Cultural Criticism in the Poetry of the Kharijites of the Umayyad Period: The Case of al-Ṭirimmāh Poetry

Year 2023, , 173 - 194, 30.06.2023

Enas Boubes

https://doi.org/10.51450/ilmiyat.1239330

Abstract

In this research, I focused used the techniques of cultural criticism to examine the poetry of the Khārijites of the Umayyad period, and specifically, the work of al-Ṭirimmāh for its focus on topics other than politics and religion. Cultural criticism aims to reveal the hidden messages in text, that is, the messages that the creator conveys to the recipients indirectly, and which are lost behind the words and between the lines. Cultural criticism explores an author’s ideology by extracting the deeper meanings from the text. It generally includes studies of style and rhetoric and draws on psychological analysis of literature. It uncovers the social and political background of the author and the text and tries to extract the linguistic indicators, religious, moral, political or cultural, then analyzes them to demonstrate how they influence the recipients. While cultural criticism is concerned with the text it is also concerned with the author and the audience, because it is together that they construct meaning. The concept of cultural criticism is an important critical methodology in contemporary Arab critical studies, and it has occupied a distinguished position in the critical milieu for more than two decades. There has been much talk in recent decades about the extent to which modern critical approaches are able to study ancient Arabic poetry with its tools. This study wanted to prove that we can study ancient literary heritage with modern critical tools. al-Ṭirimmāh was an Umayyad poet, who belonged to the Kharijite sect and used to celebrate it in his poems. He was a public voice for the group at that time. In the Umayyad era, intellectual life flourished remarkably, and this was reflected in literature and poetry, but at the same time, the political situation in the Umayyad state was like a quiet static volcano, but it could explode at any moment. The Khārijites were a religious sect, and they were known for fighting religious wars. As for al-Ṭirimmāh, he was a highly skilled poet and an eloquent orator. He was given the name al-Ṭirimmāh because he always held his head proudly. Although he was one of the most famous poets of the Khārijites, he did not speak directly about their religious and political ideas. As for the poetry of al-Ṭirimmāh, we do not find the kind words and gentle feelings that the Khārijite literature was famous for, and we find only a little religious and political poetry. The poet relied on sending hidden messages in his poems and communicating his ideas with two things: first, pride in himself, his tribe, and the religious group whose ideas he adopted, and second, reminding the Umayyad authority of the importance of the Khārijites and their assistance to the Umayyad authority to establish the pillars of the caliphate. al-Ṭirimmāh felt injustice and lack of appreciation and that he did not get what he deserved, as he is a glorious poet, so the topic of self-pride abounded in his poems. He relied on the method of argumentation and logical discussions, and the use of strong words and expressions in his poetry, in line with the spirit of the Umayyad era in which he lived, and his desire to prove himself. From what we reach at the end of this research, the poetry of the Khārijites is full of hidden cultural gestures. And studies that are concerned with the structure of texts were able to prove their ability to extract the sources of literary and artistic beauty in ancient Arabic poetry and prose.

Keywords

Arabic Language and Rhetoric, Cultural Criticism, Umayyad Period, Khārijite Poetry, al-Ṭirimmāh.

الأَنساقُ الثَّقافِيَّة في شِعر الخَوارجِ في العصر الأُمويِّ (شِعرُ الطِّرِمَّاح نموذجًا)

Abstract

يهدف النَّقد الثَّقافيّ إلى الكشف عن الرسائل المختفية في النَّصّ الشّعريّ، أي الرّسائل التي يريد الشّاعر أن يوصلها للمُتلقّين بطريقة غير مباشرة، وتختفي هذه الرّسائل وراء الكلمات وبين السّطور، ويُغطّيها الشّاعر بالتّقنيات الأسلوبيّة والبلاغيّة، ويعتمد الشّاعر على الانزياحات اللّغوية والترّكيبية والدّلالية، أي الانزياحات اللّغوية التي تمثّل جمال النَّصّ الشعري. يهتمّ النَّقد الثَّقافيّ بقراءة الرسائل المختفية في النَّصّ الأدبيّ، سواء أكان نثراً أم شعراً، ويبحث عن إيديولوجية مُؤلِّف النَّصّ ومَقاصده الخَفيّة، ويستخرج المعاني العميقة من النَّصّ، ويتعاون النَّقد الثَّقافيّ مع الدّراسات الأسلوبيّة والبلاغيّة والتّحليل النّفسيّ للأدب، ويقرأ الخلفيّة الاجتماعيّة والسّياسيّة للمؤلِّف والنَّصّ أيضاً، ويحاول أن يستنطق الإشاراتِ اللّغوية الموجودة في النَّصّ الشّعري أو النثري المدروس، قد تكون إشارات دينيّة أو أخلاقيّة وقد تكون سياسيّة أو ثقافيّة، ثم يُحلّلُ هذه الإشارات ويشير إلى وظيفتها التّأثيريّة في المتلقّين.
وفي هذا البحث ركّزت على دراسة الإشارات الثَّقافِيَّة في شعر الخوارج في العصر الأمويِّ، واخترت شعر الطِّرِمَّاح نموذجًا لدراسته، لأنّ دراسة الشِّعر السِّياسيّ بمنهج النَّقد الثَّقافيّ دراسة مُثمرة وفاعلة، فالشّعر في العصر الأمويّ كان بمنزلة وسائل الإعلام في عصرنا الحالي، وشعرُ الخوارج مليءٌ بالرسائل الخفيّة، ويتميّز بعاطفة قويّة. ويعتمد هذا البحث على استقراء أشعار الطِّرِمَّاح وتحليلها وفقًا لمنهج النَّقد الثَّقافيّ.

