The Epistemic Framework and Status of Rhetoric in al-Fārābī's Thought

Year 2025, Issue: 64, 90 - 105, 28.08.2025

Recep Bayyiğit , Muhammed Abdullah Haksever

https://doi.org/10.29288/ilted.1620821

Abstract

This study aims to examine the epistemic status of rhetoric in al-Fārābī's thought. This aim has neces
sitated, first and foremost, the clarification of the epistemic framework drawn for rhetoric in al-Fārā
bī's philosophy. It is emphasized that the aforementioned discovery is possible through the analysis of
rhetoric's ontic relations. In this context, the beginning of the research is dedicated to examining the
social construction and conceptualization of rhetorical knowledge. al-Fārābī's explanation of rhetoric
with reference to two different contexts – before and after access to the philosophical knowledge
tradition – has allowed for the building of the research perspective centered on social change. Kitāb
al-Ḥurūf has been evaluated as a suitable source for examining the historical journey of philosophical
knowledge and this transformation process. Along with al-Ḥurūf, the critical approach and methods
expressed by al-Fārābī regarding the influence of social dimensions in the construction and concep
tualization of knowledge through other source works have been analyzed from a sociological pers
pective. In order to discuss these analyses in the context of social sciences, comparisons have been
made with theorists of sociology of religion and sociology of knowledge in some passages. As a result
of the examinations, it was concluded that an epistemic and ontic distinction should be made betwe
en pre-philosophical rhetoric and post-philosophical rhetoric. Because in the study, it is emphasized
that post-philosophical rhetoric, conceptualized as philosophical rhetoric, contains certainty at the
cognitive level and creates persuasion in the public eye for philosophical knowledge. Therefore, it has
been concluded that the epistemic status of philosophical rhetoric should be considered equivalent
to philosophical knowledge by referring to true philosophy. However, the aforementioned acceptance
also carries certain risks, including the potential for philosophical rhetoric to be perceived by its public
superficially or in a way that diverges from its essential meaning. Thus, in the study primarily the
framework of philosophical rhetoric, and then the status of these propositions formed after philosophy
were tried to be identified.

Keywords

Islamic Philosophy , Sociology of Religion , al-Fārābī , Rhetoric , Knowledge , Certainty.

Fârâbî Düşüncesinde Hitabetin Epistemik Çerçevesi ve Statüsü

Abstract

Bu çalışma, Fârâbi düşüncesinde hitabetin epistemik statüsünü tetkik etmeyi hedeflemiştir. Bu hedef
ise öncelikle Fârâbî felsefesinde hitabet için çizilen epistemik çerçevenin keşfini gerekli kılmıştır. Söz
konusu keşfin, hitabetin ontik bağıntılarının çözümlenmesiyle mümkün olduğu vurgulanmıştır. Bu
kapsamda araştırmanın başlangıcı hatabî bilginin toplumsal inşasının ve tasarımının incelenmesine
ayrılmıştır. Fârâbî’nin, hitabeti -felsefî bilgi geleneğine erişilmesinden önce ve sonra olmak üzere- iki
farklı bağlamda açıklaması, inceleme perspektifinin toplumsal değişim merkezli kurulmasına olanak
tanımıştır. Kitâbu’l-Hurûf felsefî bilginin zamansal yolculuğunu ve bu değişim serencamını incelemek
için elverişli bir kaynak olarak değerlendirilmiştir. Hurûf’la birlikte diğer kaynak eserler üzerinden bil
ginin inşası ve tasarımında toplumsal boyutların etkisine dair Fârâbî’nin ifadelendirdiği eleştirel yak
laşım ve yöntemler sosyolojik açıdan analiz edilmiştir. İlgili analizleri sosyal bilimler düzleminde tar
tışabilmek için yer yer din sosyolojisi ve bilgi sosyolojisi teorisyenleriyle karşılaştırmalar yapılmıştır.
İncelemeler neticesinde felsefe öncesi hitabet ile felsefe sonrası hitabet arasında epistemik ve ontik bir
ayrıma gidilmesi gerektiği fikrine varılmıştır. Zira çalışmada felsefî hitabet olarak kavramsallaştırılan
felsefe sonrası hitabetin, bilişsel düzlemde kesinlik içerdiği ve felsefî bilgi için cumhur nezdinde ikna
oluşturduğu vurgulanmıştır. Dolayısıyla sahih felsefeyi referans almasıyla felsefî hitabetin epistemik
statüsünün felsefî bilgiyle eşdeğer kabul edilmesi gerektiğine kanaat getirilmiştir. Bununla birlikte
söz konusu kabul, felsefî hitabetin muhatapları tarafından özünden farklı veya yüzeysel biçimde de
ğerlendirilmesine zemin hazırlama riskini de taşımaktadır. Böylece araştırmada öncelikle felsefî hita
betin çerçevesi, ardından felsefe sonrasında oluşan bu önermelerin statüsü belirlenmeye çalışılmıştır.

