Mukallidin İmanı: Tanımlayıcı Analitik Çalışma

Yıl 2024, Sayı: 1, 70 - 84, 31.12.2024

Thaer Alhallak

Öz

Bu mesele evvelemirde geleneksel bir meseledir. Ancak nazarın (akıl yürütmenin) ve taklidin batıl kabul edilmesinin ciddi sonuçları vardır. Bu gibi ciddi sonuçlar, meseleyi daha da önemli hale getirmiştir. Kelam ilminde nazarın zorunlu görülmesi, avam için zorlayıcı olabilir. Zira herkesin kelami yöntemlerle akıl yürütebilmesi mümkün değildir. Keza Allah Teâlâ, kullarına zorluk ve meşakkati kaldırmıştır. Taklidin batıl sayılmasının, büyük bir sakıncası olduğu; bunun da ümmetin çoğunluğunu küfre nispet etmek gibi sonuçlara yol açabileceği vurgulanmaktadır. İlk vacip meselesinin zorluğu sebebiyle kelamcılar arasında bu konuda on birden fazla görüş ortaya atılmıştır. Avamın tekfirini İmam Eş'arî'ye nispeti reddedilse de, Eş'arîyye'nin bazı geç dönem kelamcıları halkı itikadi imtihanlara tâbi tutmuş, cevapları yetersiz buldukları kişileri tekfir etmiş, evliliklerini feshetmiş ve kestiklerini haram kılmışlardır. Bu makale, mezkûr kelami meseleye bir zemin hazırlamakta, ittifak ve ihtilaf alanlarını, imanı tartışmalı olan mukallit kavramını analiz etmekte, kelamcıların ifadelerini ve delillerini ele almakta, bunları objektif ve bilimsel olarak tartışmakta ve aşağıdaki sonuçlarla ulaşmaktadır: Şüphe etmemek kaydıyla taklitçinin imanının geçerli olduğu, akıl yürütebilecek durumda olup bunu terk edenin günaha gireceği, avam için sahih akideye yakini şekilde inanmanın yeterli olduğu, kelamcıların yöntemine göre delil getirmenin şart olmadığı, Kur'an ve sahih sünnete tabi olanın mukallit sayılmadığı ve icmâ ile delil getirenin de taklitçi olmadığı, meselenin içinde bulunulan çağ, çevre ve şüphelerin yaygınlığına göre ele alınması gerektiği, Müslümanlar arasında yetişen bir halkın taklitçi sayılmayacağı ve insanlara zahirlerine göre hükmedileceği, kalplerinin ise Allah'a havale edileceğidir.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Taklit, İlk Vacip, Tekfir, Şüphe.

إيمان المقلد (دراسة وصفية تحليلية)

Öz

تعدّ هذه المسألةُ تقليدية بادئ ذي بدء، غير أنّ خطورةَ النتائج التي ترتبت عليها من إيجاب النّظر وبطلانِ التقليد جعلتها ذات أهمية خاصة، ذلك أنّ إيجابه على طريقة أهل الكلام مما يشقّ على العوام، إذ ليس في قدرة أي إنسان أن ينظرَ بمقتضى الصناعة الكلاميّة، فالله تعالى رفع الحرج عن الخلق والعنت، كما أنّ في بطلان التقليد محظورًا أكبر يلزم منه تكفير أكثر الأمة، ولصعوبة مسألة " أول الواجب "؛ فقد بلغت أقوال أهل الكلام فيها أكثر من أحد عشر قولًا، وعلى الرغم من إنكار نسبة تكفير العوام إلى الأشعري إلا أن بعض متأخري المذهب امتحن الناس في عقائدهم؛ فكفَّروا من قصرت إجابته، وفسخوا نكاحه، وحرّموا ذبيحته. قدمت هذه الورقةُ البحثية تأصيلًا لهذه المسألة الكلامية، وحررت مواضع الاتفاق فيها والاختلاف، ومعنى المقلِّد المختلف في إيمانه، وتناولت أقوال المتكلمين مصحوبة بأدلتهم، مع مناقشتها مناقشة موضوعية علمية، وانتهت إلى نتائج منها: صحة إيمان المقلد بشرط عدم الشك، وتأثيم من قدر على النظر فتركه، وأنّه يكفي العامي الجزم في موافقة الاعتقاد الصحيح، وعدم حصر الاستدلال وفق طريقة المتكلمين، وأن متّبع الكتاب والسنة الصحيحة ليس مقلِّدًا، وكذلك المستدل بالإجماع، وأنّه يُنظر للمسألة بحسب العصر، والبيئة، وشيوع الشُّبه، وأن العامي الذي نشأ بين المسلمين ليس مقلِّدًا، وأنّه يُحكم على الناس بالظاهر وتترك سرائرهم إلى الله تعالى.

Anahtar Kelimeler

التقليد, أول الواجب, التكفير, الشك, الكلام

The Faith of a Follower: A Descriptive Analytical Study

Öz

This study explores the critical theological issue of whether common people must engage in reasoning (taqlid) or can rely on imitation (iman al-muqallid) in their faith. While seemingly traditional, the debate over obligating reasoning and invalidating imitation carries significant implications. According to theologians (Ahl al-Kalam), requiring reasoning poses a burden on common people who lack the technical expertise in theological discourse. This obligation contradicts the divine intent to ease human hardship. On the other hand, invalidating imitation risks excommunicating large segments of the Muslim community, a grave outcome that some later Ash‘ari scholars enforced by annulling marriages and deeming the meat of imitators unlawful. This paper examines this theological dilemma, analyzing the positions of scholars and clarifying points of agreement and contention. It defines the imitator whose faith is questioned and evaluates the evidence presented by theologians objectively. The study concludes that the faith of an imitator is valid if it is free of doubt, and it is sinful for those capable of reasoning to neglect it. However, certainty in adhering to the correct belief suffices for the common person. Reasoning need not follow the strict methods of theologians; following the Qur'an, authentic Sunnah, or consensus (ijma‘) exempts one from being an imitator. Additionally, judgments should consider the context of time, environment, and the spread of doubts. Finally, individuals raised in a Muslim environment are not regarded as imitators, and people are ultimately judged by their outward actions, while their inner intentions remain with God Almighty.

