Erken İslâmî Dönemde Bir Kâtip Portresi: Mısır’ın İlk Âmili Verdân er-Rûmî

Year 2025, Issue: 45, 31 - 50, 30.06.2025

Abdullah Burgu

https://doi.org/10.31591/istem.1630752

Abstract

Arap Yarımadası’ndan henüz devletleşmemiş bir siyasi kültürün içinden gelen Müslüman fatihler; Doğu’da Sâsânî İmparatorluğunu yıkarak, Batı’da ise Roma-Bizans İmparatorluğunu hakimiyetindeki bazı bölgeleri ele geçirerek, fetihlerin hemen akabinde bin yıllık iki geleneğe varis olmuşlardır. Köklü devlet mekanizmasıyla dikkat çeken bu iki devlet, çeşitli meslek sınıflarından meydana gelen kâtiplerle toplum ve devlet işlerine yönelik çözümler üretmeyi başarmışlardır. Müslüman idareciler yeni bir devletin temellerini atarken tecrübe ve birikimlerinden faydalanmak istedikleri imparatorluk tecrübesine sahip bu tür kâtiplerin idari işlerde kullanılmasında bir mahsur görmemişlerdir. Bu nedenle İslâm’ın ilk yüzyılı boyunca, İslâm İmparatorluğunun bürokratik işlerini yürüten Irak, Mısır, Suriye ve Horasan’da bu geleneği temsil eden ve kâtip sınıfından gelen çok sayıda isimler ve figürler ile karşılaşılmaktadır. Bu makale, Hz. Ömer dönemi gibi çok erken bir devirde Mısır’da maliye bürokrasisinde istihdam edilen Verdân isimli bir kâtibin biyografisi, faaliyetleri, siyasi ve mali hadiselerdeki rollerini incelemektedir. Çalışma, Verdân’ın şahsında söz konusu geçiş döneminin kâtipler sınıfındaki ve İslâm İmparatorluğunun bürokratik sistemindeki gelişmelerin yapısal bir analizini içermektedir.
Araştırmada, İslâm tarihi incelemelerinde genellikle halife, vali ve Arap kökenli üst idarecilere yoğunlaşan yerleşik tarih bakış açısının yerine, bir arka planda ve ikinci derecede tarihsel olayların gelişimini organize eden, gündelik hayat ve bürokratik yaşama değin muhtelif olaylarda rol oynayan alt figürlerden birine odaklanılmıştır. Her ne kadar modern çalışmaların dikkatini çekmese de mevcut tarih kaynakları bu tür şahıslarla ilgili mebzul miktarda bilgiler aktarmaktadırlar. Söz konusu bilgiler, değerlendirilerek erken İslâmî dönemde siyasi olayların dahi içerisinde yer alan bir kâtibin portesinin çıkarılması hedeflenmiştir. Kaynak tahlili ve doküman analizi yönteminin kullanıldığı çalışmada ahbâr niteliğindeki erken dönem İslam kronikleri, fütûh kitapları, şehir tarihleri ve Mısır tarihine ayrılan eserlerden yararlanılmıştır.

Keywords

Mısır, Kâtip, Verdân er-Rûmî, Amr b. Âs, Muâviye b. Ebû Süfyân

Portrait of a Scribe in the Early Islamic Period: Verdan, the First Accountant of Egypt

Abstract

The Muslim conquerors, emerging from a political culture in the Arabian Peninsula that had not yet fully developed into a state, inherited two millennia-old traditions shortly after their conquests—by overthrowing the Sasanian Empire in the East and seizing certain territories under the control of the Roman-Byzantine Empire in the West. These two states, which were characterized by their established state mechanisms, managed to create solutions for societal and governmental affairs with clerks from various professional classes. While Muslim rulers were laying the foundations of a new state, they saw no issue in employing clerks with imperial experience to assist in administrative tasks, benefiting from their expertise and accumulated knowledge. Consequently, during the first century of Islam, many names and figures representing this tradition, coming from the clerical class, can be found in the administrative affairs of the Islamic Empire in Iraq, Egypt, Syria, and Khorasan. This article examines the biography, activities, and roles of a scribe named Verdân, who was employed in the financial bureaucracy of Egypt during the early period of the caliphate, such as the time of Caliph Umar. The study presents a structural analysis of the developments in the scribe class and the bureaucratic system of the Islamic Empire during this transitional period, through the lens of Verdân.
The research focuses on one of the secondary figures who, although often overlooked in Islamic history studies that typically focus on caliphs, governors, and Arab-descended high officials, played a significant role in organizing the development of historical events in the background, influencing daily life and bureaucracy. While not the subject of modern studies, historical sources provide substantial information about such individuals. By analyzing these sources, the aim is to draw a portrait of a scribe involved in political events during the early Islamic period. The study utilizes source analysis and document analysis methods, drawing on early Islamic chronicles, conquest books, city histories, and works focused on the history of Egypt.

