Acâibü'l-Mahlûkât ve Ğarâibü'l-Mevcûdât Nüshalarındaki Basra Körfezi ile Hazar Denizi’nde Yaşayan Tuhaf Hayvan ve Yaratıkların Tasvirleri

Year 2025, Volume: 10 Issue: 1, 28 - 62, 24.04.2025

Hayrunnisa Turan

https://doi.org/10.20486/imad.1612679

Abstract

Bu çalışmada Kazvinî (ö. 1283)’nin kozmografya ve coğrafya konularında kaleme aldığı Acâibü'l-Mahlûkât ve Ğarâibü'l-Mevcûdât isimli eserinin Süfliyyât başlıklı ikinci makalesinde yer alan ve yerküre üzerinde sıralanmış denizlerden Basra Körfezi ile Hazar Denizi’ndeki sıra dışı hayvan ve yaratıklara dair rivayetler ve tasvirler ele alınmaktadır. Telif edildiği tarihten itibaren yoğun ilgiye mazhar olduğu anlaşılan eserin 13. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar çok sayıda tasvirli ve tasvirsiz Arapça, Farsça ve Türkçe nüshasına rastlanmaktadır. Eserin astrolojiden tıbba kadar muhtelif alanlardaki zengin konu dağarcığı farklı türdeki çalışmalarda araştırmaya tabi tutulmasına vesile olmuştur. Ancak eseri tasvir sanatı açısından inceleyen az sayıda çalışma bulunmaktadır. Mevcut çalışmalarda da genellikle belirli bir nüshanın tanıtımına odaklanıldığı anlaşılmaktadır. Bu çalışmada eserin denizler bahsindeki bazı hayvan ve yaratıklara dair içerik ve tasvirlerin çeşitli nüshalar üzerinden mukayeseli olarak tanıtılması amaçlanmaktadır. Çalışma hacmi göz önünde bulundurularak birbirine yakın konumdaki bahsi geçen iki denize dair rivayetler ayrıntılı olarak incelenmektedir. Bu kapsamda, eserde Hint Denizi’nin bir kolu olarak zikredilen Basra Körfezi ile başka herhangi bir denizle bağlantısı bulunmadığı bildirilen Hazar Denizi’nde konumlanmış çeşitli adalar ve canlı türleri hakkındaki malumat ve tasvirler bu çalışmanın odak noktasını oluşturmaktadır. Yurtiçi ve yurtdışındaki müze ve kütüphanelerde bulunan eserin farklı dönemlere ait nüshalarından bazıları bu çalışma kapsamında incelenip değerlendirilerek tasvirler arası benzerlik ve farklılıkların tespitinde bulunulmuştur.

Keywords

İslam Tarihi ve Sanatları , Kazvinî , Acâibü'l-Mahlûkât , Basra Körfezi , Hazar Denizi , Hayvanlar , Yaratıklar

Depictions Of Strange Animals and Creatures From The Persian Gulf and The Caspian Sea In Ajā’ib Al-Makhlūqāt wa Gharā’ib Al-Mawjūdāt Copies

Abstract

In this study, depictions and stories of unusual animals and creatures from The Persian Gulf and The Caspian Sea among all seas on the earth in the second article with al-Sufliyyat title of a cosmographic and geographic work Ajā’ib Al-Makhlūqāt wa Gharā’ib Al-Mawjūdāt by Qazwīnī (d. 1283) are researched. In connection with numerous Arabic, Persian and Turkish copies between the 13th and 19th centuries, it is understood that the work attracted intensive attention beginning from the original. The work is subjected to research in different kinds of studies because of its extensive subject repertoire from astrology to medicine. However, there are limited studies which analyse the work from the point of the painting. The existing studies generally focus on an overview of a specific copy. This study is intented for the comparative analyzing of contents and depictions of some animals and creatures in the section about seas of the work through the various copies. By taking into consideration the size of the article, it is examined in detail information about these mentioned seas which are located close to each other. In this context, descriptions and illustrations about different islands and living beings in the Persian Gulf which is mentioned as a part of Indian Sea in the work and in the Caspian Sea which is without connection to other seas, constitute the focal point of this study. In this article, some copies of the work from different periods in domestic and foreign libraries are subjected to consideration with similar and different aspects.

