Analysis of Opinions on ‘Abdallāh b. Saba’s Existence and His Role in The Events of The ‘Othmān Period

Year 2025, Volume: 13 Issue: 1, 263 - 286, 30.06.2025

Mücahit Yüksel

https://doi.org/10.51450/ilmiyat.1645648

Abstract

Muslims, who became united under the umbrella of Islam with the Prophet's invitation, continued their unity after his death. Undoubtedly, the most important factor in this was the Muslims' continued adherence to Islamic principles. During the time of the first two caliphs, the unity of Muslims continued within the framework of Islamic principles. The ʿUthmān b. ʿAffān period is one of the important turning points in Islamic history. The troubled process that resulted in the assassination of the caliph in this period has been the starting point of the divisions that have lasted until today. The historical readings of this period also make the effects of ideologies very much felt. While some historians, who focus on the causes of the troubled period of ʿUthmān b. ʿAffān's reign, try to explain the events through “the mistakes he made”, others focus on the role of ʿAbdallāh b. Saba’. At this point, one issue that has emerged over time is whether ʿAbdallāh b. Saba’ was a historical reality or a fictitious figure. In addition, while evaluating the subject, a general opinion has been formed that the narrations that give information about ʿAbdallāh b. Saba’ were narrated only by Sayf b. ‘Umar. This article first evaluates the views on the existence of ʿAbdallāh b. Saba’ and then discusses his role in the troubles of the ʿUthmān b. ʿAffān period. For this reason, we have under taken such a study with the aim of reaching the truth through a detailed discussion after presenting the theses and arguments of the opposing views. In accordance with the nature of the subject, induction, deduction, description and discussion methods were used in the study.

Keywords

Islamic History , ʿOthmān Period , Fitna , ʿAbdallāh b. Sabaʾ , Sayf b. ‘Umar.

Abdullah b. Sebe ve Hz. Osman Dönemi Olaylarındaki Rolüne Dair Görüşlerin Tahlili

Abstract

Hz. Peygamber’in davetiyle İslâm çatısı altında birleşen Müslümanlar, onun vefatından sonra da birlikteliklerini devam ettirmişlerdir. Kuşkusuz bunda en önemli etken Müslümanların İslami ilkelere bağlılıklarını sürdürmeleriydi. İlk iki halife döneminde de Müslümanların birlikteliği İslami ilkeler çerçevesinde devam etmiştir. Hz. Osman Dönemi, İslâm tarihindeki önemli dönüm noktalarından biridir. Zira bu dönemde halifenin öldürülmesiyle sonuçlanan sıkıntılı süreç, günümüze kadar gelen ayrışmaların başlangıç noktası olmuştur. Bu döneme dair yapılan tarih okumaları da ideolojilerin etkilerini fazlasıyla hissettirmektedir. Hz. Osman döneminde yaşanan sıkıntılı sürecin sebepleri üzerinde duran kimi tarihçiler, olayları “onun yapmış olduğu hatalar” üzerinden açıklama yoluna giderken kimi tarihçiler de Abdullah b. Sebe’nin rolü üzerine odaklanmaktadır. Bu noktada zamanla ortaya çıkan bir konu da Abdullah b. Sebe’nin tarihî bir gerçeklik mi yoksa hayal ürünü bir şahsiyet mi olduğu meselesi olmuştur. Ayrıca konu değerlendirilirken Abdullah b. Sebe hakkında bilgi veren rivayetlerin sadece Seyf b. Ömer tarafından aktarıldığı gibi bir genel kanı da oluşmuştur. Bu makalede, ilk olarak Abdullah b. Sebe’nin mevcudiyeti konusunda ortaya atılan görüşlerin değerlendirmesi yapılmakta, ardından da onun Hz. Osman döneminde yaşanan sıkıntılardaki rolü tartışılmaktadır. Bu sebeple, karşıt görüşlerin tezlerini ve delillerini ortaya koyduktan sonra detaylı bir tartışmayla gerçeğe ulaşma gayesini güderek böyle bir çalışma yapmaya yöneldik. Konunun özelliğine uygun olarak çalışmada tümevarım, tümdengelim, betimleme ve tartışma yöntemleri kullanılmıştır.

Keywords

İslâm Tarihi , Hz. Osman Dönemi , Fitne , Abdullah b. Sebe , Seyf b. Ömer.

