlüddîn Abdürrahîm. el-Mühimmât fî şerhi’r-Râfiʿî ve’r-Ravża. haz. Ebu’l-Fadl ed-Dimyâtî, Ahmed b. Ali. 9 Cilt. Beyrut: Daru İbn Hazm, 2009.
• Kabaağaç, Sina - Alova, Erdal. Latince Türkçe Sözlük. İstanbul: Sosyal Yayınları, 1995.
• Kalyûbî, Ahmed Selâme - Umeyre, Ahmed el-Berlesî. Hâşiyetâ Kalyûbî ve Umeyre alâ şerhi’l-Mahallî ale’l-Minhâc. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1415.
• Karaca, Faruk. Ölüm Psikolojisi. İstanbul: Beyan Yayınları, 2000.
• Karaman, Hayrettin. “Organ nakli”. Hayrettin Karaman. Erişim 10 Haziran 2022. http://www.hayrettinkaraman.net/yazi/hayat2/0120.htm
• Kâsânî, ‘Alâeddîn Ebû Bekir. Bedâʾiʿu’ṣ-ṣanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406.
• Kuday, İshak L. - Akay, Ali S. Spiritualizm Spiritizm—Fakirizm—Manyetizm (Ruh Alemi). İstanbul: Gayret Kitabevi, 1949.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-ahkâmi’l-Kurʾân. thk. Ahmed el-Berdûnî - İbrâhim Ettafeyyîş. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Masriyye, 1384.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. et-Teẕkire fî ahvâli’l-mevtâ ve’l-âḫire. thk. Sâdık b. Muhammed b. İbrahim. 3 Cilt. Riyad: Dâru’l-Minhac, 1425.
• Mardinî, Yusuf Sıdkî. Mesîru Umûmi’l-Muvahhidîn Şerh u Terceme-i Kitâb-ı İhyâu Ulûmi’d-Dîn (İhyâ Tercüme ve Şerhi). haz. Mustafa Koç - Eyyüp Tanrıverdi. 8 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2016.
• Masoud, Sabri. “İslâm Fıkhında Beyin Ölümü”. çev. Tuncay Sandıkçı. Hayatın Başlangıcı ve Sonu Tıbbî, Dinî ve Etik Sorunlar. haz. Hakan Ertin, Merve Özdemir. 157-186. İstanbul: Ensar Yayınevi, 2013.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd. thk. Fethullah Halîf. İskenderiye: Dâru’l-Câmiâti’l-Masriyye, ts.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Teʾvîlâtü Ehli’s-sünne. thk. Mecdî Bâselûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1426.
• Mâverdî, Alî b. Muhammed. Tefsîrü’l-Kurʾân (en-Nüket ve’l-ʿuyûn). thk. es-Seyyid b. Abdülmaksûd. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Meclîsî, Muhammed b. Muhammed b. Sâlim. Levâmiʿu’d-dürer fî hetki estâri’l-Muḫtaṣar. 15 Cilt. Nuakşot-Moritanya: Dâru’r-Rıdvan, 2015.
• Muhammed Ali el-Bâr. “Mevtü’d-dimâğ”. Mecelletü Mecmei’l-fıkhi’l-İslâmiyye. 3/155=181, ts.
• Mukatil b. Süleyman. et-Tefsîrü’l-kebîr. thk. Abdullah Muhammed Şehhâte. 5 Cilt. Beyrut: Daru İhyâi’t-Turas, 1423.
• Müslim, Müslim b. Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣahîh. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. 5 Cilt. Kahire: y.y., 1374-75/1955-56.
• Müttakī el-Hindî, Alî. Kenzü’l-ʿummâl fî süneni’l-aḳvâl ve’l-efʿâl. thk. Bekrî Hayyânî - Safvetü’s-Sekâ. 16 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1401/1981.
• Nevevî, Yahyâ b. Şeref. el-Minhâc fî şerhi Sahîhi Müslim b. Haccâc. Beyrut: Dâru İhyâi Türâsi’l-Arabî, 1392.
• Nevevî, Yahyâ b. Şeref. Minhâcü’t-tâlibîn. thk. Ivad Kâsım Ahmed. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1425.
• Nevevî, Yahyâ b. Şeref. Ravḍatü’t-tâlibîn ve ʿumdetü’l-müftîn. thk. Züheyr eş-Şâvîş. 12 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1412.
• News, B. B. C. “Teenager Steven Thorpe ‘came back from dead’”. BBC News. https://www.bbc.com/news/teenager-steven-thorpe-came-back-from-dead
• News, N. B. C. “Man Declared Dead Comes Back to Life”. NBC News. https://www.nbcnews.com/news/man-declared-dead-comes-back-to-life
• Nurbaki, Haluk. İnsan Bilinmezi. İstanbul: Damla Yayınevi, 1991.
• Özer, Hatice. “Kalbi Atan Kadavralar/Sıcak Ölüler: Modern Dönemde Ölümün Yeniden Tanımlanma Gereksinimine İlişkin Sosyo-Kültürel Bir İnceleme”. MSGSÜ Sosyal Bilimler Dergisi 15/1 (2017), 45-56.
