SYMBOLS AND ICONS USED ON DOOR SURFACES OF TRADITIONAL ANATOLIAN ARCHITECTURE

Year 2025, Volume: 11 Issue: 1, 182 - 197, 01.07.2025

Seyyit Özcan

https://doi.org/10.22252/ijca.1720250

Cited By: 1

Abstract

Anatolia, the crossroads of civilizations, has been home to many different cultures throughout history and has a unique cultural heritage with the traces left by these cultures. Each civilization that has lived in these lands has produced cultural elements reflecting the social and belief systems of its own period, and reflected these elements in many areas from daily life to architecture. These cultural reflections were not limited to objects of use such as furniture, clothing, utensils and trinkets, but also manifested themselves in architectural structures. Doors, which are an important building element especially in traditional Anatolian architecture, have been evaluated as a carrier of symbolic meaning beyond being functional. The symbols and symbols engraved on the doors were used as a means of expression. In this study, which was prepared using the qualitative research method, the symbols and icons used on door surfaces were discussed, the historical and cultural sources of these symbols and icons were investigated, and their definitions and aesthetic reflections were included. In line with the findings obtained, it was concluded that these symbols and icons used are important in the context of cultural continuity and that it is a necessity to pass them on to future generations.

Keywords

Anatolia , Architecture , Icon , Symbol

Project Number

3614

GELENEKSEL ANADOLU MİMARİSİNE AİT KAPI YÜZEYLERİNDE KULLANILAN SİMGE VE SEMBOLLER

Abstract

Medeniyetlerin kesişim noktası olan Anadolu, tarih boyunca pek çok farklı kültüre ev sahipliği yapmış ve bu kültürlerin bıraktığı izlerle benzersiz bir kültürel mirasa sahip olmuştur. Bu topraklarda yaşamış her uygarlık, kendi dönemine ait toplumsal ve inanç sistemlerini yansıtan kültürel ögeler üretmiş; bu ögeleri gündelik yaşamdan mimariye kadar birçok alana yansıtmıştır. Söz konusu kültürel yansımalar, yalnızca eşyalar, kıyafetler, kap-kaçak gibi kullanım nesneleriyle sınırlı kalmamış, mimari yapılarda da kendini göstermiştir. Özellikle geleneksel Anadolu mimarisinde önemli bir yapı unsuru olan kapılar, işlevsel olmanın ötesinde, sembolik bir anlam taşıyıcısı olarak değerlendirilmiştir. Kapılar üzerine işlenen simge ve semboller, birer ifade aracı olarak kullanılmıştır. Nitel araştırma yöntemi kullanılarak hazırlanan bu araştırmada, kapı yüzeylerinde kullanılan simge ve semboller ele alınmış, kullanılan bu simge ve sembollerin tarihsel ve kültürel kaynakları araştırılmış ve bunların tanımlanmalarına ve estetik yansımalarına yer verilmiştir. Elde edilen bulgular doğrultusunda kullanılan bu simge ve sembollerin kültürel devamlılık bağlamında önem taşıdığı ve gelecek kuşaklara aktarılmasının bir zorunluluk olduğu yargısına varılmıştır.

Keywords

Anadolu , Mimari , Simge , Sembol

Ethical Statement

bilimsel ahlak ve Geleneklere aykırı davranmadan yararlandığım bütün kaynakların hem metin içinde hem de kaynakçada yöntemine uygun gösterildiği belirtir, bunu onurumla doğrularım.

Supporting Institution

İnönü Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi tarafından 2025/3614 nolu proje ile desteklenmiştir

Project Number

3614

Thanks

Yüksek lisans araştırma sürecinde bilgisini, önerisini ve desteğini esirgemeyen danışmanım Sayın Prof. Dr. Yüksel GÖĞEBAKAN’a teşekkürü bir borç bilir, saygılarımı sunarım, ayrıca İnönü Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi'ne desteklerinden dolayı teşekkür ederim.

