İslam’ın İlk Mescidi Bağlamında Asr-ı Saadette İnşa Edilmiş Mescitler

Year 2025, Issue: 41, 197 - 212, 30.11.2025

Talha Özdemir

https://doi.org/10.34082/islamiilimler.1708194

Abstract

Mescid, Allah’a ibadet edilen kutsal mekân olmanın yanı sıra Allah’ın evi olarak da kabul edilir. Bu sebeple mescidler İslam dünyasında ayrı bir öneme sahip olmuştur. Hz. Peygamber’in mescidlerin inşasını teşvik eden hadisi de Müslümanların ibadet mekânı olan mescidlerin öneminin görülmesine katkı sağlamaktadır. İlgili husus İslam’ın ilk mescidi tartışmalarında farklı kanaatlerin ortaya konmasını da bir yönüyle anlaşılır kılmaktadır.
İslam’ın ilk mescidine dair klasik kaynaklarda kaydedilmiş olan rivayetler, muahhar tarihçiler ve günümüz araştırmacıları tarafından ilgili konuda farklı kanaatlerin ortaya atılmasına sebep olmuştur. Bu bağlamda İslam’ın ilk mescidini inşa eden kişinin kim olduğu meselesi erken dönem kaynaklarımızdan itibaren ayrı başlık altında konu edinilmiş ve farklı görüşlerin ortaya atılmasına kapı aralayan rivayetler çerçevesinde günümüze kadar uzanan bir tartışma zemini oluşmuştur. Bu itibarla çalışmamızda İslam’ın ilk mescidi hakkında ortaya atılan görüşlerin tartışılması ve ilgili bağlamda Asr-ı Saadette inşa edilmiş mescidlerin kronolojik sıralamasının yeniden ortaya konması amaçlanmaktadır.
İslam’ın ilk mescidi hakkında rivayet ve kanaatler Ammâr’ın Mescidi, Hz. Ebû Bekir’in Mescidi ve Kubâ Mescidi etrafında şekillenmiştir. Görüş ayrılıklarının arka planında ise zamanla mescid kelimesine yüklenen anlam farklılığı, çalışmaların yüzeyselliği, tarihsel bağlamın göz önünde bulundurulmaması, bazı kanaatlerin şüyu bulması, Hz. Peygamber ve ashabı ile kurulan duygusal bağ etkili olmuştur. İlgili husus, Asr-ı Saadette bina edilmiş olan bazı mescidlerin de ele alınmasını gerekli kılmıştır. Bu gereklilik ise incelediğimiz mescidlere dair kronolojik bir tasnifin zaruretini de beraberinde getirmiştir. Netice itibariyle İslam’ın ilk mescidinin Ammâr’ın Mescidi olduğu ortaya konmuştur. Diğer mescidlerin kronolojik tasnifi ise; Hz. Ebû Bekir’in Mescidi, Es’ad b. Zürâre’nin Mescidi ya da Benî Sâlim Mescidi ve Kubâ Mescidi şeklindedir.

Keywords

Mescid , Kubâ , Ammâr , Hz. Ebû Bekir

Mosques Built During the Perıod of the Prophet in the Context of the First Mosque of Islam

Abstract

In addition to being a sacred place where Allah is worshipped, the masjid is also considered as the house of Allah. For this reason, masjids have had a special importance in the Islamic world. The hadith of the Prophet encouraging the construction of masjids also contributed to the recognition of the importance of masjids as a place of worship for Muslims. The related issue also makes it understandable in a way that different opinions are put forward in the discussions on the first mosque of Islam.
The narrations recorded in classical sources about the first masjid of Islam have led to different opinions on the subject by later historians and contemporary researchers. In this context, the issue of who built the first masjid of Islam has been treated as a separate heading since the earliest sources and within the framework of the narrations that allowed different views to be put forward, a ground for discussion has been formed that has extended to the present day. In this respect, this study aims to discuss the views put forward about the first masjid of Islam and to reassert the chronological order of the masjids built in the Asr al Saad in the relevant context.
The narrations and opinions about the first masjid of Islam have been shaped around the Masjid of Ammār, the Masjid of Prophet Abū Bakr and the Masjid of Quba. In the background of the disagreements were the different meanings given to the word masjid over time, the superficiality of the studies, the lack of consideration of the historical context, the realization of some opinions, and the emotional attachment to the Prophet and his companions. This issue necessitated the consideration of some of the masjids that were built in the Asr al-Saadat, as well. This necessity brings with it the requirement of a chronological classification of the masjids we have examined. As a result, it was revealed that the first masjid of Islam was the Masjid of Ammār. The chronological classification of the other masjids is as follows: the Masjid of Prophet Abū Bakr, the Masjid of As'ad b. Zurāra or the Masjid of Benî Sâlim and the Masjid of Quba.