• Râfiî, Abdülkerîm b. Muhammed. Fethu’l-ʿazîz fî Şerhi’l-Vecîz. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Rûyânî, Ebu’l-Mehâsin Fahrülislâm. Bahrü’l-meẕheb fî fürûʿı meẕhebi’l-İmâm eş-Şâfiʿî. thk. Tarık Fethi es-Seyyid. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Sa‘lebî, Ahmed b. Muhammed. el-Keşf ve’l-beyân ʿan tefsîri’l-Kurʾân. 33 Cilt. Cidde: Dâru’t-Tefsîr, 1436.
• Seifert, Josef. “Consciousness, Mind, Brain, and Death”. Brain Death and Disorders of Consciousness. ed. Calixto Machado - D. Alan Shewmon. 61-77. New York: Kluwer Academic/Plenum Publishers, 2004.
• Semerkandî, Ebu’l-Leys. Tefsîrü’l-Kurʾâni’l-Kerîm. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413.
• Serahsî, Şemsü’l-eimme. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Daru’l-Mârife, 1414.
• Serahsî, Şemsü’l-eimme. Uṣûlü’l-fıḳh. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Shewmon, D. Alan - Shewmon, Elisabeth Seitz. “The Semiotics of Death and Its Medical Implications”. Brain Death and Disorders of Consciousness. ed. Calixto Machado - D. Alan Shewmon. 89-112. New York: Kluwer Academic/Plenum Publishers, 2004.
• Süyûtî, Celâleddîn. Câmiʿu’l-ehâdîs. 13 Cilt. Mısır, 1423.
• Süyûtî, Celâleddîn. ed-Dîbâc ʿalâ Sahîhi Müslim b. el-Haccâc. thk. Ebû İshak el-Huveynî. 6 Cilt. Huber: Dâru İbn Affan, 1416.
• Süyûtî, Celâleddîn. ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîr bi’l-meʾsûr. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Süyûtî, Celâleddîn. Mâ revâhü’l-esâtîn fî ʿademi’l-mecîʾ ile’s-selâtîn. thk. Mecdi Fethi es-Seyyid. Mısır: Dâru’s-Sahâbe, 1991.
• Şâfiʿî, Muhammed b. İdrîs. el-Umm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1990.
• Şâşî, Nizamüddin. Usûl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm. el-Muvâfaḳāt. thk. Ebû Ubeyde Meşhur. 7 Cilt. Kahire: Dâru İbn Affan, 1417.
• Şürünbülâlî, Hasen b. Ammâr. Merâḳı’l-felâh. haz. Nuaym Zerzûr. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 1425/2005.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Kurʾân (Tefsîr). 24 Cilt. Mekke: Dâru’t-Terbiye ve’t-Türâs, ts.
• Taslaman, Caner. “Bedenin ve Ruhun İki Ayrı Cevher Olup Olmadığı Sorununa Karşı Teolojik Agnostik Tavır”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 33 (Şubat 2007), 41-68. https://doi.org/10.15370/muifd.57500
• Tehânevî, Muhammed Ali. Keşşâfü ıṣtılâhâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm. nşr. Ali Dahrûc, Abdullah Hâlidî. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Tepehan, Selma. Beyin Ölümü ve Organ Naklinin Sağlık Personeli ve Hukuki Mevzuat Açısından İncelenmesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Adli Tıp Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• The Telegraph. “Teenager Declared Brain Dead Wakes Up”. The Telegraph. https://www.telegraph.co.uk/news/teenager-declared-brain-dead-wakes-up
• Tokadî Mustafa Efendi. Tahbîzü’l-Mathûn el-Kânûn Fi’t-Tıb Tercümesi. haz. Mustafa Koç - Eyyüp Tanrıverdi. 6 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2018.
• Topyay, Yusuf. Kutsal Kitap’ta ve Kur’an-ı Kerim’de “Nefs” ve “Ruh” Sözcüklerinin Artsüremli (Diachronic) Semantik İncelemesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Uzel, İlter. “Galen ve Deneysel Tıp”. Erdem 9/25 (05 Mayıs 1996), 435-442.
• Vâhidî, Alî b. Ahmed. el-Basît fî tefsîri’l-Kurʾân. thk. Heyet. 25 Cilt. S. Arabistan: İmâdetü’l-Bahsi’l-İlmî, 1430.
• Yaman, Ahmet. “İslam Hukuku Açısından Organ Nakli ve Beyin Ölümü”. Tıp, Etik, Din, Sosyoloji ve Hukuk Bağlamında Organ Nakli Sorunlar ve Çözüm Önerileri. 26-36. Malatya, 2014.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. 10 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat ve Dağıtım, ts.
• Zeccâc, Ebû İshak. Meâni’l-Kur’an ve iʿrâbuhû. thk. Abdülcelîl Abduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1408.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ʿan haḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1407.
• Dorland’s Illusturated Medical Dictionary 32th edition. USA: Elsevier Saunders Company, 2012.
• “Kutsal Kitap”. 18 Haziran 2021. Erişim 18 Haziran 2021. https://kutsalkitap.info.tr/
• Mezarlık Yerlerinin İnşaası ile Cenaze Nakil ve Defin İşlemleri Hakkında Yönetmelik. Resmî Gazete 27647 (19 Ocak 2010).
• ODNY, Organ ve Doku Nakli Hizmetleri Yönetmeliği. Resmî Gazete 28191 (01 Şubat 2012).