İLK DÖNEM İSLAM TARİHİNDE MUŞ VE ÇEVRESİ

Year 2013, Issue: 22, 43 - 67, 01.12.2013

Mithat Eser

Abstract

Muş, Hz. Ömer döneminde 21/641 tarihinde Abdurrahmân b. Rebîa el-Bâhilî komutanlığında on sekiz bin kişilik bir ordu tarafından fethedilmiştir. Raşit halifeler, Emeviler ve Abbasiler dönemlerinde Muş o günkü adıyla Taron, Bizanslılar ile Müslümanlar arasında daima mücadele merkezi olmuştur. Bundan istifade etmek isteyen Ermeniler de zaman zaman bir tarafın yanında yer almışlar; bazen de bağımsız hareket etmişlerdir. Bu sebeple Muş ve ilçelerinde Arapların iskânı ve İslamlaşma oranı az olmuştur. Ancak Abbasiler döneminde Müslümanların özellikle Malazgirt‘te iskânını görmekteyiz. Abbasilerin bölge üzerinde etkinliğini kaybettiği dönemde şehir, kısa süreli Hamdanîler, Mervanîler ve Ermenilerin hâkimiyetinde kalmıştır. Selçukluların şehri ele geçirmesinden sonra durum değişmiştir

Keywords

Hz. Ömer, Muş, Taron, Malazgirt

In the First Period of Islamic History: Mush and Its Arounds

Abstract

At the reign of the Caliph Umar, Mush was conquered by an army of eighteen thousands commanded by Abdurrahman b. Rebia el-Bahili in 21/641. In the period from the Rashid Caliphs to the Abbasid, the name of the Mush was known Taron, where always it had been the centre of fighting between Byzantines and Muslims. Since the Armenians tried to get benefit from this situation time to time they took a side and sometimes acted independently. Therefore the settlement of the Arabs and the Islamization in the city and counties has been in percentage. However, we observe that Muslims in the Abbasid period, particularly inhabited in Manzikert. The city was administered by Hamdanids, Marwanids and Armenians on short-term in the period of Abbasid losing authority over the region. This situation changed after the city was conquered by Seljuks

