Approaches to the Value of Islamic Period Poems in Istishhad

Year 2025, Issue: 63, 1 - 13

Mehmet Zahid Çokyürür

https://doi.org/10.29288/ilted.1554165

Abstract

In the methodology of Nakhw, when it comes to poetry and the strata of poet, four strata come to
mind: the poets of the Jahiliyya period, the Muhadram poets, the poets of the Islamic period, and the
Mawwelled poets. There is a compromise among the scholars of nahw that the first two of these have
istishhād value and the last one does not. According to the information given in the literature, even
though the poems of the poets of the Islamic period, also called al-Mutakaddimūn or the third stratum, have the value of istishhād according to the authentic tradition, the famous linguistic scholars who were contemporaries of the poets of this period did not consider the poems of this stratum worthy of istishhād. In some sources in the classical literature and especially in the modern literature, the reason for the attitude of these scholars was that the poems of poets such as al-Farazdak (d. 114/732), al-Kumayt al-Asadī (d. 126/744), and al-Zurrumma (d. 117/735) contained lahn or that these poets were considered mawwalled by their contemporaries. When the research deepened, it was witnessed that these were not the only reasons for the grammar scholars to criticize the poets of this generation; political and sectarian factors also shaped these criticisms. It has also been observed that the scholars in question have conflicting linguistic attitudes towards the couplets of the poets in question. Thus, this contradiction constituted the starting point of the research, and the need for a thorough research study to resolve the issue arose.

Keywords

Arabic Language and Rhetoric, Nahw, İstishhād, İstishhād with Poetry, İstidlāl, İslamic Period, al-Muteqaddimûn

آراء حول قيمة الإستشهاد بشعر الشعراء الإسلاميون

Abstract

يتبادر إلى الذهن في منهج علم النحو عند الحديث عن الاستشهاد بالشعر وطبقات الشعراء أربع طبقات: شعراء الجاهلية، وشعراء المخضرمين، وشعراء العصر الإسلامي، وشعراء المولدين، وشعراء العصر الإسلامي. وهناك إجماع بين علماء النحو على أن الأولين من هؤلاء لهم حكم الاستشهاد، والأخيرين ليس لهم حكم الاستشهاد. وعلى الرغم من أن أشعار شعراء العصر الإسلامي التي تسمى أيضا بالمتقارب أو الطبقة الثالثة لها قيمة الاستشهاد حسب ما ورد في كتب الأدب فإن علماء اللغة المشهورين الذين عاصروا شعراء هذه الفترة لم يعتبروا أشعار هذه الطبقة جديرة بالاستشهاد، بل إن علماء اللغة المشهورين الذين عاصروا شعراء هذه الفترة لم يعتبروا أشعار هذه الطبقة جديرة بالاستشهاد. والسبب في موقف هؤلاء العلماء في بعض المصادر في الأدب الكلاسيكي وخاصة في الأدب الحديث هو أن أشعار شعراء مثل الفرزدق (ت 114/732) والكميت الأسدي (ت 126/744) والزرومة (ت 117/735) كانت تحتوي على لحن أو اعتبرها معاصروهم من الموشحات. وبعد التعمق في البحث، لوحظ أن هذه لم تكن الأسباب الوحيدة التي جعلت علماء النحو ينتقدون شعراء هذا الجيل، بل إن العوامل السياسية والمذهبية هي التي شكلت هذه الانتقادات. كما لوحظ أن الدارسين المعنيين قد اتخذوا مواقف لغوية من أبيات الشعراء المعنيين تشكل تناقضاً مع بعضها البعض، كما لوحظ أن هذه المواقف اللغوية قد شكلت تناقضاً مع بعضها البعض. ومن هنا شكّل هذا التناقض نقطة الانطلاق في البحث، وبرزت الحاجة إلى دراسة بحثية مستفيضة لتحليل المسألة.

Keywords

اللغة العربية وبلاغتها, النحو, الإستشهاد, الإستشهاد بالشعر, الإستدلال, العهد الإسلامي, المتقدمون

