Citing Poetry as Evidence (Istishhād) in al-Ṭabarī’s Tahdhīb al-Āthār

Year 2025, Volume: 10 Issue: 3, 534 - 559, 26.12.2025

Ömer Yıldız , Fuat İstemi

https://doi.org/10.20486/imad.1810213

Abstract

The occurrence of ambiguous or infrequently used lexical items within ḥadīth texts paved the way for the emergence of gharīb al-ḥadīth as an independent discipline among Islamic sciences. The subject of this study is the method of istishhād (citation as evidence) via poetry employed by al-Ṭabarī in his work Tahdhīb al-āthār while explaining gharīb words, even though he did not author an independent work on gharīb al-ḥadīth. The central problematic of the research is to determine whether al-Ṭabarī used poetry in his ḥadīth commentary merely as a simple tool to provide the lexical meaning of the obscure word, or as evidence that also considers the historical context of the ḥadīth. Aiming to analyze al-Ṭabarī’s philological approach and his method of using poetry as ḥujjah (authoritative proof), this study is significant in terms of elucidating the role of linguistic references in confirming meaning and their epistemological place in ḥadīth methodology within classical Islamic thought. In this study, which employs the document analysis technique of qualitative research methods, samples selected from the poetry of the Jāhiliyyah, Islamic, and Umayyad periods found in the work were analyzed using the inductive method. The hypothesis of the research is that al-Ṭabarī positioned poetry not merely as a linguistic explanatory tool, but as epistemological evidence (ḥujjah) that confirms the accuracy of the meaning and supports the authenticity of the narration. Consequently, it has been determined that al-Ṭabarī developed an interdisciplinary methodology between ḥadīth and literary sciences by effectively using poetic context in the explanation of gharīb words.

Keywords

Ḥadīth , ʿArabiyya and Balāgha , Gharīb , al-Ṭabarī , Citation of Poetry

Taberî’nin Tehzîbü’l-âsâr Adlı Eserinde Şiirle İstişhâd

Abstract

Hadis metinlerinde geçen kapalı anlamlı veyahut nadir kullanımlı kelimeler, İslami ilimler arasında müstakil bir alan olarak gelişen garîbü’l-hadîs disiplininin ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Bu çalışmanın konusu, müstakil bir garîbü’l-hadîs eseri telif etmemiş olsa da Taberî’nin Tehzîbü’l-âsâr adlı eserinde, hadislerdeki garîb kelimeleri açıklarken başvurduğu şiirle istişhâd yöntemidir. Araştırmanın temel problematiği, Taberî’nin hadis şerhinde şiiri yalnızca garîb kelimenin sözlük anlamını veren basit bir araç olarak mı, yoksa hadisin tarihsel bağlamını da dikkate alan bir delil olarak mı kullandığını tespit etmektir. Taberî’nin hadis şerhçiliğindeki filolojik yaklaşımını ve şiiri bir hüccet olarak kullanma yöntemini tahlil etmeyi amaçlayan bu çalışma; klasik dönem İslam düşüncesinde dilsel referansların anlamı teyit etmedeki rolünü ve hadis metodolojisindeki epistemolojik yerini aydınlatması bakımından önem arz etmektedir. Nitel araştırma yöntemlerinden doküman incelemesi tekniğinin kullanıldığı çalışmada, eserde yer alan Câhiliye, İslâm ve Emevî dönemi şiirlerinden seçilen örneklemler tümevarım yöntemiyle analiz edilmiştir. Araştırmanın hipotezi, Taberî’nin şiiri yalnızca dilsel bir açıklama aracı olarak değil, anlamın doğruluğunu teyit eden ve rivayetin sahihliğini destekleyen epistemolojik bir delil (hüccet) statüsünde konumlandırdığı yönündedir. Sonuç olarak Taberî’nin garîb kelimelerin izahında şiirsel bağlamı etkin bir şekilde kullanarak hadis ve edebiyat ilimleri arasında disiplinler arası bir metodoloji geliştirdiği tespit edilmiştir.