Keywords

Egypt, Scribe, Verdan er-Rumi, Amr b. As, Muawiyah b. Abu Sufyan

References

• Aksoy, Hatice. “Selçuklu Yönetiminde Erdebil: Kafkasya’ya Açılan Kapı”. Selçuklu Araştırmaları Dergisi 21 (Aralık 2024), 57-78. https://doi.org/10.23897/usad.1541117
• Aycan, İrfan. Saltanata Giden Yolda Muaviye b. Ebî Süfyan. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2014.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit b. Ahmed b. Mehdî el-Hatîb. Târîḫu Baġdâd. thk. Beşşâr Avvâd Mar’ûf. 16 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Garbi’l-İslamî, 2002.
• Bekrî, Ebû Ubeyd Abdullah b. Abdülazîz b. Muhammed. el-Mesâlik ve’l-Memâlik. nşr. A. P. van Leeuwen-A. Ferré. 2 Cilt. Tunus: Dârü’l-Garbi’l-İslâmiyye, 1992.
• Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvud. Ensâbü’l-eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr-Riyâd ez-Zirikli. 13 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Fikr, 1996.
• Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvud. Fütûḥu’l-büldân. Beyrût: Dârü Mektebü’l-Hilâl, 1988.
• Cahen, Claude. İslamiyet Doğuşundan Osmanlı Devleti’nin Kuruluşuna Kadar. çev. Esat Nermi Erendor. İstanbul: Bilgi Yayınevi, 2000.
• Demirci, Mustafa. İslamın İlk Üç Asrında Toprak Sistemi. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2003.
• Dîneverî, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe. el-Maʿârif. thk. Servet Ukkâşe. Kahire: el-Heyetü’l- Mısriyyeti’l-Amme li’l-Kitâb, 1996.
• Hitti, Ph. K. Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi. çev. Salih Tuğ. İstanbul: İfav Yayınları, 2011.
• İbn Abdülhakem, Ebü’l-Kâsım Abdurrrahman b. Abdullah. Fütûḥu Mıṣr ve’l-Maġrib. Kahire: Mektebetü’s- Sekâfeti’d-Dîniyye, 1415.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdullah b. Hüseyin ed-Dimaşkî. Târîḫu medîneti Dımaşḳ. thk. Muhibbüddin Ebû Saîd Ömer b. Garâme el-Amravî. 80 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Fikr, 1995-2001.
• İbn A’sem. el-Fütûh. çev. Mehmet Cevher Saduk. 4 Cilt. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2021.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kitâbü’l-İlmiyye, 1997.
• İbn Kuteybe. el-İmâme ve’s-Siyâse. çev. Cemalettin Saylık. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• İbn Sa’d. Kitâbü’t-Tabakâti’l-kebîr. çev. Heyet. İstanbul: Siyer Yayınları, 2014.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mıṣr ve’l-Ḳāhire. thk. Fehîm Muhammed Şeltût. 16 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1970-972.
• İbn Zebâle. Ahbâru’l-Medine Medine Tarihi. çev. Fatih Mehmet Yılmaz. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâleddîn Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. el-Muntaẓam fî târîḫi’l-mülûk ve’l- ümem. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ-Mustafa Abdülkadir Atâ. 19 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kitâbü’l-İlmiyye, 1992.
• Hâmevî, Şihâbeddîn Ebû Abdillâh Yâkût b. Abdillâh er-Rûmî. Muʿcemü’l-büldân. 5 Cilt. Beyrût: Dârü’s-Sâdr, 1995.
• Makrîzî, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkâdir b. Muhammed. İttiʿâẓü’l-ḥunefâʾ bi-aḫbâri’l- eʾimmeti’l-Fâṭımiyyîn el-ḫulefâʾ. thk. Muhammed Hilmî Muhammed Ahmed. 3 Cilt. Kahire: Dârü’l-Ulûm, 1971- 1973.
• Makrîzî, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkâdir b. Muhammed. el-Mevâʿiẓ ve’l-iʿtibâr bi-ẕikri’l-ḫıṭaṭ ve’l-âs̱âr. 4 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî. Mürûcü’ẕ-ẕeheb ve meʿâdinü’l-cevher. thk. Yûsuf Es’ad Dâgır. 4 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Hicre, 1965.
• Minkarî. Vak’atu Sıffîn. çev. Cemalettin Saylık. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Öztürk, Levent. İslam Toplumunda Hristiyanlar. İstanbul: Ensar Yayınları, 2012.
• Sadefî, Ebû Saîd Abdurrahman b. Ahmed b. Yûnus. Târîḫu İbn Yûnus el-Mıṣrî. thk. Abdülfettah Fethî Abdülfettah. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421.
• Sibt İbnü’l-Cevzî. Mirʾâtü’z-zamân fî târîḫi’l-aʿyân. thk. Muhammed Bereket vd. 40 Cilt. Dârü’r-Risâletü’l-İlmiyye, Dımaşk 2013.
• Spuler, Bertold. Halifeler Çağı. çev. İlhan Aslan. İstanbul: Post Yayınları, 2025.
• Süyûtî, Celâaleddîn. Ḥüsnü’l-muḥâḍara fî târîḫ-i Mıṣr ve’l-Ḳāhire. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. 2 Cilt. Dârü’l-İhyâü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Kâhire 1967.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Târîḫu’ṭ-Ṭaberî-Târîḫu’r-rusül ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. 10 Cilt. Kahire Dâru’l-Ma’arif bi-Mısr, 1380/1960.
• Takkûş, Muhammed Süheyl. Târîḫü’l-Hülefâi’r-Reşîdînü’l-fütûḥat ve’l-incâzâtü’s-siyâsiyye. nşr. Dârü’n-Nefâis, Bağdat 2003.
• Vâkıdî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer b. Vâkıd. Fütûḥu'ş-Şâm. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Yüksel, Mücahit. Emevîler Döneminde Hıristiyanlar. Konya: Hikmetevi Yayınları, 2017.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l- aʿlâm. thk. Ömer Abdüsselâm et-Tedmürî. 52 Cilt. Beyrût 1413/1993.