İslâmî Dönem Şiirlerinin İstişhâd Değerine İlişkin Yaklaşımlar

Abstract

Nahiv metodolojisinde şiirle istişhâd ve şair tabakaları denilince; Cahiliyye dönemi şairleri, Muhadram şairler, İslâmî dönem şairler ve Müvelled şairler şeklinde dört tabaka akla gelmektedir. Bunlardan
ilk ikisinin istişhâd değeri taşıdığı ve sonuncusunun taşımadığı noktasında nahiv bilginlerince uzlaşı
söz konusudur. Literatürde verilen bilgiye göre; mütekaddimûn veya üçüncü tabaka da denilen İslâmi dönem şairlerinin şiirleri ise sahih olan kavle göre istişhâd değeri taşısa da söz konusu dönemin
şairleriyle muasır olan meşhur dil bilginleri bu tabakanın şiirlerini istişhâda değer görmemişlerdir.
Klasik literatürde bazı kaynaklarda ve özellikle modern literatürde bu bilginlerin söz konusu tavrı takınmalarının nedeni olarak; başta Ferezdak (ö. 114/732) olmak üzere Kümeyt el-Esedî (ö. 126/744) ve
Zürrumme (ö. 117/735) gibi şairlerin şiirlerinin lahn barındırdığı veya bu şairlerin çağdaşlarınca müvelled kabul edildiği hususu gösterilmiştir. Araştırma derinleştirildiğinde ise nahiv bilginlerinin bu neslin şairlerini tenkit etmelerindeki tek nedenlerin bunlar olmadığı, bunların yanı sıra siyasi ve mezhebi
etmenlerin de bu tenkitlere yön verdiğine şahit olunmuştur. Yine ilgili bilginlerin söz konusu şairlerin
beyitleriyle ilgili birbiriyle tenakuz teşkil eden dilsel tutumlarda bulundukları da gözlenmiştir. Böylece
bu çelişki araştırmanın hareket noktasını teşkil etmiş, meseleyi çözümlemek için etraflı bir araştırma
inceleme ihtiyacı hâsıl olmuştur.

Keywords

Arap Dili ve Belagatı, Nahiv, İstişhâd, Şiirle İstişhâd, İstidlâl, İslâmî Dönem, Mütekaddimûn