References

• Dekorasyonu, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı Klasik Arkeoloji Bilim Dalı, Ankara (Türkiye).
• Ağaç, S., M., Sakarya, “Hayat ağacı sembolizmi” Uluslararası Kültürel ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 1/2015, (1), 1-14.
• Akdağlı, S., (2017) Plastik Sanatlarda Kapı İmgesi (Yayımlanmamış sanatta yeterlilik tezi), Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Resim Anasanat Dalı, Erzurum (Türkiye).
• Algaç, F., (1997) İmgelem, İmge ve Simgenin Figüratif ve Non-Figüratif Resimde Kullanımları Açısından İncelenmesi, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Resim-İş Eğitimi Anasanat Dalı, İzmir (Türkiye).
• Algaç, F., (1997) İmgelem, İmge ve Simgenin Figüratif ve Non-Figüratif Resimde Kullanımları Açısından İncelenmesi, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Resim-İş Eğitimi Anasanat Dalı, İzmir (Türkiye).
• Belkıs, Y., “Hayat Ağacı”, Anadolu Tıbbı Dergisi, 1/2021, (1), ss. 1-8.
• Çelikbaş, E. Ö., “Türk Sanatında Mistik Bağlamda Geometrik Sembolizme Genel Bakış”. Safran Kültür ve Turizm Araştırmaları Dergisi, 1/2018, (1), ss. 55-66.
• Çerçive, E,. (2017) Anadolu Selçuklu Devleti Mimarisinde Kullanılan Bitkisel ve Geometrik Motiflerin (Hayat Ağacı ve Yıldız Motifi) Halıya Yansıması, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Geleneksel Türk Sanatları Anasanat Dalı, Isparta (Türkiye).
• Çoban, İ., (2014) Anadolu Geleneksel Türk Mimarisinin 1940 Sonrası Çağdaş Türk Resmine Yansımaları, (Yayımlanmamış sanatta yeterlilik tezi), Gazi Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Resim Anasanat Dalı, Ankara (Türkiye). Özkul, K., “Sivas Divriği Ulu Cami ve Darüşşifası Bezemeleri”, International Journal of Volga-Ural and Turkestan Studies, 2/2020, (3), 56-81.
• Dıanat, S., (2015) Mimarlıkta Sembolizm ve Simgesel Anlam, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı, Mimari Tasarım Programı, İstanbul (Türkiye).
• Eğinli, A, T., A, K., Nazılı, “Kültürün Koruyucu Gücü: Kültürel Semboller”, Ege Üniversitesi İletişim Fakültesi Medya ve İletişim Araştırmaları Hakemli E-Dergisi, 2018, (2), ss. 56-74.
• Ekinci, E., (2019) Geleneksel Mardin Evlerinin Kapı Tokmakları ve Halkaları, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı, Türk İslam Sanatları Bilim Dalı, Diyarbakır (Türkiye).
• Ergun, P., (2004). Türk Kültüründe Ağaç Kültü, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları İncelemeler Dizisi, Ankara.
• Ertunç, Ç, Ö., “Anadolu Selçuklu Dönemi Taçkapıları Süsleme Şeritlerinde Tezyinat”, Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3/2016, (5), 114-131.
• Göğebakan, Y., “Karakteristik Bir Değer Olan Geleneksel Türk Evi’nin Oluşumunu Belirleyen Unsurlar ve Bu Evlerin Genel Özellikleri”, İnönü Üniversitesi Kültür ve Sanat Dergisi, 1/2015, (1), ss. 41-55.
• Gül, Y., “Kapıda Kim Var (Anadolu Kapı Tokmakları ve Çağdaş Seramik Sanatı ile Kişisel Yorumlar)”, Erzincan Dergisi, 14/2021, (1), ss. 1-14. Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
• Gümüştekin, N., “Anadolu ve Diğer Kültürlerde İşaret ve Simgelerde Anlam”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14/2011, (26), ss. 103-118.
• İskenderoğlu, L., “Malatya Evlerinin Kapı Tokmakları”, Journal of Art and Human, 1/2009, (1), ss. 1309-7156.
• Kara, Gönen. G., (2011) Kayseri Anadolu Selçuklu Dönemi Taç Kapıları, ( Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Sanat Tarihi Bilim Dalı, Kayseri (Türkiye).
• Kurt, K., (2012) Anadolu Selçuklu Çinilerinde Hayvan figürlerinin Farklı bir Yaklaşımla Seramik Yüzeylerinde Değerlendirilmesi, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Geleneksel Türk Sanatları Anasanat Dalı, İzmir (Türkiye).