Keywords

Umar, Mush, Taron, Manzikert

References

• » el-Abdülganî, Abdurrahmân Muhammed, Ermîniyye ve Alâkâtühe's-Siyâsiyye bi-küllin mine'l- Bizantiyyîn ve'l-Müslimîn 33-457/653-1064, Kuveyt, 1989.
• » Acar, Abdurrahman, ―Bingöl ve Çevresinde İslam‘ın Yayılışı‖, I. Bingöl Sempozyumu, (10-11 Haziran 2006), Bingöl, 2007, s. 19-27.
• » Akyol, Edip, Seyfüddevle ve Anadolu Seferleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya, 2007.
• » Aristakes De Lastivert, Ermeniyye beyne'l-Bizantiyyîn ve'l-Etrâki's-Selâcika 392-463/1000- 1071, Fransızca‘dan Arapça Çev. ve Thk: Fâyiz Necîb İskender, İskenderiye, 1983.
• » Arslan, İhsan, ―Hulefâ-i Râşidîn Döneminde Iyâz b. Ğanm‖, İSTEM Dergisi, Yıl: 10, Sayı: 19, Konya, 2012, s. 101-120.
• » Arslan, Yavuz, Perslerin Yönetim Politikası, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya, 2010.
• » Astarciyan, K. L., Tarihu‘l-Ümmeti‘l-Ermeniyye, Musul, 1951.
• » Azimli, Mehmet, Diyarbakır ve Çevresinin Müslümanlaşma Süreci, Konya, 2010.
• » el-Belâzurî, Ebu'l-Abbâs Ahmed b. Yahya b. Câbir (279/892), Fütûhu‘l-Büldân, thk: Abdullâh Enîs et-Tabbâ‗, Beyrut, 1407/1987.
• » Baluken, Yusuf, Mervanîler Devrinde Dini Gruplar Arasındaki Münasebetler, Yayımlanma- mış Yüksek Lisans Tezi, Van, 2010.
• » Baykara, Tuncer, Anadolu‘nun Tarihi Coğrafyasına Giriş, Ankara, 1988.
• » Bingöl, Halit, Muş‘un Kültür Hayatına Toplu Bir Bakış, İstanbul, 1987.
• » Darkot, Besim, ―Muş‖, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1979, VIII, 744- 747.
• » Demir, Ahmet, İslam‘ın Anadolu‘ya Gelişi (Doğu ve Güneydoğu İlleri), 2. baskı, İstanbul, 2008.
• » Demircan, Adnan, ―Müslümanların Fethinden Mervanîlerin Yıkılışına Kadar Meyyâfârikîn‖, İSTEM Dergisi, Yıl: 9, Sayı: 17, Konya, 2011, s. 9-22. » Diyanet İşleri Başkanlığı, Dini http://www.diyanet.gov.tr/turkish/dy/DiniBilgilerDetay.aspx?ID=1394, (21.08.2013).
• » Güneş, Hüseyin, ―Tûr Abdîn Yöresinin İslamlaşma Süreci‖, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fa- Terimler Sözlüğü, ―Zirâ‖, kültesi Dergisi, Yıl: 2012/2, Cilt: III, Sayı: 6, s. 71-101.
• » Gürbüz, Osman, ―Boğa el-Kebir‘in Ermeniyye Seferi‖, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştır- maları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 22, Erzurum, 2003, s. 233-250.
• » Grousset, René, Başlangıcından 1071‘e Ermenilerin Tarihi, Çev: Sosi Dolanoğlu, İstanbul, 2005.
• » el-Hamevî, Ebû Abdillah Yâkût b. Abdillâh (626/1229), Mucemü‘l-Büldân (I-V), Beyrut, 1397/1977.
• » Hattâb, Mahmûd Şît, Ermeniyye Bilâdi'r-Rûm, 4. baskı, Beyrut, 1411/1990.
• » Honigmann, Ernst, Bizans Devleti‘nin Doğu Sınırı, Çev: Fikret Işıltan, İstanbul, 1970.
• » İbn Abdilber, Ebû Amr Yûsuf b. Abdillâh en-Nemerî (463/1071), el-İstiâb fî Ma‘rifeti‘l-Ashâb, Thk: Âdil Mürşid, Ammân, 1423/2002.
• » İbnü‘l-Esîr, Ebu‘l-Hasan Izzüddîn Ali b. Muhammed el-Cezerî (630/1233), el-Kâmil fi‘t-Târîh (I-XI), Thk: Ebu‘l-Fidâ Abdullâh el-Kâdî, Beyrut, 1407/1987.
• » ………….., Üsdü‘l-Gâbe fî Ma‗rifeti‘s-Sahâbe (I-VIII), Thk: Alî Muhammed Muavvız-Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Beyrut, 1417/1996.
• » İbn Hacer, Ebu‘l-Fadl Ahmed b. Ali el-Askalânî (852/1448), el-İsâbe fî Temyîzi‘s-Sahâbe (I- IX), Mısır, 1327/1853.
• » İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed b. Haldûn el-Hadramî el-Mağribî (808/1406), Târîhu İbn Haldûn -Kitâbü‘l-Iber ve Divânü‘l-Mübtede‗ ve‘l-Haber fi Eyyâmi‘l-Arab ve‘l- Acem ve‘l-Berber ve Men Âsârahüm min Zevi‘s-Sultâni‘l-Ekber-(I-VIII), Beyrut, 1421/2000.
• » İbnü'l-Ibrî, Ebu'l-Ferec Gregerious Cemâlüddin b. eş-Şemmâs el-Malatî (683/1286), Târihu Muhtasaru'd-Düveli, 3. baskı, Beyrut 1415/1994.