Keywords

Masjid , Quba , Ammâr , Hz. Abu Bakr

References

• Açık, Fatih. “Hicret Sonrası İlk İslâm Medeniyetinin İnşa Sürecinde Toplumsal Kurumların Yapısı”. Akademik Bakış: Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi 52 (2015), 285-309.
• Ağırman, Mustafa. “Hz. Peygamber’in Mescidde Yaptığı Sohbetler”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27 (2007), 99-123.
• Ahmed b. Hanbel. el-Musned. y.y.: Müessesetü’r-Risâle, 1421.
• Akın, Ahmet. “Tarihi Süreç İçinde Cami ve Fonksiyonları Üzerine Bir Deneme”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XV/29 (ts.), 177-209.
• Akyürek, Yunus. ’Ammâr b. Yâsir ve Fitne Dönemi. Bursa: Emin Yayınları, 2019.
• Algül, Hüseyin. “Mescid-i Kubâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2004.
• Algül, Hüseyin. “Mus’ab b. Umeyr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
• Altun, İsmail. “Hz. Peygamber Döneminde Kudüs’te Mescid-i Aksa Var Mıydı?” Journal of Turkish Studies 12/ 2 (01 Ocak 2017), 1-22. https://doi.org/10.7827/TurkishStudies.9956
• Altun, İsmail. “Mescid-i Aksa’da İbadetin Faziletine Dair Rivayetlerin Tenkidi”. Journal of Islamicjerusalem Studies. https://doi.org/10.31456/beytulmakdis.1021166
• Altun, İsmail. “Müsteşrik Alfred Guillaume’nin Mescid-i Aksâ’nın Yerine Dair Görüşlerine Eleştirel Bir Yaklaşım”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi. https://doi.org/10.29288/ilted.572856
• Baykal, Orhan. “İslâm İctimâî Hayatında Mescid ve Câmi”. İslâm Medeniyeti Mecmuası. 4/2 (ts.), 13-53.
• Belâzûrî, Ahmed b. Yahya b. Cabir b. Davud. Ensâbü’l-Eşrâf. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
• Belâzûrî, Ahmed b. Yahya b. Cabir b. Davud. Fütûhu’l-Büldân. Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl, 1988.
• Bosnavî, Ali. Muhadaratü’l-Evail ve Mümerasetü’l-Evahir. Mısır: Matbaatü Bulak, 1300.
• Bozkurt, Nebi. “Kur’an ve Sünnet’te Mescid Kavramı”. Sosyal ve Ferdi İşlevleri Açısından Namaz ve Cami -Tartışmalı İlmi Toplantı, 85-92.
• Bozkurt, Nebi. Asr-ı Saadet’te Mescid ve Fonksiyonları. İstanbul: Marmara Üniversitesi, 1984.
• Can, Yılmaz. “İlk İslâm Mescidlerine Genel Bir Bakış”. Diyanet İlmi Dergi 31/4 (1995), 89-114.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları, 3. Baskı., 1999.
• Derman, M. Uğur. “Kubâ Mescidi Kitabesi”. Kubbealtı Akademi Mecmuası 25/4 (1996), 66-70.
• Ebû Arûbe, Hasen b. Muhammed b. Ebî Ma’şer. Evâil. thk. Meş’al b. Bânî el-Cibrîn. Beyrut: Dâr İbn Hazm, 2003.
• Ezrakî, Ebü’l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Velid. Ahbâru Mekke. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Endülüs, ts.
• Fayda, Mustafa. “Ammar b. Yâsir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
• Güner, Ahmet. “Asr-ı Saadette Mescidler/Camiler ve Fonksiyonları”. Bütün Yönleriyle Asrı Saadette İslâm. ed. Vecdi Akyüz. İstanbul: Beyan Yayınları, 2006.
• Halîfe b. Hayyât. Târîḫ. thk. Ekrem Ziyâ ’Umerî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 2. Baskı., 1397.
• Hamidullah, Muhammed. İslâm Müesseselerine Giriş. çev. İhsan Süreyya Sırma. İstanbul: Bir Yayınları, 1984.