• Mülayim, S., (1982). Anadolu Türk Mimarisinde Geometrik Süslemeler, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları: 503, Sanat Eserleri Dizisi: 1 Ankara.
• Negir, Y, E., (2017) 20. Yüzyıl Resminde Bitkisel Motiflerin Estetiksel Bağlam ve Plastik Açıdan İrdelenmesi (Sanatta yeterlilik eser metni), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü Resim Anasanat Dalı Resim Programı, İstanbul (Türkiye).
• Onbaşıoğlu, A., (2022) İslamiyet Öncesi Türk Kültüründe Hayvansal Motifler ve Türkiye Selçuklu Mimarisine Yansıması, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Kayseri (Türkiye).
• Oyman, N, R., “Bazi Anadolu kilim motiflerinin sembolik çözümlemesi”, Arış Dergisi, 2019, (14), ss. 4-22.
• Özkul, K., “Sivas Divriği Ulu Cami ve Darüşşifası Bezemeleri”, International Journal of Volga-Ural and Turkestan Studies, 2/2020, (3), ss. 56-81.
• Saz, S. (2021). Anadolu’da Türk Sanat ve Mimarisinde Rehberlerin Karşılaştıkları Hayvan Figürleri ve Mitolojik Arka Planı. Uluslararası Türk Dünyası Turizm Araştırmaları Dergisi, 6(1), ss. 34.
• Tecir, E, T., “Çift Başlı Kartal Motifinin Sembolik Anlamları ve Tekstillerde Kullanımı”, Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 17/2024, (46), 951-969.
• Türkmen, E.. “Süleymanname’nin Cilt Tezyinatında Keşfedilen Benzersiz Rûmî Motifi”, Lale Kültür, Sanat ve Medeniyet Dergisi, 2/2021, (3), ss. 26-55.
• Yıldız, N., L., Mercin., “Anadolu Selçuklu Taçkapılarında Yer Alan Motiflerin Sofra Seramiği Yüzey Tasarımlarına Yansımasının İncelenmesi”, İmü Sanat Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Dergisi, 9/2023, (1), ss. 175-196.
• Yılmaz, Ş., (2022) Türk Kültüründe Bitki Sembolizmi ve Resim Sanatına Yansıması, (Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Resim Anasanat Dalı, Resim Sanat Dalı, Konya (Türkiye).
• Yücel, Ç., İ., Baytak., “Silvan’ın Tarihi Yapıları ve Üzerlerindeki Bazı Figürler”, Silvan, 2021, ss. 189.
• Resimler Kaynakçası
• Resim 1: Akdağlı, S., (2017) Plastik Sanatlarda Kapı İmgesi, (Yayımlanmamış sanatta yeterlilik tezi), Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Resim Anasanat Dalı, Erzurum (Türkiye).
• Resim 2: Özkul, K., “Sivas Divriği Ulu Cami ve Darüşşifası Bezemeleri”, International Journal of Volga-Ural and Turkestan Studies, 2/2020, (3), ss. 56-81.
• Resim 3: Özkul, K., “Sivas Divriği Ulu Cami ve Darüşşifası Bezemeleri”, International Journal of Volga-Ural and Turkestan Studies, 2/2020, (3), ss. 56-81. Resim 4: Özkul, K., “Sivas Divriği Ulu Cami ve Darüşşifası Bezemeleri”, International Journal of Volga-Ural and Turkestan Studies, 2/2020, (3), ss. 56-81.
• Resim 5: Özkul, K., “Sivas Divriği Ulu Cami ve Darüşşifası Bezemeleri”, International Journal of Volga-Ural and Turkestan Studies, 2/2020, (3), ss. 56-81.
• Resim 6: Çalış, E., “Sakıp Sabancı Mardin Kent Müzesi Dilek Sabancı Sanat Galerisi’nde Bulunan Kapıların Tamamlayıcı Metal Öğelerden Örnekler”, Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9/2020, (1), ss. 44-57.
• Resim 7: Gül, Y., “Kapıda Kim Var (Anadolu Kapı Tokmakları ve Çağdaş Seramik Sanatı ile Kişisel Yorumlar)”, Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14/2021, (1), ss.1-14.
• Resim 8: İskenderoğlu, L., “Malatya Evlerinin Kapı Tokmakları”, Journal of Art and Human, 1/2009, (1), ss. 1309-7156.
• Resim 9: Ekinci, E., (2019), Geleneksel Mardin Evlerinin Kapı Tokmakları ve Halkaları, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı, Türk İslam Sanatları Bilim Dalı, Diyarbakır (Türkiye).
• Resim 10: https://depositphotos.com/tr/photo/door-knocker-in-the-shape-of-a-hand-110632974.html (Erişim tarihi: 10.06.2025).