References

• Abduşşâfî, Muhammed Abdullatif. el-Âlemu’l-İslâmî fi’l-asri’l-Umevî. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2008.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel b. Hilal b Esed eş-Şeybânî. Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb el-Arnaût vdgr. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Apak, Âdem. Anahatlarıyla İslâm tarihi (2) (Hulefâ-i Râşidîn dönemi). İstanbul: Ensar Yayınevi, 3. Basım, 2009.
• Askerî, Murtazâ. Abdullah b. Sebe’ ve Esâtîru Uhrâ. Beyrut: Dâru’z-Zehrâ, 6. Basım, 1991.
• Bağdâdî, Abdülkahir. Mezhepler Arasındaki Farklar. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 8. Basım, 2017.
• Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali b. Sâbit b. Ahmed b. Mehdî el-Hatîb. Târîhu Bağdâd. thk. Mustafa Abdulkâdir Atâ. 24 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 1417.
• Dozy, Reinhart Pieter Anne. İslam Tarihi. çev. Vedat Atila. İstanbul: Gri Yayınları, 2006.
• Dûrî, Abdülazîz. İlk dönem İslâm tarihi. çev. Hayrettin Yücesoy. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2016.
• Ebû Zehra, Muhammed. Mezhepler tarihi. çev. Sıbğatullah Kaya. İstanbul: Çelik Yayınevi, 2011.
• Ebu’l-Hasen el-Eşʻarî, Ali b. İsmail. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfu’l-musallîn. thk. Nuaym Zerzûr. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
• Emhazûn, Muhammed. Tahkîku mevâkıfü’s-sahâbe fi’l-fitne. Mısır: Dâru’s-Selâm, 2. Basım, 2007.
• Emin, Ahmed. Fecrü’l-İslâm. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-Arabî, 1969.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Abdullah b. Sebe’”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 1 Şubat 2025
• Hâşimî, Saʻdî. İbn Sebe’ hakîkatün lâ hayâl. Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1406.
• Havzî, Ebu’l-Kerem Hamîs b. Ali. Suâlâtü’s-selefî. thk. Mutâ’ et-Tarâbîşî. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1983.
• Hizmetli, Sabri. “Tarihî Rivâyetlere Göre Hz. Osman’ın Öldürülmesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27 (1985), 149-176.
• Hodgson, Marshall G. S. “ʿAbd Allāh ibn Sabaʾ”. Encyclopaedia of Islam. C. 1. Brill Academic Publishers, ts.
• Hüseyin, Muhammed Kâmil. Fî Edebi Mısri’l-Fâtımiyye. Kahire: Müessesetü Hindâvî, 2014.
• Hüseyin, Taha. el-Fitnetü’l-kübrâ. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü Hindâvî, 2013.
• Işş, Yûsuf. ed-Devletü’l-Ümeviyye. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1985.
• İbn Asâkir, Ebu’l-Kāsım Ali İbnü’l-Hasen b. Hibetullah. Târîhu Dımaşk. thk. Amr b. Garâme el-Amravî. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali. Lisânu’l-Mîzân. thk. Dâiratü’l-Maârif en-Nizâmiyye. 7 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-Aʻlâmî, 1971.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’t-Tehzîb. 12 Cilt. Hindistan: Matbaatü Dâiratü’l-Meʻârif en-Nizâmiyye, 1326.
• İbn Hazm el-Endelüsî. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ ve’n-nihal. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, ts.
• İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân b. Ahmed. el-Mecrûhîn mine’l-muhaddisîn ve’d-duafâ ve’l-metrûkîn. thk. Mahmud İbrahim Zâyid. 3 Cilt. Halep: Dâru’l-Vaʻy, 1396.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer el-Kuraşî. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Andulmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 1997.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. el-Maârif. thk. Servet Ukkâşe. Mısır: Dâru’l-Maârif, 4. Basım, 1969.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillah b. Muhammed b. Abdillah b. Ahmed. el-Avâsım mine’l-kavâsım fî tahkîki mevâkıfı’s-sahâbe ba’de vefati’n-Nebî (sav). thk. Muhibbuddin el-Hatîb. Saydâ-Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1. Basım, 2013.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîḫ. thk. Ömer Abdusselam Tedmürî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-ʻArabî, 1997.