Keywords

اللُّغة العربيّة والبلاغة، النَّقد الثَّقافيّ، العصر الأمويّ، شعر الخوارج، الطِّرِمَّاح

Emevi Dönemi Hariciler Şiirinde Kültürel Eleştiri: Tırımmâh’ın Şiiri Örneği

Abstract

Kültürel eleştiri, edebi metindeki gizli mesajları, yani şairin dolaylı yoldan muhataplara iletmek istediği mesajları ortaya çıkarmayı amaçlar. Bu mesajlar kelimelerin arka planında ve satır aralarında gizlidir. Kültürel eleştiri ister düzyazı ister şiir olsun, edebi metindeki gizli mesajları okumakla ilgilenir, metnin yazarının ideolojisini ve gizli niyetlerini araştırır ve metindeki derin anlamları ortaya çıkarır. Kültürel eleştiri genel olarak, üslup ve belagat çalışmaları ve edebiyatın psikolojik analizi ile işbirliği yapar. Yazarın ve metnin sosyal ve politik arka planını da okur. İncelenen metinde yer alan dinsel, ahlaki, siyasal ya da kültürel olabilecek dilsel göstergeleri çıkarmaya çalışır, sonrasında bu göstergeleri analiz eder ve muhataplar üzerindeki etkilerini gösterir. Kültürel eleştiri, üzerinde çalışılan metinle ilgilendiği gibi aynı zamanda yazarla ve muhatapla da ilgilenir. Çünkü anlamı oluşturan üç unsur metin, yazar ve muhataptır. Dolayısıyla en az metin kadar yazar ve muhatabın da incelenmesi gerekir. Bu nedenle, kültürel eleştiri entelektüel, sosyal, ideolojik bir eleştiri olarak kabul edilir. Kültürel eleştiri kavramı, çağdaş Arap eleştirel çalışmalarında önemli bir eleştiri metodudur ve yirmi yılı aşkın bir süredir seçkin bir konuma sahiptir. Sosyal medyanın olmadığı dönemlerde şiir bir medya aracı olarak kullanılmaktaydı. Kendi mesajlarını diğer insanlara ulaştıracak olan bir şaire sahip olmak, her grup için övünme sebebiydi. Bu çalışmada Harici mezhebine mensup olan ve mezhebinin doktrinlerini ve mesajını diğer gruplara duyurmayı hedef edinen Tırımmâh'ın şiirlerini inceledim. Bununla birlikte Emeviler dönemindeki Haricilerin şiirlerindeki kültürel referansları ve göstergeleri de ele aldım. Tırımmâh’ın şiirlerini tercih etmemin nedeni siyasi şiirin kültürel inceleme ve analizlere çok uygun olmasıdır. Bu araştırmada, Tırımmâh'ın şiirleri yorumlanacak ve kültürel eleştiri yaklaşımına göre incelenecektir. Tırımmâh kendisiyle, şiiriyle, kabilesiyle, mezhebiyle ve ailesiyle fazlasıyla gurur duyuyordu. Bu nedenle onun şiirlerinde gurur konusu çokça yer almıştır. Ayrıca Emeviler devrinde hüküm süren kültürden etkilendiği için ve bilhassa değerini ispat etmeye istekli olmasından dolayı şiirlerinde muhakeme ve mantıki münazara yöntemini tercih etmiş, bu yüzden şiirlerinde mantığa dayalı güçlü ifadelere yer vermiştir. Emeviler döneminde fikrî hayat dikkat çekici bir şekilde gelişmiş ve bu durum edebiyata ve şiire yansımıştır. Ancak aynı zamanda Emevi devletindeki siyasi durum her an patlamaya hazır sessiz bir volkan gibiydi. Bu yüzden Emeviler dönemi siyasi anlamda sorunlu bir dönemdi. Bu dönemde dini ve siyasi bir grup olan Hariciler, din meselelerini abartmaları ile tanınırlardı. Bu araştırmanın konusu olan Tırımmâh’ın şiirlerinde de bu abartının etkileri görülmektedir. Araştırmanın sonunda ulaştığımız en önemli sonuçlardan biri Haricilerin şiirlerinin gizli kültürel mesajlarla ve işaretlerle dolu olduğudur. Bununla birlikte bu çalışmada Harici edebiyatında meşhur olan nazik sözler ve duygusal ifadelerin Tırımmâh'ın şiirinde çokça yer almadığı tespit edildi. Yine Tırımmâh Harici edebiyatında sıkça rastlanan dini ve siyasi şiirlere çokça yer vermemiştir. Şair, şiirlerinde fikirlerini yaymak ve şiirleri aracılığıyla gizli mesajlar göndermek için iki yol benimsemiştir: Öncelikle Tırımmâh kendisiyle, kabilesiyle ve fikirlerini benimsediği dini grupla oldukça gurur duymuş ve bunu şiirlerinde çokça göstermiştir. İkinci olarak ise Emevi hilafetinin temellerinin atılmasında Haricilerin oynadığı rolü hatırlatmaya çalışmıştır.

