Shams al-Dīn Muḥammad b. Ashraf al-Samarqandī’s Approach to the Problem of Mental Existence

Year 2025, Volume: 13 Issue: 1, 311 - 326, 30.06.2025

Hasan Sefa Turan

https://doi.org/10.51450/ilmiyat.1647193

Abstract

The problem of mental existence has been discussed from various perspectives throughout the history of İslâmic thought. Ibn Sīnā (Avicenna) (d. 428/1037) played a pioneering role in addressing mental existence as a problem. He put forward the basic problems of mental existence. Avicenna’s influence on the kalām tradition is also evident in the discussions on mental existence. In early kalām tradition, no debates on mental existence are encountered. However, in the later period of kalām, the problem of mental existence was addressed under independent headings. Fakhr al-Dīn al-Rāzī (d. 606/1210) significantly contributed to this development by exploring the topic and diversifying the issues, elevating the problem of mental existence to a central position within the kalām tradition. After al-Rāzī, theologians delved into the problem of mental existence, leading to the emergence of different approaches. One such theologian was Shams al-Dīn al-Samarqandī (d. 702/1303), a prominent representative of later-period Māturīdī kalām. This study seeks to determine Samarqandī's position on the problem of mental existence using a document analysis method. Samarqandī acknowledges the concept of mental existence but differs from Avicenna in his understanding. Unlike Avicenna, Samarqandī does not advocate for the presence of essences (māhiyyāt) in the mind as Avicenna’s texts suggest. According to Samarqandī, the plane of mental existence is based on representation. In other words, things imagined in the mind are not copies of entities, but examples of them.

Keywords

Kalām , Mental Existence , External Being , al-Samarqandī , Essence.

Şemsüddîn Muhammed b. Eşref es-Semerkandî’nin Zihnî Varlık Problemine Yaklaşımı

Abstract

Zihnî varlık problemi İslâm düşünce tarihinde farklı açılardan tartışılagelmiştir. Zihnî varlığın bir problem olarak ele alınmasında öncü role sahip olan kişi İbn Sînâ’dır (öl. 428/1037). O, zihnî varlık hususundaki temel sorunları ortaya koymuştur. İbn Sînâ’nın kelâm geleneğine etkisi zihnî varlık tartışmalarında da kendisini gösterir. İlk dönem kelâm geleneğine bakıldığında zihnî varlıkla ilgili herhangi bir tartışmayla karşılaşılmamaktadır. Ancak müteahhir dönem kelâm geleneğinde zihnî varlık problemi müstakil başlıklar altında ele alınmıştır. Öyle ki Fahreddin er-Râzî’nin (öl. 606/1210) bu konu üzerinde durması ve meseleleri çeşitlendirmesi kelâm geleneğinde zihnî varlık problemini temel problemler arasına çekmiştir. Râzî’den sonra kelâmcılar zihnî varlık problemini ele almışlar ve farklı eğilimler ortaya çıkmıştır. Bu kelâmcılardan birisi de Mâtürîdî kelâmının müteahhir dönem temsilcisi Şemsüddîn es-Semerkandî’dir (ö. 702/1303). Çalışmada doküman analizi yöntemi kullanarak Semerkandî’nin zihnî varlık problemindeki konumu belirlenmeye çalışılmıştır. Semerkandî zihnî varlığı kabul etmektedir. Ancak onun zihnî varlık anlayışı İbn Sînâ’dan farklıdır. Semerkandî, İbn Sînâ’nın metinlerinden anlaşıldığı şekliyle zihinde mâhiyetlerin bulunmasını savunmamaktadır. Ona göre zihnî varlık düzlemi temsiliyet temellidir. Yani zihinde tasavvur olunan şeyler, varlıkların misli değil misâlidir.