Keywords

Hadis , Arap Dili ve Belağatı , Garîb , Taberî , Şiirle İstişhâd

References

• Accâc, Ebü’ş-Şa‘sâ’ Abdullâh b. Rü’be. Dîvânu’l-Accâc. thk. İzzet Hasan. Beyrut: Dâru’l-Şarki’l-Arabî, 1995.
• Ahtal, Ebû Mâlik Gıyâs b. Gavs b. es-Salt. Dîvânu’l-Ahtal. thk. Muhammed Mehdî Nâsiruddîn. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1994.
• Akdokur, Fatma. Tehzîbu’l-Âsâr Bağlamında et-Taberî’nin Hadisçiliği. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora tezi, 2010.
• Akgül, Yusuf. Edebî Tür Olarak Garîbû’l-Hadis (Kaynak-Metod ve Muhteva Analizi). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Akyüzoğlu, Hüseyin. Taberî Tefsiri'nde Garîbu'l-Kur'an. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• Âmirî, Ebû Akîl Lebîd b. Rebîa b. Mâlik b. Ca‘fer. Dîvânu Lebîd b. Rebî‘a. thk. Hamdû Tammâs. Beyrut: Dâ‘rife, 2004.
• Aydın, Osman. “Hadîs Usûlü Istılahlarının Tanımlanmasında Şiirle İstişhâdın Etkisi ‘Râmhürmüzî Örneği’”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 49 (Aralık 2020), 467-496. https://doi.org/10.17120/omuifd.798879.
• Bağdâdî, Abdulkadir b. Ömer. Hizânetü’l-edeb ve lübbü lübâbi lisâni’l-ʿArab. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1997.
• Batalyevsî, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Sîd. el-Hulel fî şerhi ebyâti’l-Cümel. thk. Yahyâ Murâd. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2003.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’s-sahîh. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001.
• Dabbî, Ebü’l-Abbâs Mufaddal b. Muhammed b. Ya‘lâ. el-Müfaddaliyyât. thk. Ahmed Muhammed Şâkir-Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, ts. Ebû Ubeyd el-Kâsım b Sellâm b Abdullah el-Herevî el-Bağdâdî. Garîbü’l-hadîs. thk. Muhammed Abdülmecîd Han. Haydarâbâd: Matbaatu Dâirati’l-Maârif el-Osmaniyye, 1964.
• Enes, Muhammed Hâşim Gâlib Ahmed. Tashîhu’t-Taberî li’l-ahâdîs fî kitâbihî Tehzîbü’l-âsâr: Dirâse nakdiyye mukârene. Ürdün: Câmiatü’l-Ulûmi’l-İslâmiyye el-Âlemiyye, Doktora Tezi, 2015.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ahmed b. Ali b. Sabit. Târîhu Medîneti’s-Selâm. thk. Beşşar Avvad Ma‘ruf. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslamî, 2002.
• Hattâbî, Ebû Süleyman Hamd b. Muhammed b. İbrâhîm el-Büstî. Garîbü’l-hadîs. thk. Abdülkerîm İbrâhîm el-Gurabâvî (Azbâvî). Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1982.
• İbn Asakir, Ebü’l-Kasım Ali b. Hasan b. Hebetullah eş-Şafiî. Târîhu Medîneti Dımaşk. thk. Muhibbüddin Ömer b. Gurâme el-Umrevî. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1995 . İbnü’l-Esîr, Mecdüddîn Ebü’s-Seâdât el-Mübarek b. Muhammed. en-Nihâye fî garîbi’l-hadîs ve’l-eser. thk. Tâhir Ahmed ez-Zâvî, Mahmûd Muhammed et-Tanâhî. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, 1979.
• İmruülkays, Hunduc b. Hucr b. el-Hâris. Dîvânu İmri’l-kays. thk. Abdurrahman Mustavî. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 2004.
• Kâmil, Muhammed. es-Sınaatu’l-Hadîsiyye inde’l-İmam et-Taberî fî Kitâbihi Tehzîbu’l-Âsâr ve Tafsîli’s-Sâbit an Rasûlillâhi (s.a.v.) mine’l-Ahbâr. Amman: el-Câmiatu’l-Urdüniyye, Külliyetu’d-Dirâsâti’l-Ulyâ, Yüksek Lisans tezi, 2004.
• Kanarya, Bayram. “Garîbü’l-Hadîs İlmi Bağlamında Ebû Ali el-Kâlî’nin el-Bâri’ Adlı Eserinin Değerlendirilmesi”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 18/2 (2018), 387-400.
• Kayhan, Veli. Garîbü’l-Hadis İlmi: Mahiyeti, Tarihçesi, Müellifler ve İstanbul Kütüphanelerindeki Yazmaları. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1984.
• Keleş, Ahmet. Hadis Tarihi ve Usûlü Dersleri. Ankara: Fecr Yayınları, 2017.