• » ………….., Ebü‘l-Ferec Tarihi, Çev: Ömer Rıza Doğrul, Ankara, 1945.
• » İbn Kesîr, Ebu‘l-Fidâ İsmâil b. Ömer ed-Dımeşkî (774/1372), el-Bidâye ve‘n-Nihâye(I-XXI), Thk: Abdullâh b. Abdulmuhsin et-Türkî, Cîze, 1419/1998.
• » İpek, Ali, İlk İslami Dönemde Azerbaycan (632-750), Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1999.
• » Kabadağ, Fatma, I.-VII. Yüzyıllar Arasında Roma-Pers Mücadeleleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Manisa, 2006.
• » Kaegi, Walter E., Bizans ve İlk İslam Fetihleri, Çev: Mehmet Özay, İstanbul, 2000.
• » Karpat, Kemal, Osmanlı Nüfusu 1830-1914, İstanbul, 2010.
• » Kramers, J. H.-C. E. Bosworth, ―Mush‖, Encyclopaedia of Islam, 2. edition, Leiden, 1993, VII/665-666.
• » Külekçi, Cahit, İslam Tarihinde Ermeniler ve Ermenistan Fetihleri (Hulefa-yi Raşidin ve Emeviler Dönemi), İstanbul, 2012.
• » Mamikonean, Yovhannes (6. yy.?), The History of Taron, by Levon Avdoyan, Atlanta Georgia, 1993.
• » Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, Çev: Fikret Işıltan, 5. baskı, Ankara, 1999.
• » Öztuna, Yılmaz, Başlangıcından Zamanımıza Kadar Büyük Türkiye Tarihi: Türkiye‘nin Siyasi, Medeni, Kültür, Teşkilat ve San‘at Tarihi (I-V), İstanbul, 1983.
• » San, M. Salih, Doğu Anadolu ve Muş‘un İzahlı Kronolojik Tarihi, Ankara, 1966.
• » Sayılan, Hasan, Muş İlinde Kültür Turizmi Potansiyelinin Coğrafi Açıdan Değerlendirilmesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2007.
• » Sevgen, Nazmi, Anadolu Kaleleri, Ankara, 1959.
• » Subaşı, Ömer, ―Arap Fethinden Selçuklu Hâkimiyetine Artvin‖, Turkish Studies, Cilt: 7/3, Ankara, 2012, s. 2329-2351.
• » Sümer, Faruk, Doğu Anadolu Türk Beylikleri, 2. baskı, Ankara, 1998.
• » Süryani Mihail (1200), Vakainame I. kısım (622-1042), Fransızca ve Ermeniceden Türkçeye Çev: Hrand D. Andreasyan, İstanbul, 1944.
• » Şahin, Tahir Erdoğan, İlkçağ Tarihi ve Uygarlıkları, Malatya 2007.
• » Şerefhan Bitlisî (1604), Şerefnâme (I-V), Farsça‘dan Fransızca‘ya Çev: François Bernand Charmoy, Türkçe Çev: Celal Kabadayı, İstanbul, 2009.
• » et-Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr (310/922), Târîhu‘t-Taberî -Târîhu‘r-Rusul ve‘l- Mülûk-(I-XI), Thk: Muhammed Ebu‘l-Fadl İbrahim, 2. baskı, Kâhira, 1419.
• » Tan, Armağan, Urartu Krallığı‘nın Kuruluşu, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2010.
• » Tekin, Rahmi, Ahlat Tarihi, İstanbul, 2000.
• » Ter-Gevondyan, A. N., Ermeniya i Arabskiy Halifat, Erivan, 1972.
• » Tokuş, Ömer, Hamdanîler (Siyasî, İçtimaî, İlmi ve Kültürel Hayat), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Şanlıurfa, 2006.
• » Tufantoz, Abdürrahim, ―Mervanîler‖, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Ankara, 2004, XXIX, 230-232.
• » Tuncel, Metin, ―Muş‖, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2006, XXXI, 368- 371.
• » Türker, Atila, Urartu Krallığı‘nın Yerleşim Birimleri Işığında Yayılımı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, 2001.
• » Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, 2. baskı, İstanbul, 1987.
• » el-Vâkıdî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer (207/822), Târîhu Fütûhı‘l-Cezîra ve‘l-Habûr ve Diyâr-i Bekr ve‘l-Irâk, Thk: Abdülazîz Feyyâz Harfûş, Dımeşk, 1417/1996.
• » Vasiliev, A. A., Bizans İmparatorluğu Tarihi I, Çev: Arif Müfid Mansel, Ankara, 1943.
• » el-Ya‗kûbî, Ahmed b. Ebi Ya‗kub b. Ca‘fer el-Abbâsî (284/897), Târihu‘l-Ya‗kûbî, http://www.alwaraq.net, (05.08.2013).
• » Yurt Ansiklopedisi, ―Muş‖, Genel Yayın Yönetmeni: Taha Parla, İstanbul, 1982-1983, VIII/6032-6034.