• Resim 11: Çalış, E., “Sakıp Sabancı Mardin Kent Müzesi Dilek Sabancı Sanat Galerisi’nde Bulunan Kapıların Tamamlayıcı Metal Öğelerden Örnekler”, Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9/2020, (1), ss. 44-57.
• Resim 12: Ertunç, Ç, Ö., “Anadolu Selçuklu Dönemi Taçkapıları Süsleme Şeritlerinde Tezyinat”, Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3/2016, (5), ss. 114-131.
• Resim 13: Ertunç, Ç, Ö., “Anadolu Selçuklu Dönemi Taçkapıları Süsleme Şeritlerinde Tezyinat”, Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3/2016, (5), ss.114-131.
• Resim 14: Özbenim, N, M., (2021) Sivas Divriği Ulu Camii ve Şifahanesi’nin Rumi Motiflerinin Yorumlanarak Tezhip Sanatında Uygulanması (Eser Metni), (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Geleneksel Türk Sanatları Anasanat Dalı, Geleneksel TÜRK Sanatları Programı, İstanbul (Türkiye).
• Resim 15: Yıldız, N, L., “Anadolu Selçuklu Taçkapılarında Yer Alan Motiflerin Sofra Seramiği Yüzey Tasarımlarına Yansımasının İncelenmesi”, Medeniyet Sanat Dergisi, 9/2023, (1), ss. 175-196.
• Resim 16: Yariş, S., “Geleneksel Diyarbakır Evlerinde Taş Figürler”, Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9/2020, (2), ss. 170-186.
• Resim 17: Yariş, S., “Geleneksel Diyarbakır Evlerinde Taş Figürler”, Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9/2020, (2), ss. 170-186.
• Resim 18: Onbaşıoğlu, A., (2022) İslamiyet Öncesi Türk Kültüründe Hayvansal Motifler ve Türkiye Selçuklu Mimarisine Yansıması, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Kayseri (Türkiye).
• Resim 19: Onbaşıoğlu, A., (2022) İslamiyet Öncesi Türk Kültüründe Hayvansal Motifler ve Türkiye Selçuklu Mimarisine Yansıması, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Kayseri (Türkiye). Resim 20: Ilden, S., “Türk İkonografisinde Kartal Motifi”, Problems of Engineering Graphic And Professional Education, Scientific Pedagogical Journal, 2012, (15), ss. 42-53.
• Resim 21: Ilden, S., “Türk İkonografisinde Kartal Motifi”, Problems of Engineering Graphic And Professional Education, Scientific Pedagogical Journal, 2012, (15), ss. 42-53.
• Resim 22: Dündar, M., R., Emekli, E., Şener, “Anadolu’daki Tıbbın Doğuşu, Dünyadaki İlk Tıp Okulu Olarak: Gevher Nesibe Tıp Medresesi ve Darüşşifası”, Bilimname, 2019, (39), ss. 79-103.
• Resim 23: Çerçive, E., (2017) Anadolu Selçuklu Devleti Mimarisinde Kullanılan Bitkisel ve Geometrik Motiflerin (Hayat Ağacı ve Yıldız Motifi) Halıya Yansıması, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Geleneksel Türk Sanatları Anasanat Dalı, Isparta (Türkiye).
• Resim 24: Çerçive, E., (2017) Anadolu Selçuklu Devleti Mimarisinde Kullanılan Bitkisel ve Geometrik Motiflerin (Hayat Ağacı ve Yıldız Motifi) Halıya Yansıması, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Geleneksel Türk Sanatları Anasanat Dalı, Isparta (Türkiye).
• Resim 25: Özbenim, N. M., (2021) Sivas Divriği Ulu Camii ve Şifahanesi’nin Rumi Motiflerinin Yorumlanarak Tezhip Sanatında Uygulanması, (Eser Metni) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Geleneksel Türk Sanatları Anasanat Dalı, Geleneksel Türk Sanatları Programı, İstanbul (Türkiye).
• Resim 26: Çerçive, E., (2017) Anadolu Selçuklu Devleti Mimarisinde Kullanılan Bitkisel ve Geometrik Motiflerin (Hayat Ağacı ve Yıldız Motifi) Halıya 84 Yansıması, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Geleneksel Türk Sanatları Anasanat Dalı, Isparta (Türkiye).
• Resim 27: Duran, R., “Motiflere Dönüşmüş Türk Damgaları-Geometrik Motiflere Farklı Bir Bakış1”, Akdeniz Sanat, 2019, (13), ss. 679-698.
• Resim 28: Duran, R., “Motiflere Dönüşmüş Türk Damgaları-Geometrik Motiflere Farklı Bir Bakış1”, Akdeniz Sanat, 2019, (13), ss. 679-698.