DÎVÂNU LUGÂTİ’T-TÜRK VE KUTADGU BİLİG’DE HİDROGRAFİK TERİMLER VE METAFORİK KULLANIMLARI

Yıl 2020, Cilt: 1 Sayı: 2, 139 - 167, 30.12.2020

Zekiye Gizem Debreli

Öz

Türk kültüründe önemli bir yere sahip olan “su” motifi, bugüne kadar pek çok araştırmaya konu olmuştur. Bu araştırmaların bazılarında “su” motifi, halk inanışları ve mitoloji bağlamında ele alınırken bazı araştırmalarda ise konuya leksikografik açıdan yaklaşılmıştır. Dîvânu Lugâti’t-Türk ve Kutadgu Bilig’de hidrografik terimler ve metaforik kullanımlarını tespit ve izah etmek amacıyla yapılmış olan bu çalışmanın giriş bölümünde Türk kültüründe “su” motifinin halk inanışları ve mitoloji bağlamında anlam ve önemi üzerinde duruldu. Konunun leksikografik boyutu üzerine yapılan çalışmalar hakkında bilgi verildi.Birinci bölümde Dîvânu Lugâti’t-Türk ve Kutadgu Bilig’de yer alan hidrografik terimler ve örnekleri gösterildi. İkinci bölümde ise önce metafor kavramı üzerinde duruldu, ardından Dîvânu Lugâti’t-Türk ve Kutadgu Bilig’de tespit edilen hidrografik terimlerin metaforik kullanımları örnekler üzerinden açıklandı. Tespit edilen kavramsal metaforlarda suyun arındıran, iyileştiren olumlu özelliklerinden yararlanıldığı; çok olan her şey için ırmak, deniz metaforunun kullanıldığı; “ordu taşkın akan sudur” metaforunda suyun kontrol edilemez, korkutucu gücünden yararlanıldığı; “dünya acı sudur”, “dünya kuyudur” gibi metaforlarda ise tasavvufi dünya görüşünün etkili olduğu anlaşılmıştır. Sonuç bölümünde bu ve bunun gibi bulgular özetlenerek ifade edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Metafor, hidrografik terimler, Dîvânu Lugâti’t-Türk, Kutadgu Bilig

HYDROGRAPHIC TERMS AND THEIR METAPHORIC USAGES IN DÎVÂNU LUGÂTİ’T-TÜRK AND KUTADGU BİLİG

Öz

The “water” motif, which has an important place in Turkish culture, has been the subject of many studies until today. In some of these studies, the "water" motif is considered in the context of folk beliefs and mythology, while in some studies, the subject has been approached from a lexicographic perspective. The meaning and importance of the "water" motif in Turkish culture in the context of folk beliefs and mythology was emphasized in the introduction part of this study which aims to identify and explain the hydrographic terms and their metaphorical usage in Dîvânu Lugâti’t-Türk and Kutadgu Bilig. Information was given about the studies on the lexicographic dimension of the issue. In the first part, hydrographic terms and examples in Dîvânu Lugâti’t-Türk and Kutadgu Bilig were shown. In the second part, the concept of metaphor was first focused on, and then the metaphorical usages of hydrographic terms detected in Dîvânu Lugâti’t-Türk and Kutadgu Bilig were explained through examples. It was understood that in the conceptual metaphors identified, the positive properties of water that purify and heal have been used. Also, the metaphor of river and sea has been used for everything that is abundant. Likewise, the uncontrollable and frightening power of water has been used in the metaphor of ‘the army is flood’. In addition, it is noticed that the mystical world view is effective in metaphors such as ‘the world is bitter water’ and ‘the world is a well’. In the conclusion section, similar findings were summarized.

