İkinci Dünya Savaşından Sonra Türkiye'nin Demokrasi Arayışları İçinde Kaybolan Bir Kuruluş: İnsan Hakları Cemiyeti (1946)

Yıl 2017, Cilt: 6 Sayı: 2, 83 - 101, 31.12.2017

Mehmed Korkud Aydın

Öz

İlk çağlardan beri tartışılan insan hakları kavramına çeşitli anlamlar
yüklenmiş ve bu anlam; günümüze kadar yaşanan büyük dinî, siyasî ve sosyal
dönüşümlerden de beslenerek, gelişimini sürdürmüştür. Türkiye’de insan hakları
ve demokrasi talepleri konusundaki en önemli kırılma noktası, İkinci Dünya
Savaşının sona erdiği günlerde yaşanmıştı. Tek parti döneminde ve İkinci Dünya
Savaşı yıllarında yaşanan olağanüstü sorunlar nedeniyle insan hakları ve
hürriyetler bağlamında bazı kısıtlamalar söz konusu olmuştu. Savaştan sonra
Batı bloğu içinde yer almak isteyen Türkiye; mevcut yasal düzenlemelerini
gözden geçirerek yeni bir demokratik açılım yapmak istemiş, basın kanunu,
cemiyetler kanunu ve seçim kanununu değiştirmekle işe başlamıştı. Yapılan
anayasal düzenlemelerle birlikte devletin temel hak ve hürriyetlerle ilgili
kısıtlamaları ortadan kalkmış, değişik cemiyetlerin kurulması ile sendikal
hareketlerin önü açılmıştı. Cemiyetler kanununda yapılan değişiklik kapsamda kurulan
cemiyetlerden biri de Fevzi Çakmak başkanlığındaki İnsan Hakları Cemiyeti idi.  Cemiyet, çok partili siyasal hayatın başlaması
ve Demokrat Parti’nin kurulduğu süreçte, 17 Ekim 1946’da kurulmuştu. Siyasî
çalkantıların yaşandığı bir süreçte kurulan Cemiyet, kurucularından Câmi
Baykurt, Zekeriya ve Sabiha Sertel çiftinin sosyalist bir söyleme sahip
olmalarından dolayı tepkiyle karşılanmış ve uzun ömürlü olamamıştı. Bu söylem
ve kimlik ile Cemiyet; sonraki günlerde yaşanan siyasî gelişmeler ve
tartışmalarda Fevzi Çakmak, Kenan Öner vb. isimler için olumsuz bir referans
olmuştur. 