References

• Asmaî, Ebû Saîd Abdülmelik b. Kureyb. Fuhûletü’ş-şuʿarâʾ. thk. Charles Torrey. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Cedîd, 2. Basım, 1980.
• Atay, Hüseyin. Ehl-i Sünnet ve Şîa. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1983.
• Attâr, Ahmed Abdülgafûr. Mukaddimetü’s-Sıhâh. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 3. Basım, 1984.
• Bağdâdî, Abdülkâdir b. ʿAmr. Hizânetü’l-edeb ve lübbü lübâbî lisâni’l-ʿarab. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 4. Basım, 1997.
• Basîr, Muhammed Mehdî. ʿAsru’l-Kur’ân. Bağdat: Matbaʿatü’l-Meʿârif, 1947.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr. el-Beyân ve’t-tebyîn. 3 Cilt. Beyrut: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, 2002.
• Cevâlîkî, Ebû Mansûr Mevhûb b. Ahmed. Şerhu Edebi’l-kâtib li’bni Kuteybe. thk. Mustafa Sâdık er-Râfiî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʻArabî, 1431.
• Cumahî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sellâm. Tabakâtü fuhûli’ş-şuʿarâʾ. thk. Mahmûd Muhammed Şâkir. 2 Cilt. Cidde:Dâru’l-Medenî, ts.
• Çıkar, Mehmet Şirin. Kıyas Bir Nahiv Usûl İlmi Kaynağı. Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2019.
• Dayf, Şevkî. Târîhu’l-edebi’l-ʽArabî. 10 Cilt. Mısır: Dâru’l-Me‛ârif, 1. Basım, 1960.
• Durmuş, İsmail. “Halef el-Ahmer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/234-236. İstanbul, 1997.
• Ebbâh, Muhammed Muhtar Veled. Târîhu’n-nahvi’l-‘Arabî fi’l-meşrıki ve’l-mağrib. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2. Basım, 2008.
• Ebû İshak el-Husrî, İbrâhîm b. Alî. Zehrü’l-âdâb ve semerü’l-elbâb. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, ts.
• Ebû Sa‘d, Mansûr b. el-Huseyn el-Âbî. Nesrü’d-dürr fi’l-muhâdarât. thk. Hâlid Abdülganî Mahfûz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2004.
• Ebü’l-Mekârim, Ali. Usûlü’t-tefkîri’n-nahvî. Kahire: Dâru Ğarîb, 2007.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahmân b. Muhammed. Nüzhetü’l-elibbâʾ fî tabakâti’l-üdebâʾ. thk. İbrâhim es-Sâmrâî. Ürdün: Mektebetü’l-Menâr, 3. Basım, 1985.
• Endelüsî, Ebû Hayyân Muhammed b. Yûsuf. et-Tezyîl ve’t-tekmîl fî şerhi Kitâbi’t-Teshîl. thk. Hasan Hendâvî. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, ts.
• Ferrûh, Ömer. Târîhu’l-edebi’l-ʽArabî. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ʽİlm li’l-Melâyîn, 1. Basım, 1983.
• Goldziher, Ignaz. Muslım Studies. ed. Samuel Miklos Stern. 2 Cilt. London: Aldine Publishing Company Chıcago, 1969.
• Gündüzöz, Soner. Arap Düşüncesinin Büyübozumu. Samsun: Etüt Yayınları, 2011.
• Hadîsî, Hadîce. eş-Şâhidü ve usûlü’n-nahv fî Kitâbi Sîbeveyh. Kuveyt: Matbûʽâtü Câmi‘ati’l-Kuveyt, 1974.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân el-Ferâhîdî. Kitâbü’l-Cümel fi’n-nahv. thk. Fahreddin Kabâve. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1985.
• İbn Abdürabbih, Ebû Ömer Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed. el-ʿİkdü’l-ferîd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1. Basım, 1984.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. el-Hasâis. 3 Cilt. Kahire: el-Heye’tü’l-Mısrıyyetü’l-‘Âmme li’l-Kitâb, 4. Basım, ts.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân. thk. İhsan Abbas. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 1900.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim. el-Maʿârif. thk. Servet Ukkâşe. Kahire: el-Heye’tü’l-Mısrıyyetü’l-‘Âmmeli’l-Kitâb, 2. Basım, 1992.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. eş-Şiʿr ve’ş-şuʿarâʾ. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2002.
• Îd, Muhammed. el-İstişhâd ve’l-ihticâc bi’l-luga. Kahire: ʻÂlemü’l-Kütüb, 1988.
• İsfahânî, Ebü’l-Ferec Alî b. el-Hüseyn. el-Egânî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 3. Basım, 2008.
• Kayrevânî, Ebû Alî el-Hasen b. Reşîk. el-ʿUmde fî mehâsini’ş-şiʿr ve âdâbih. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 5. Basım, 1981.
• Kılıçlı, Mustafa. Arap Edebiyatında Şuûbiyye. İstanbul: İşaret Yayınları, 1. Basım, 1992.
• Merzübânî, Ebû Ubeydillâh Muhammed b. İmrân. el-Müveşşah fî me’âhizi’l-ʿulemâ’ ʿale’ş-şuʿarâ’. 1 Cilt, ts.
• Mükerrem, ʿAbdü’l-ʿÂl Sâlim. el-Halkatü’l-mefkûde fî târîhi’n-nahvi’l-ʿArabî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1993.
• Nahle, Mahmud Ahmed. Usûlü’n-nahvi’l-Arabî. Beyrut: Dâru’l-ulûmi’l-arabiyye, 1987.
• Neccâr, Muhammed et-Tayyîb. el-Mevâlî fî ‘asri’l-Emevî. Mısır: Dâru’n-Nîl li’t-Tıbâ‘a, 1. Basım, 1949.
• Öğmüş, Harun. Kur’an Yorumunda Şiirin Yeri (II./VIII. Asır Çerçevesinde). İsam Yayınları, 2010.
• Ömer, Ahmed Muhtar. el-Bahsü’l-luğavî ʿinde’l-ʿArab. Kahire: ʿÂlemü’l-Kütüb, 6. Basım, 1988.
• Sâlih, Muhammed Sâlim. Usûlü’n-nahv dirâsetün fî fikri’l-Enbârî. Kâhire: Dâru’s-Selâm, 1. Basım, 2006.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osmân. el-Kitâb. thk. Abdüsselam Muhammed Hârûn. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 3.Basım, 1988.
• Sîrâfî, Ebû Saîd el-Hasen b. Abdillâh. Ahbâru’n-nahviyyîne’l-Basriyyîn. thk. Tâhâ Muhammed ez-Zeynî-Muhammed Abdülmunʽim Hafâcî. Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1966.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-İktirâh fî usûli’n-nahv. thk. Mahmud Feccâl. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1989.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Bugyetü’l-vuʿât fî tabakâti’l-lugaviyyîn ve’n-nühât. thk. Muhammed Ebü’l Fadl İbrâhim. 2 Cilt. Lübnan: el-Mektebetü’l-ʿAsriyye, ts.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Şerhu Şevâhidi’l-Mugnî. 2 Cilt. Lecnetü’t-Türâsi’l-ʿArabî, 1966.
• Tabbâh, Ahmed Emîn b. İbrâhîm. Duha’l-İslâm. Mısır: Müessesetü Hendâvî, 2012.
• Taşköprizâde, Ahmed b. Mustafâ. Miftâhu’s-saʿâde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzûʿâti’l-ʿulûm. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1985.
• Tebrîzî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ali. Şerhu Dîvâni’l-hamâse. Beyrut: Dâru’l-Kalem, ts.
• Yakûb, Emîl Bedî. Mevsûʿatü ʿulûmi’l-luğati’l-ʿArabiyye. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2006.
• Zeccâcî, Ebü’l-Kāsım Abdurrahmân b. İshâk. Mecâlisü’l-ʿulemâʾ. thk. Abdüsselam Muhammed Hârûn. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 2. Basım, 1983.
• Zeydân, Corcî. Târîhu âdâbi’l-lugati’l-‘Arabiyye. Kahire: Müessesetü Hindâvî, 2017.
• Ziriklî, Hayruddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Ali b. Fâris ed-Dımeşkî (ö.1976/1396). el-A‛lâm. I-VIII Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.