Anahtar Kelimeler

Metaphor, hydrographic terms, Dîvânu Lugâti’t-Türk, Kutadgu Bilig

Kaynakça

• AKŞEHİRLİ, Soner, “Çağdaş Metafor Teorisi”, (http://ege-edebiyat.org/modules.php?name=News&file=article&sid=202 Erişim: 29.08.2020)
• AYAN, Ekrem, “Türk Mitolojisinde Su Kültü ve Yada Taşı” Türkler, C. 3, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss.1127-1141 (www.academia.edu/33166858/Türkler_Ansiklopedisi_Cilt_III_pdf_pdf)
• CLAUSON, Sir Gerard, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford 1972.
• ÇİÇEKLER, Ahmet Naim ve Timur Aydın, “Kavramsal Metafor Kuramı ve Belagat: Karşılaştırmalı Bir İnceleme”, Rumeli DE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 2019/16, ss.14-26.
• DEVELİ, Hayati, “Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Hidrografik Terimler”, Mahmud al-Kaşgari’nin 1000. Doğum Yıldönümü Dolayısıyla Uluslararası Divanu Lugati’t-Türk Sempozyumu, İstanbul, 5-7 Eylül 2008, ss. 425-444.
• DUR, Banu İnanç Uyan, “Metafor ve Ekslibris”, İnternational Journal of Ex-libris, sayı 5, Haziran 2016, ss. 122-128.
• ERCİLASUN, Ahmet B. Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları, Dergâh Yayınları, İstanbul 2016.
• KÂŞGARLI MAHMUD, Dîvânu Lugâti’t- Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, Ahmet B. Ercilasun ve Ziyat Akkoyunlu (haz.), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2018.
• SARI, Selcen Koca, Kutadgu Bilig’de Metafor, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2012.
• KÜÇÜKBASMACI, Gülten, “Kastamonu'da Asa Suları”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, Güz 2017, Sayı: 83, s. 199-221.
• LAKOFF, George ve Mark Johnson, Metaforlar: Hayat, Anlam ve Dil, Gökhan Yavuz Demir (çev.), Paradigma Yayıncılık, İstanbul 2005.
• OYMAK, İskender. “Anadolu’da Su Kültünün İzleri”, İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010/15(1), ss. 35-55.
• ÖGEL, Bahaeddin, Türk Mitolojisi, C. 1, TTK Basımevi Ankara1993.
• ÖNLER, Zafer, “Kutadgu Bilig'de Yer Alan Deyimler”, Türk Dilleri Araştırmaları, 1999 (9), ss. 119-186.
• PARİN, Kamil, “Metaforlar: Hayat, Anlam ve Dil”, Söylem Filoloji Dergisi, Yıl 2, Sayı 3, Haziran 2017, ss.149-151.
• SOYDAN, Serpil, “Çağatay Türkçesinin Bazı Eserlerinde Tespit Edilen Metaforlar”, İnternational Journal of Language Academy, cilt 5/1 Bahar 2017, ss. 135-160.
• ŞAHAN, Kayhan, “Metafor Ne Değildir?”, Kesit Akademi Dergisi, 2017/8, ss. 166-176.
• ______________, “Metaforlar ve Orhan Veli Şiiri”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 2018/7(3), ss.1820-1838.
• TANYU, Hikmet, Türklerde Taşla İlgili İnançlar, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1968. (https://turuz.com/storage/Turkologi/Mofolojia/2014/b-178_Mif_Turklerde_Tashla_Ilgili_Inanclar_Hikmet_Tanyu_Urmu-Turuz_2014.pdf) 29.08.2020
• YAYLAGÜL, Özen. “Divanü Lûgati’t-Türk’teki Ad Aktarmalı (Metonymic) Yapılar”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 3/1, 2006, ss. 77-88.
• ___________, “Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Yer Alan Atasözlerindeki Metaforlar”, Milli Folklor Dergisi, yıl 22, sayı: 85, 2010, ss.112-121.
• ___________, Göstergebilim ve Dilbilim, Hece Yayınları, Ankara 2015.
• YAZIKSIZ, Necib Âsım, Eski Savlar Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki Atasözleri, Irmak Kaçar (haz.), Büyüyen Ay Yayınları, İstanbul 2019.
• YUSUF HAS HACİB, Kutadgu Bilig, Reşid Rahmeti Arat (çev.), Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2008.
• https://nisanyansozluk.com