• Kettânî, Ebû Abdillah Muhammed b. Cafer b. İdris el-Hasenî. Hadis Literatürü. trc. Yusuf Özbek. İstanbul: İz Yayıncılık, 1994.
• Kılıç, Ramazan - Turan, Mehmet. “Klasik Arap Dil Metodolojisinde Hadislerle İstişhâd: Sîbeveyhi Örneği”. Diyanet İlmi Dergi 60/3 (Eylül2024), 953-990. https://doi.org/10.61304/did.1494112.
• Kurt, Hasan. Taberî’nin Hayatı ve Tarihçiliği. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1991.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’s-sahîh. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Kahire: y.y., 1374-75/1955-56.
• Müzenî, Züheyr b. Ebî Sulmâ b. Riyâh. Dîvânu Züheyr b. Ebî Sülmâ. thk. Ali Hasan Fâ‘ûr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1988.
• Öğmüş, Harun. “Taberî Tefsirinin Şiirle İstişhâd Yöntemi Açısından Değerlendirilmesi.” Tefsir Anabilim Dalı VII. Eşgüdüm Toplantısı ve Bir Müfessir Olarak Muhammed b. Cerîr et-Taberî Sempozyumu. Konya: Ünlem Ofset, 2010, 89-100.
• Ömerî, Leylâ Tevfîk. eş-Şiʿru’l-Câhilî fî Tefsîri’t-Taberî. Yüksek Lisans Tezi, Ürdün Üniversitesi, 1988.
• Palabıyık, Abdülkadir. Garîbü’l-Hadis Nevinin Doğuşu ve Abdülgafir b. İsmail’in el-Müfhim Li Şerh-i Garîbi Sahih-i Müslim Adlı Eseri. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997.
• Sübkî, Tacüddin Abdülvehhâb b. Ali b. Abdilkafî. Tabakâtü’ş-Şafiiyye’l-Kübrâ. thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî ve Abdülfettâh Muhammed el-Hulû. Kahire: Hecer, 1992.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî. Tehzîbü’l-âsâr ve tafsîlü’s-sâbit ʿan Resûlillâhi sallallahü ʿaleyhi ve sellem mine’l-ahbâr. thk. Mahmûd Muhammed Şâkir. Kahire: Matba‘atu’l-Medenî, 1982.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî. Tehzîbu’l-Âsâr el-Cüz’ü’l-Mefkûd. thk. Ali Rıdâ b. Abdillah b. Ali Rıdâ. Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Turâs. 1995.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî el-Bağdâdî. Tehzîbü’l-âsâr. thk. Nâsır b. Sa‘d er-Reşîd. Mekke: Metâbiu’s-Safâ, 1404/1983.
• Tâî, Ebû Ubâde el-Velîd b. Ubeyd b. Yahyâ. el-Hamâse. thk. Muhammed İbrahim Huvver-Ahmed Muhammed Ubeyd. Abudabi: Hey’etü Ebû Dabî li’s-Sekâfe ve’t-Türâs, 2007.
• Tevhîdî, Ebû Hayyân. el-İmtâʻ ve’l-mu’ânese. thk. Heysem Halife et-Tuʻaymî. Beyrut: el-Mektebetu’l-‘Asriyye, 2011.
• Teymî, Ebû Ubeyde Ma‘mer b. el-Müsennâ et-Basrî. Şerhu Nekâidi Cerîr ve’l-Ferazdak. thk. Muhammed İbrâhim Huvver-Velîd Mahmûd Hâlis. Abudabi: el-Mecmaü’s-Sekafi, 1998.
• Tırımmâh, Ebû Nefr el-Hakem b. Hakîm et-Tâî. Dîvânu Tırımmâh. thk. İzzet Hasan. Beyrut: Dâru’l-Şarki’l-Arabî, 1994.
• Tufeyl el-Ganevî, Ebû Kurrân. Dîvânu Tufeyl el-Ganevî. thk. Hassân Felâhoğlî. Beyrut: Dâru Sâdır, 1997. Tural, Hüseyin. “Arap Dilinde Şiir ve Hadisle İstişhâd Mes’elesi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (Haziran 1990), 67-79.
• Yakut el-Hamevî, Şihabüddin Yakut b. Abdillah er-Rumî. Mu‘cemü’l-üdebâ: İrşadü’l-erîb ilâ ma‘rifeti’l-edîb. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslamî, 1993.
• Yatkın, Nihat. Hadislerin Mana ile Rivayeti ve Neticeleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1992.
• Yıldırım, Enbiya. “Hadislerin Manayla Rivayeti”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1996): 279-314.
• Yıldız, Ömer. Sıklıkla Tekrarlanan Temessül Beyitleri. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2024.
• Yıldız, Ömer. Şerhu’l-Mekkûdî Adlı Eserde Geçen Şahid Beyitlerin İncelenmesi. Diyarbakır: Şarkiyat Bilim ve Hikmet Vakfı Yayınları, 2022.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ. thk. Muhammed Eymen eş-Şibrâvî. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 2006.
• Zuhaylî, Muhammed. el-İmam et-Taberî. 2. Basım. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1999.