• İbnü’l-İmâd, Abdulhayy b. Ahmed b. Muhammed. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Mahmud el-Arnaût. 11 Cilt. Dımaşk-Beyrut: Dâru İbn Kesir, 1986.
• İsfehânî, Ebû Nu’aym Ahmed b. Abdullah. Hilyetu’l-evliyâ ve tabakâtü’l-asfiyâ. 10 Cilt. Mısır: Dâru’s-Saâdet, 1974.
• İsferâyînî, Ebu’l-Muzaffer. et-Tabsîr fi’d-dîn. thk. Kemal Yûsuf el-Hût. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1983.
• Keşşî, Ebû Amr Muhammed b. Ömer. Ricâlu’l-Keşşî. thk. Seyyid Ahmed el-Hüseynî. Beyrut: Müessesetü’l-Aʻlemî, 2009.
• Korkmaz, Sıddık. “İbn Sebe Rivayetinin Tarih ve Makâlât Türü Eserlere Yansıması”. Dinî Araştırmalar 10/29 (2007), 129-144.
• Korkmaz, Sıddık. Tarihin Tahrifi İbn Sebe Meselesi. Ankara: Araştırma Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Kummî, Sa’d b. Abdullah. Kitabu’l-Makâlât ve’l-fırak. thk. Muhammed Cevâd Meşkûr. Tahran: Matbaatu Haydarî, ts.
• Lewis, Bernard. Usûlü’l-İsmailiyye. ed. Abdülaziz ed-Dûrî. çev. Halil Ahmed Cellu, Câsim Muhammed er-Receb. Beyrut: el-Merkezü’l-Akademî li’l-Ebhâs, 2017.
• Makrizî, Takiyyuddin. el-Mevâʻiz ve’l-iʻtibar bi-zikri’l-hıtat ve’l-âsâr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 1418.
• Nevbahtî, el-Hasen b. Mûsâ. Fıraku’ş-Şîa. Beyrut: Menşûrâtu’r-Rızâ, 2012.
• Nicholson, R.A. Tarihu’l-edebi’l-Arabî fi’l-câhiliyye ve sadri’l-İslâm. çev. Safâ Hulûsî. Bağdat: Matbaatü’l-Maârif, 1970.
• Safedî, Salâhuddin Halil b. Aybek b. Abdullah. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaût, Türkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâs, 2000.
• Sallâbî, Ali Muhammed. Emevîler. çev. Harun Ünal. İstanbul: Ravza Yayınları, 2009.
• Sallâbî, Ali Muhammed. Hz. Osman. çev. Mehmet Akbaş. İstanbul: Ravza Yayınları, 2009.
• Semʻânî, Ebû Saʻd Abdulkerim b. Muhammed. el-Ensâb. thk. Abdurrahman b. Yahya el-Muallimî el-Yemânî vdgr. 11 Cilt. Haydarabad: Meclisu Dâirati’l-Meʻârif el-ʻUsmaniyye, 1962.
• Seyithanoğlu, Kenan (ed.). Doğuştan günümüze büyük İslâm tarihi. 14 Cilt. İstanbul: Çağ Yayınları, 1986.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdülkerim. el-Milel ve’n-Nihal. 3 Cilt. Kahire: Müessesetü’l-Halebî, ts.
• Taberî, Ebû Caʻfer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 1407.
• Umerî, Ekrem Ziya. Sahih rivayetlere göre dört halife dönemi. çev. Kasım Koç. İstanbul: Beka Yayıncılık, 1. Basım, 2018.
• Verdî, Ali. Vu’âzu’s-selâtîn. Lübnan: Dâru Kûfân, 2. Basım, 1995.
• Wellhausen, Jullius. İslâm’ın En Eski Tarihine Giriş. çev. Fikret Işıltan. İstanbul: İ.Ü.E.F. Yayınları, 1960.
• Ya‘kūbî, Ahmed b. Ebû Ya‘kūb b. Ca‘fer. Tarihu’l-Ya‘kūbî. thk. Abdulemir Mihnâ. 2 Cilt. Beyrut: Şeriketü’l-A‘lemî, 2010.
• Zehebî, Ebu Abdillah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Tezkiretü’l-huffâz. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1998.
• Zehebî, Şemsuddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman. Mîzânu’l-iʻtidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed el-Bicâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʻrife, 1. Basım, 1963.
• Zehebî, Şemsuddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şuayb el-Arnaût vdgr. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1985.