Keywords

İslam felsefesi , Din sosyolojisi , Fârâbî , Hitabet , Bilgi , Kesinlik

References

• Alper, Ömer Mahir. İslam Felsefesinde Akıl-Vahiy Felsefe-Din İlişkisi. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2008.
• Aristoteles. Retorik. çev. Ari Çokona. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2019.
• Arslan, Hüsamettin. Epistemik Cemaat: Bir Bilim Sosyolojisi Denemesi. İstanbul: Paradigma Yayınları, 2019.
• Aydın, Mustafa. “Bilgi Sosyolojisi ve Toplumumuzun Bilgi Sistemi”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 6/11 (2008): 195-222.
• Aydınlı, Yaşar. “Fârâbî ve Bağdat Meşşâî Okulu”. İslâm Felsefesi: Tarih ve Problemler. ed. M. Cüneyt Kaya. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Baba, Coşkun. Retoriğin İkna Gücü. Konya: Çizgi Kitabevi, 2018.
• Berger, Peter L. Dinin Sosyal Gerçekliği. çev. Ali Coşkun. İstanbul: İnsan Yayınları, 1993.
• Canatan, Kadir. İbn Haldun Perspektifinden Bilgi Sosyolojisi. İstanbul: Açılım Kitap, 2013.
• Canatan, Kadir. İslâm Sosyolojisi: Tarihsel ve Çağdaş Birikimin Değerlendirilmesi. İstanbul: Beyan Yayınları, 2005.
• Çelikkol, Suat. “Farabi’nin Toplum Görüşü”. Bilimname 19/2 (2010): 99-115.
• Dawson, Christopher. “Kültür ve Din İlişkisi”. çev. M. Ali Kirman. Kültür ve Din. ed. M. Ali Kirman ve Abdullah Özbolat. Adana: Karahan Kitabevi, 2014.
• Dore, Fatma. Fârâbî’nin Dil ve Anlam Kuramı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Duman, Mehmet Akif. Platon’un Retorik Anlayışı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2015.
• Durhan, Gülümser. “Aristoteles Retoriğinde Kullanılan Kanıtlamaların Bilgi Değeri”. Beytulhikme An International Journal of Philosophy 8/2 (2018): 751-769.
• Durkheim, Emile. “Din Sosyolojisi ve Bilgi Teorisi”. çev. Abdullah Topçuoğlu. Din Sosyolojisi. ed. Yasin Aktay ve M. Emin Köktaş. İstanbul: Vadi Yayıncılık, 2017.
• Durkheim, Emile. Sosyolojik Yöntemin Kuralları. çev. Özcan Doğan. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2019.
• Durusoy, Ali. “Fârâbî’de Bilim, Felsefe ve Mille Bağlamında Mantık”. Uluslararası Fârâbî Sempozyumu Bildirileri Ankara, 7-8 Ekim 2004. ed. Fehrullah Terkan ve Şenol Korkut. Ankara: Elis Yayınları, 2005.
• Durusoy, Ali. “Fârâbî’de Toplum ve Bilim”. Medine’den Medeniyete Fârâbî. ed. Yaşar Aydınlı ve Mehmet Fatih Birgül. Bursa: Yıldırım Belediyesi Kültür Yayınları, 2021.
• Fârâbî. “el-Fusûlü’l-hamse”. el-Mantık inde’l-Fârâbî. nşr. Refik el-Acem. 1/63-73. Beyrut: Dâru’l-maşrik, 1985.
• Fârâbî. el-Medînetü’l-fazıla. çev. Yaşar Aydınlı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2021.
• Fârâbî. es-Siyâsetü’l-medeniyye. çev. Yaşar Aydınlı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2020.
• Fârâbî. İhsâʾü’l-ʿulûm. nşr. Ali Bû Mülhem. Beyrut: Dâru’l-helal, 1996.
• Fârâbî. Kitâbu Tahsîli’s-saʿâde. thk. Ali Bû Mülhem. Beyrut: Dâru’l-helal, 1995.
• Fârâbî. “Kitâbü’l-Cedel”. el-Mantık inde’l-Fârâbi. nşr. Rafik el-Acem. 3/13-38. Beyrut: Dâru’l-maşrik, 1986.
• Fârâbî. “Kitâbü’l-Hatâbe”. çev. Ali Tekin. Kategoriler ve Retorik: Kitâbü’l-Makûlât ve Kitâbü’l-Hatâbe. 65-103. Klasik Yayınları, 2021.
• Fârâbî. Kitâbu’l-Hurûf: Harfler Kitabı. çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
• Fârâbî. Kitâbü’l-Mille. çev. Yaşar Aydınlı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2021.
• Geertz, Clifford. Kültürlerin Yorumlanması. çev. Hakan Gür. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2020.
• Haksever, Muhammed Abdullah. Fârâbî Felsefesinde Bilgi ve Kesinlik. Ankara: Eskiyeni Yayınları, 2023.