• Hamidullah, Muhammed. İslâm Peygamberi: Hayatı ve Eserleri. İstanbul: Beyan Yayınları, 2014.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kasım Ali b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn ed-Dımaşkî. Tarîhu Dımaşk. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Ebî Şeybe, Abdullah b. Muhammed. Kitâbü’l-Meğâzî. çev. Ramazan Önal - Ahmet Şen. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• İbn Ebû Asım, Ahmed b. Amr b. Dahhâk b. Mahled eş-Şeybanî. Evâil. thk. Muhammed b. Nasır el-Acemî. Kuveyt: Dâru’l-Hulefâ, ts.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali. Fethu’l-Bârî Şerhu Sahîhi Buhârî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’-l-Mârife, 1379.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik b. Hişâm b. Eyyûb el-Himyerî. Sîret-i İbn Hişâm. thk. Mustafa Sakâ v.dğr. 2 Cilt. Mısır, b.y., 1955.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik b. Hişâm b. Eyyûb el-Himyerî. Sîret-i İbn Hişâm. çev. Hasan Ege. 4 Cilt. İstanbul: Kahraman Yayınları, 2006.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmadüddin Ömer b. Kesîr b. Dav’. el-Bidâye ve’n-Nihâye. I-XV Cilt. Dâru’l-Fikr, 1986.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemâlüddîn. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâr Sâdır, 2. Baskı., 1414.
• İbn Sa’d, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa’d b. Muni’. Tabakâtü’l-Kübrâ. I-VIII Cilt. Beyrut: Dâr Sâdır, 1968.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Cami’ li-ahkâmi’l-Kur’ân. 20 Cilt. Mısır: Dâru’l-Kütübü’l-Mısriyye, 2. Baskı., 1964.
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri. “Sâlim b. Avf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Maraşlı, Savaş. “İslâm Sanatı ve Mimarisi”. İslâm Medeniyeti Tarihi. ed. M. Hanefi Palabıyık - Mesut Can. İstanbul: Lisans Yayınları, 2019.
• Metin, İsmail. Ammâr b. Yâsir ve Ailesi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Okumuş, Namık Kemal. Mescit, Mescitler ve Dırâr Mescidi. Ankara: Araştırma Yayınları, 2019.
• Önkal, Ahmet - Bozkurt, Nebi. “Cami”. Türkiye Diyanet İslâm Ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993.
• Önkal, Ahmet. “Asr-ı Saadette Mescidin Önemi ve Yaptığı Görevler”. Diyanet Dergisi 19/3 (1983).
• Pala, Ali İhsan. “Cuma Namazına Dair”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 8 (2006), 285-302.
• Palabıyık v.dğr., M. Hanefi. “Medrese Eğitiminin Oluşturduğu Resulullah Algısı (İslâm Tarihi ve Siyer Kitaplarına Göre)”. Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medereseler Uluslararası Sempozyum II (2012).
• Palabıyık, M. Hanefi. Hz. Peygamber ve Mekke Yılları. Ankara: Araştırma Yayınları, 2009.
• Semhûdî, Ali b. Abdullah b. Ahmed. el-Veâü’l-Vefâ bi Ahbâri Dâru’l-Mustafâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1419.
• Süheylî, Abdurrahmân b. Abdillâh b. Ahmed el-Has‘amî. er-Ravzü’l-ünüf. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İhyâü’t-Türâs, 1412.
• Taberânî, Süleyman b. Ahmed b. Eyyûb. Evâil. Lübnan: Dârû’l-Furkân, 1403.
• Vatandaş, Celaleddin. Hz. Muhammed’in Hayatı ve İslâm Daveti. 2 Cilt. İstanbul: Pınar Yayınları, 15. Baskı., 2019.