Keywords

Islamic History and Arts , Qazwīnī , Ajā’ib Al-Makhlūqāt , The Persian Gulf , The Caspian Sea , Animals , Creatures

References

• Badiee, Julie. “The Sarre Qazwînî: An Early Aq Qoyunlu Manuscript?”, Ars Orientalis 14 (1984): 97-113. https://www.jstor.org/stable/4629331
• Başkan, Gülhan. Manisa İl Halk Kütüphanesi’nde 45 Hk. 5355 No’da Kayıtlı Sürûri Çevirisi Acaibü’l-Mahlûkat Adlı Eserin Minyatürlerinin İncelenmesi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Berlekamp, Persis. Wonder Image and Cosmos in Medieval Islam. New Haven: Yale University Press, 2011.
• Bülbül Oğuz, Betül. Sürûrî’nin Kitâbü’l-Acâibü’l-Garâib’i Üzerine Göstergebilimsel Bir İnceleme. Manisa: Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Carboni, Stefano. The Wonders of Creation and the Singularities of Painting a Study of the Ilkhanid London Qazwini. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2015.
• Contadini, Anna. A World of Beast: A Thirteenth-Century Illustrated Arabic Book on Animals (the Kitâb Naʿt al-Hayawân) in the Ibn Bakhtishuʿ Tradition. Leiden: Brill, 2012.
• Daston, Lorraine – Park, Katharine. Wonders and the Order of Nature 1150-1750. New York: Zone Books, 2001.
• Esin, Emel. Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2004.
• Güney, Gül. Manisa İl Halk Kütüphanesi’nde Bulunan 3109 No’lu Minyatürlü Yazma Eserdeki Mitolojik Yaratıkların İkonografisi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Sanatta Yeterlik Tezi, 2006.
• Karaçöl, Betül. Arapça Acâibü’l-Mahlûkât ve Garâibü’l-Mevcûdât (Süleymaniye Ktp., Yeni Cami, No: 00813) Metin-Resim İlişkisi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Kazvinî, Zekeriyyâ b. Muhammed. Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garâibü’l-Mevcûdât. München: Bayerische Staatsbibliothek, Cod. arab., 464, 1a-212b.
• Kazvinî, Zekeriyyâ b. Muhammed. Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garâibü’l-Mevcûdât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Cami, 813, 1a-193a.
• Kazvinî, Zekeriyyâ b. Muhammed. Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garâibü’l-Mevcûdât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 4171, 1a-280a.
• Kazvinî, Zekeriyyâ b. Muhammed. Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garâibü’l-Mevcûdât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 1991, 1a-291b.
• Kazvinî, Zekeriyyâ b. Muhammed. Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garâibü’l-Mevcûdât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 1832, 1a-216b.
• Kazvînî, Zekeriyyâ b. Muhammed. Acâibü'l-Mahlûkât ve Ğarâibü'l-Mevcûdât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 4172, 1a-338a.
• Kazvînî, Zekeriyyâ b. Muhammed. Acâibü'l-Mahlûkât ve Ğarâibü'l-Mevcûdât. İstanbul: Milli Saraylar Başkanlığı Yazma Eser Kütüphanesi, A-3632, 1a-134a.
• Kazvînî, Zekeriyyâ b. Muhammed. Acâibü'l-Mahlûkât ve Ğarâibü'l-Mevcûdât. Baltimore: The Walters Art Museum, Ms. W. 659, 1a-303a.
• Kazvinî, Zekeriyyâ b. Muhammed. Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garâibü’l-Mevcûdât. München: Bayerische Staatsbibliothek, Cod. arab., 463, 1a-299b.
• Kazvinî, Zekeriyyâ b. Muhammed. Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garâibü’l-Mevcûdât. Berlin: Staatsbibliothek, Ms. or. quart., 1828, 1a-162b.
• Kazvînî, Zekeriyyâ b. Muhammed. Acâibü'l-Mahlûkât ve Ğarâibü'l-Mevcûdât. Beyrut: Müessetü’l-A’lemî li’l-Matbûat, 2000.
• Keçelioğlu, Sünbül. Türkçe Aca’ibü’l-Mahlukat Yazmalarının Minyatürlerinde Üslup ve İkonografya. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1997.
• Moor, Bilha- Rezvan, E. A. “Al-Qazwini’s ‘Ajâ’ib Al-Makhlûqât wa Gharâ’ib Al-Mawjûdât: Manuscript D 370”. Manuscripta Orientalia, 8/4 (2002), 38-68.
• Tuncer, Ayla. Acaib-ül-Mahlukat Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi A, 3632 Nolu Türkçe El Yazması. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, Lisans Bitirme Tezi, 1980.
• Tûsî, Ahmed. Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garâyibü’l-Mevcûdât (İnceleme-Tıpkıbasım). haz. G. Kut. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2012.