• Hekman, Susan. Bilgi Sosyolojisi ve Hermeneutik: Mannheim, Gadamer, Foucault ve Derrida. çev. Hüsamettin Arslan ve Bekir Balkız. İstanbul: Paradigma Yayınları, 1999.
• İnal, Zeynep. Farabi ve Paul Tillich’in Din Dilinin Hususiyetine Yaklaşımları. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Jensen, Henrik. Weber ve Durkheim: Metodolojik Bir Karşılaştırma. çev. Deniz Boyraz. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2018.
• Karakaya, Mehmet Murat. “Hatabî (Retorik) Söylemin Felsefî Açıdan Betimi ve Dinî İçerikli Medyatik Dil”. Dijital
• Dünyada Din ve Medya. ed. Mahmut Samar ve Ahmet Mekin Kandemir. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2021.
• Korkut, Şenol. “Fârâbî’de Dil ve Düşüncenin Gelişim Aşamaları”. 10. Yüzyıldan 21. Yüzyıla Fârâbî. ed. Ejder Okumuş. İstanbul: İnsan Yayınları, 2020.
• Korkut, Şenol. Fârâbî’nin Siyaset Felsefesi. Ankara: Atlas Yayınları, 2015.
• Kutluer, İlhan. “Fârâbî’nin Felsefesinde Sosyo-Politik, Entelektüel ve Dinî Hayatın Bütünlüğü”. Uluslararası Fârâbî Sempozyumu Bildirileri. ed. Fahrullah Terkan ve Şenol Korkut. Ankara: Elis Yayınları, 2005.
• Kutluer, İlhan. İslâm’ın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru. İstanbul: İz Yayıncılık, 2001.
• Nur, Abdullah Selman. Fârâbî’nin Mille Teorisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Okumuş, Ejder. Din Sosyolojisi. Ankara: Maarif Mektepleri Yayınları, 2018.
• Okumuş, Ejder. “Fârâbî’nin Din Sosyolojisine Katkıları -Bir Giriş Denemesi-”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 18/3 (2018): 9-30.
• Okumuş, Ejder. Fârâbî’de Toplum. Ankara: Eskiyeni Yayınları, 2020.
• Parens, Joshua. An Islamic Philosophy of Virtuous Religions: Introducing Alfarabi. United States of America: State University of New York Press, 2006.
• Platon. “Gorgias ya da Söylev Sanatı Üstüne”. çev. Melih Cevdet Anday. Diyaloglar. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2009.
• Platon. Phaidros ya da Güzellik Üzerine. çev. Birdal Akar. Ankara: Bilgesu Yayıncılık, 2016.
• Sünter, Emel. “Fârâbî’nin Retorik Anlayışının Özgünlüğü”. Beytulhikme An International Journal of Philosophy 9/4 (2019): 1155-1174.
• Tekin, Ali. Fârâbî’de Hakikate Ulaşma Yolu Olarak Felsefe. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Tekin, Ali. Fârâbî’de Felsefenin Serüveni. Ankara: Araştırma Yayınları, 2009.
• Terkan, Fehrullah. Çatışmanın Dinamikleri Klasik Dönem İslam Felsefesinde Din ve Felsefe Uzlaşmazlığı Üzerine. Ankara: Elis Yayınları, 2019.
• Tokat, Latif. Dinde Sembolizm. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Türker, Ömer. “İslam Felsefesinde Şehir Kavramı: Hakikat Bilgisinin Somutlaşması”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/31 (2013): 49-57.
• Türker, Ömer. İslam’da Metafizik Düşünce: Kindî ve Fârâbî. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Umut, Hatice. Fârâbî’de Hakikat-Siyaset İlişkisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Yeşil, Mustafa. “Aristoteles’in Retoriği Üzerine Bir İnceleme: Retoriğin Ne Olduğu ve Ona Kimin, Niçin İhtiyaç Duyduğu”. Beytulhikme An International Journal of Philosophy 14/1 (2024): 11-28.
• Yıldırım, Ömer Ali. “Fârâbî Felsefesinde Din, Yasa (Şeriat) ve Yorum”. Dini Araştırmalar 21/53 (Haziran 2018), 99-120.
• Yıldız, Mustafa. “Farabi’de Dil-Mantık ve Kültür İlişkisi”. Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi 14 (2012): 93-120.
• Yıldız, Mustafa. Farabi’nin Toplum ve Devlet Görüşü. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.