Anahtar Kelimeler

İnsan Hakları, Cemiyetler Kanunu, Hürriyet, Fevzi Çakmak

Kaynakça

• Ağaoğlu, Samet.(1992). Siyasî Günlük. (Haz. C. Koçak). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Akşam Gazetesi.(1946).“Arada Bir: Karamanın Oyunu”.20 Ekim.
• Akşam Gazetesi.(1946).“İnsan Hakları Cemiyeti Adlı Bir Dernek Kuruldu”. 18 Ekim.
• Akşam Gazetesi.(1946).“İnsan Hakları Cemiyeti İlk Toplantısını Yaptı, Mareşal Fevzi Çakmak, Cemiyetin Gayeleri Hakkında İzahat Verdi”.19 Ekim.
• Aydın, Ayşe.(2014). “Demokrat Parti’nin Kuruluşunun İlk Yıllarında Parti İçinde Meydana Gelen Hizipleşme ve Müstakil Demokratlar Grubu”. Journal of History School (JOHS). (September) Year: 7. Issue: XIX. pp. 269-288,
• Aydın, M. Korkud.(2017).Dış Politika Ekseninde Türk Siyasi Hayatında İdeolojik Tartışmalar (1920-1950). Yayınlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Aydın, M.ve Aydın, M. Korkud.(2016). Türk İnkılâbı Tarihi. (2. Baskı). Ankara.
• Baban, C.(1970). Politika Galerisi (Büstler ve Portreler). İstanbul: Remzi Kitapevi . Basın Yayın Umum Müdürlüğü.(1946). Ayın Tarihi. Sayı: 155. (Ekim). Ankara.
• Berkes, Niyazi.(1997). Unutulan Yıllar. (Haz. Ruşen Sezer). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Cumhuriyet Gazetesi.(1946).“Birleşmiş Milletler Türk Grubu, Ankara’da Kurulan İnsan Haklarını Koruma Türk Grubu İlk Toplantısını Yaptı” 19 Ekim.
• Cumhuriyet Gazetesi.(1946).“Cemiyetin Nizamnamesi”.19 Ekim.
• Cumhuriyet Gazetesi.(1946).“Mareşalle Arkadaşlarının Kurduğu Cemiyet, Mareşal Çakmak Dün Gazetecilere Cemiyetin Niçin Kurulduğunu Ve Neler Yapacağını Anlattı”.19 Ekim.
• Gevrek, Meltem Ağduk.(1998). “Yurt ve Dünya/1941-1944: 1940’ların “Solunun” Ankara çevresi”. Toplum ve Bilim.78, (Güz). İstanbul, ss. 255-272.
• Goloğlu, Mahmut.(2013). Demokrasiye Geçiş, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi IV- 1946-1950. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Güzel, M. Ş. (1996), Türkiye'de İşçi Hareketi. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• İnsan Hakları Cemiyeti Nizamnâmesi. Cumhuriyet Gazetesi.(1946) . 19 Ekim.
• Kabacalı, Alpay.(1995). Yakın Tarihimizden Büyük Dönemeçler. İstanbul: Çağdaş Yayınları.
• Kapani, M. (1993). Kamu Hürriyetleri. Ankara Yetkin Yayınları.
• Kaştan, Y. (2006). “Türkiye'de Demokratikleşme Hareketleri İçinde Sivil Toplum Örgütleri (1945- 1960)”. Çukurova Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. Cilt: 3. Sayı: 32. (Güz). ss.73–90. Adana.
• Koçak, C.(1997). “Irkçılık-Turancılık Davasının Siyasi Rövanşı; Öner-Yücel Davası”. Tarih ve Toplum.(Ekim).
• Koçoğlu, E.(2008). İnsan Hakları ve Demokrasi Kavramlarının İlköğretim Sosyal Bilgiler Müfredatındaki Yeri. Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Nadir Nadi.(1946). “İnsan Hakları Cemiyeti Çöküp Giderken”. Cumhuriyet Gazetesi. 23 Ekim.
• Nutku, Emrullah.(1979). Demokrat Parti Neden Çöktü ve Politikada Yitirdiğim Yıllar, 1946-1958. İstanbul: Fakülteler Matbaası.
• Özkiraz, Ahmet ve Arslanel, M. Nazan.(2015). “Türkiye’de 1945-1960 Döneminde Sivil Toplum Örgütlerinin Varlığı Meselesi”. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi. (Yaz). Cilt: 10. Sayı: 1. ss. 1-25.
• Peyami Safa.(1946). “Mareşal'in Tezatları”. Vakit Gazetesi. 23 Ekim.
• Sayılgan, A. (1972). Türkiye'de Sol Akımlar, İstanbul: Hareket Yayınları.
• Sefercioğlu, N.(2009). 3 Mayıs 1944 ve Türkçülük Dâvâsı. Ankara: Türk Ocakları Ankara Şubesi Yayınları.
• Sertel Zekeriya, Hatırladıklarım.(2001). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Şahiner, Necmeddin.(2009). Hakkın Yılmaz ve Sarsılmaz Müdafii Bekir Berk. İstanbul: Şahdamar Yayınları.
• TBMM.(2012).Türk Parlamento Tarihi VIII. Dönem(1946-1950). Cilt: I. Ankara: TBMM Basımevi.
• Tevetoğlu, Fethi.(1967). Türkiye’de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler (1910-1960). (1.Baskı). Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Tınal, Melih.(2000). “Türkiye'de Bir Sivil Topum Örgütü-İnsan Hakları Derneği”. Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Çağdaş Türkiye Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt: III. Sayı: 9-10. ss.117-123.
• Toker, Metin.(1998). Demokrasimizin İsmet Paşa’lı Yılları, Tek Partiden Çok Partiye, 1944‐ 1950. (4. Basım). Bilgi Yayınevi: Ankara.
• Ulus Gazetesi.(1946). “Hayret ve İbret, İnsan Hakları Derneği Dağılıyor. Celâl Bayar da Demokrat Partinin Bu Cemiyetle Alaka ve Münasebeti Bulunmadığını Açıkladı”. 22 Ekim.
• Ulus Gazetesi.(1946).“Birleşmiş Milletler, İnsan Hakları ve Ana Hürriyetleri Koruma Türk Grubu Kuruldu”. 18 Ekim.
• Ulus Gazetesi.(1946).“Hayır Cemiyeti Dedikodusu, Gazeteler Mareşalin Vaziyeti Yakından Görmemesine Hayret ve Teessüf Ediyorlar”. 24 Ekim.
• Ulus Gazetesi.(1946).“İnsan Haklarını ve Ana Hürriyetleri Koruma, Türk Grubu Dün Bir Demeç Çıkardı”. 19 Ekim.
• Ulus Gazetesi.(1946).“İstanbul'da İnsan Haklarını Koruma Cemiyeti Adı Altında Yeni Bir Dernek Kuruldu”. 20 Ekim.
• Ulus Gazetesi.(1946).“Siyasî Hayır Cemiyeti, Mareşal Cemiyetin Başında Kalıyor. Kuruculardan Solcu Tanınanların da Şimdilik Cemiyette Kalabilecekleri Anlaşılıyor”. 23 Ekim.
• Vâlâ Nurettin.(1946). “Hayret Verici Bir Hafiflik”. Akşam Gazetesi.23 Ekim.
• Yalçın, H. Cahit.(1946).“Bir Cemiyetin Romanı”. Tanin Gazetesi. 23 Ekim.
• Akşam Gazetesi.(1946).
• Cumhuriyet Gazetesi.(1946).
• Son Dakika Gazetesi. (1946).
• Son Posta Gazetesi. (1946).
• Son Telgraf Gazetesi. (1946).
• Son Telgraf Gazetesi. (1947).
• Tanin Gazetesi.(1946).
• Tasvir-i Efkâr Gazetesi. (1946).
• Ulus Gazetesi. (1946).
• Ulus Gazetesi.(1946).
• Vatan Gazetesi. (1946).