Keywords

Arap Dili ve Belağatı, Kültür Eleştirisi, Emevi Dönemi, Harici Döneminde Şiir, Tırımmâh.

References

• Arthur, Asa Berger. En-Nakdü’s-Sekafî “Temhîd Mebdeî li’l-Mefâhîmi’r-Reîsiyyeti”. çev. Vefa İbrahim, Ramazan Bestâvîsî. Mısır/Kahire: el-Meclisü’l-A’lâ li’s-Sekafeti, 1. Basım, 2003.
• Boubes, Enas. Nakâidu Cerîr ve’l-Ferazdak ve’l-Ahtal fî Dav’i Nazariyyeti’t-Telakkî. Ankara: Sonçağ, 1. Basım, 2021.
• İsfehânî, Ebu’l-Ferec. el-Eğânî. (Mısır/Daru’l-Kütübü’l-Mısrıyye),1. Basım, 1935. Thk. İhsan Abbas ve diğerleri. Lübnan/Beyrut: Daru Sâdır, 2. Basım, 2004.
• Câbiri. Muhammed Âbid. Beyyinetü’l-Akdi’l-Arabî Dirasetün Tahliliyyetün Nakdiyyetün linazmi’l-Ma’rifeti fi’s-Sekâfeti’l-Arabiyye. Beyrut:el-Merkezü’s-Sekâfiyyi’l-Arabî, 1. Basım, 1993.
• Câhız. el-Beyân ve’t-Tebyîn. thk. Abdu’s-Selâm Hârun. Mısır/ Kâhire: Mektebetü’l-Hancî, 7. Basım, 1998.
• Gazzâmi, Abdullah – Estayf, Abdu’n-Nebî. Nakdün Edebiyyün Em Nakdün Sekafiyyün. Suriye/Dımeşk: Daru’l-Fikr, 1. Basım, 2004.
• Ileymân, Yusuf. Cemâliyyâti’t-Tahlîli’s-Sekâfî eş-Şi’ru’l-Câhiliyyi Nemûzecen. Lübnan/Beyrut: el-Müessesetü’l-Arabiyye li’d-Dirasâti ve’n-Neşri,1. Basım, 2004.
• Kalmâvî, Süheyr. Edebü’l-Havâric fi’l-Asri’l-Emevi. Matbaatü Lecneti’t-Te’lîf ve’t-Tercemeti ve’n-Neşri, 1. Basım, 1940.
• Mubarek, Mâzin. İstikbâlü’n-Nass Inde’l-Arab. Lübnan/Beyrut: el-Müessesetü’l-Arabiyyetü li’d-Dirasati ve’n-Neşri, 1. Basım, 1999.
• Newton, K.M. et-Tarihu’l-Edebî ve Menâhicuhu. Dımne Kitâbi Nazariyyetü’l-Edebi fi’l-Karni’l-Işrîn, çev. İsa Ali’l-Ulkûb. Mısr/Kahire: Aynün li’d-Dirasâti ve’l-Buhûsi’l-İnsaniyyeti’l-İctimaıyyeti, 1. Basım,1996.
• Ukaylî, Abdü’l-Fettâh. en-Nakdü’s-Sekâfî Kadâyâ ve Kıraât. Merkezü Ruâ li’l-İntâci’s-Sekâfiyyi ve’l-İ’lâmî, 1. Basım, ts.
• Seyyid, Mecdî Fethî. Tarihu’l-İslam ve’l-Müslimîn fi’l-Asri’l Emevî. Tanta: Daru’s-Sahabeti li’t-Turas, 1. Basım, 1998.
• Tırımmâh. Dîvânü’t-Tırımmâh İbni’l-Hakîm. thk. Azze Hasan. Lübnan/Beyrut:Dâru’ş-Şarkı’l Arabî, 2. Basım, 1994.
• Yusuf, Abdülfettah Ahmed. İstirâtîciyyâtü’l-Kıraeti fi’n-Nakdi’s-Sekafiyyi “Nahve Va’yin Nakdiyyin bi-Kırâetin Sekafiyyetin li’n-Nassi, Mecelletü Alemi’l-Fikri, 36/ 1 (Eylül 2007).