Keywords

Kelâm , Zihnî Varlık , Hâricî Varlık , Semerkandî , Mâhiyet

References

• Alper, Ömer Mahir. Varlık ve Zihin İslâm Felsefesinde Zihnî Varlık Sorununa Metinlerle Bir Giriş. İstanbul: Klasik Yayınları, 2021.
• Altaş, Eşref. Fahreddin er-Râzî’nin İbn Sînâ Yorumu ve Eleştirisi. İstanbul: İz Yayınları, 2015.
• Biçer, Ramazan. “Giriş”. es-Sahâifü’l İlâhiyye. Şemseddin Semerkandî. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, 2017.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. Kitâbü’t-Taʻrîfât. thk. İsa Aldeniz. İstanbul: Hâşimî Yayınevi, 1442/2022.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları, 2015.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî. Kelâm ve Halk İlcâmu’l-avâm an ilmi’l-kelâm el-Kânûnu’l-küllî fi’t-te’vî. çev. Mahmut Kaya, Cüneyt Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• İbiş, Fatih. “Varlıkta Asliyyet Sorunu: Vücûdu Zihnînin Ontik Konumu”. Bilimname 22/1. 2012.
• İbn Mübârekşâh, Mîrek Şemsüddîn Muhammed el-Buhârî. Şerhu Hikmeti’l-ayn. nşr. Caʻfer Zâhidî. Meşhed: İntişârât-ı Danişgâh-ı Firdovsî, 1974.
• İbn Sînâ, Ebû Ali el-Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. Kitābü’ş-Şifâ: İbâre. çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
• Îcî. Ebü’l-Fazl Adudüddin Abdurrahman b. Ahmed b. Abdilgaffâr. el-Mevâkıf fî ilmi’l-kelâm. thk. Abdurrahman b. Ahmed el-Lâyicî. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, ts.
• Kaş, Murat. Seyyid Şerîf Cürcânî’de Zihnî Varlık. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2023.
• Kaş, Murat. “Mustafa Şevket Efendi’nin Risalesi Işığında Zihin, Hâric ve Nefsü’l-Emr Kavramlarının Analizi”. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 1/1. Aralık 2014.
• Korkmaz, Hasan. “Ferʻî Kaide Bağlamında Fahreddin Râzî’nin Zihnî Varlık Anlayışı”, İdrak Dini Araştırmalar Dergisi 2/2 (Aralık 2022)
• Özaykan, Cihan. Kemalpaşazâde Zihnî Varlık el-Vücûdu’z-Zihnî Risâlesi ve Bir İnceleme. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2022.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî. Meʻâlimü Usûli’d-dîn - Kelâm İlminin Esasları. çev. Muhammet Altaytaş İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî. el-Mebâhisü’l-meşrikıyye fî ilmi’l-ilâhiyyât ve’t-tabîiyyât. nşr. M. M. El-Bağdâdî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1990.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî. Kitâbu’l-Mulahhas fi’l-Mantık ve’l-Hikme (Sistematik Ontoloji). çev. İsmail Hanoğlu. Ankara: Elis Yayınları, 2020.
• Semerkandî, Şemsüddîn Muhammed b. Eşref el-Hüseynî. es-Sahâifü’l-İlâhiyye. çev. Ramazan Biçer. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, 2017.
• Semerkandî, Şemsüddîn Muhammed b. Eşref el-Hüseynî. el-Maʻârif fî şerhi’s-Sahâ’if. thk. Abdullah Muhammed Abdullah İsmail-Nazîr Muhammed en-Nazîr İyâd. 2 Cilt. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2015.
• Şık, İsmail. Şemsüddin es-Semerkandî’de Varlık. Adana: Çukurova Üniversitesi Yayınları, 2011.
• Taşkın, Bilal. İslâm Düşüncesinde Varlık Tartışmaları Sadeddin et-Teftâzânî Merkezli Bir İnceleme. İstanbul: İz Yayıncılık, 2020.
• Tehânevî, Muhammed Aʻlâ b. Alî b. Muhammed Hâmid. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’lulûm. nşr. Ali Dahrûc - Abdullah Hâlidî. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Trıtton, Arthur Stanley. İslam Kelâmı. çev. Mehmet Dağ. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• Türker, Ömer. İslâm Düşünce Gelenekleri Kelâm-Felsefe-Tasavvuf. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2020.
• Türker, Ömer. İbn Sînâ Felsefesinde Metafizik Bilginin İmkânı Sorunu. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• Türker, Ömer. İslâm Felsefesine Konusal Giriş. İstanbul: Bilay Yayınları, 2020.
• Yavuz, Sercan. “Zihnî Varlık Tartışmaları Çerçevesinde Maʻdûma Dair Bilginin Yeri Meselesi: Müteahhir Dönem Kelâmı Bağlamında Bir İnceleme”. Atebe Dini Araştırmalar Dergisi 8. Aralık 2022.
• Yıldırım, Ömer Ali. “Mübârekşah el-Buhârî’nin Şerhu Hikmeti’l-ʻAyn’ında Zihnî Varlık ve Tümeller Meselesi”. Uluslararası 14. Ve 15. Yüzyıl İslam Düşüncesinde Felsefe, Kelâm ve Tasavvuf Sempozyumu. ed. Murat Demirkol vd. Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Yayınları, 2020.