Anahtar Kelimeler

Theology, Imitation, The First Obligations, Excommunication, Doubt.

Kaynakça

• ‘Amîrînî, Ali bin Abdulaziz bin Ali. El-Fâik fî Usûlil-Fıkh li’ş-şeyh Safiyyüddin Muhammed b. Abdürrahim el-Hindi: Dirâse ve Tahkîk. Riyad: Cami’atü’l-İmam Muhammed ibn Su’ûd el-İslamiyye, Doktora, 1984.
• Abduh, Muhammed. Risâletü’t-tevḥîd. Kahire: Metâbi’ Dâru’l-Kitabu’l-’Arabî, 1966.
• Ali, Reşîd Muhammed. “et-Taklîd fî mesaili’l-îman ve usûlu’l-İ’tikad”. Mecelletü’l-Hikme 32 (2006). http://demo.mandumah.com/Record/146778 Âmidî, Seyfüddîn Alî b. Muhammed. el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. Riyad: Müessesetü’n-Nur, 1971.
• Askalânî, Ahmed b. Alî. Fetḥu’l-bârî bi-şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. nşr. Muhibbüddin el-Hatîb. Beyrut: Dârü’l-ma’rife, 1963.
• Ayyâşî, Ebû Sâlim. el-Ḥükm bi’l-ʿadl ve’l-inṣâfi’d-dâfi. thk. Abdulazim Suğeyrî. Ribat: Menşûrât Vizârati’l-Evkâf, 2015.
• Bâcûrî, İbrâhîm b. Muhammed. Tuḥfetü’l-mürîd ʿalâ Cevhereti’t-tevḥîd. Kahire: Dâru’s-Selam, 2002.
• Bağdâdî, Abdülkāhir b. Tâhir. Uṣûlü’d-dîn. Dımaşk: Dâru’l-Fikir, 1417.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. Beyrut: Müessesetü’r-Risale Naşirun, 3. Basım, 2018.
• Bûl’îş, İkram. “Îmânu’l-’Avâm fî Mîzâni’l-Fukahâ ve ’İlmu’l-Kelâm ve ’Ulemâi’l-Kelâm bi’l-Mağrîb ilâ hudûd karnî’l-hâdî ’aşer el-hicrî”. Mecelletü’l-İbâne 3/2 (2015). https://search.mandumah.com/Record/751259
• Desûkī, Muhammed b. Ahmed. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi Ümmi’l-berâhîn. Kahire: Dâr İhyau’l-Kütubu’l-’Arabî, ts.
• Ebû Abdillâh el-Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed el-Berdûnî. Kahire: Dâru’l-Kitabu’l-Mısrîyye, 2. Basım, 1968.
• Ebû Hâmid el-Gazzâlî, Muhammed b. Muhammed. el-İḳtiṣâd fi’l-iʿtiḳād. Cidde: Dâru’l-Minhac, ts.
• Ebû Hâmid el-Gazzâlî, Muhammed b. Muhammed. el-Mustaṣfā. thk. Muhammed Abdusselam Abduşşafii. Beyrut: Dâru’l-Kütubu’l-İlmiyye, 1997.
• Ebû Hâmid el-Gazzâlî, Muhammed b. Muhammed. Fayṣalü’t-tefriḳa beyne’l-İslâm ve’z-zendaḳa. Cidde: Dâru’l-Minhac, 2017.
• Ebû Hâmid el-Gazzâlî, Muhammed b. Muhammed. Feḍâʾiḥu’l-Bâṭıniyye. thk. Abdurrahman Bedevî. Kuveyt: Dâru’l-Kütubi’s-Sekafiyye, ts.
• Ebû Hâmid el-Gazzâlî, Muhammed b. Muhammed. Ḳavâʿidü’l-ʿaḳāʾid. thk. Musa Muhammed ’Ali. Beyrut: ’Alemu’l-Kütub, 2. Basım, 1985.
• Ebü’l-Bekā el-Kefevî, Eyyüb ibn Musa. Külliyyâtü Ebi’l-Beḳāʾ. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, ts.
• Ebü’l-Berekât, İbn Teymiyye. el-Müsevvede fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Muhammed Muhyiddin el-Hatîb. Kahire: Matba’âtü’l-Medeniyye, ts.
• Ebü’l-Velîd el-Bâcî, Süleymân b. Halef. el-Münteḳā şerhu’l-Muvaṭṭaʾ. Kahire: Matba’âtü’s-Sa’âde, 1916.
• Fahrüddîn er-Râzî, Muhammed b. Ömer. el-Meṭâlibü’l-ʿâliye. Lübnan: Daru’l-Kitabu’l-’Arabî, 1991.
• Fahrüddîn er-Râzî, Muhammed b. Ömer. Muḥaṣṣalü efkâri’l-müteḳaddimîn ve’l-müteʾaḫḫirîn. Lübnan: Daru’l-Kitabu’l-’Arabî, 1988.
• Hindî, Safiyyüddîn Muhammed b. Abdirrahîm. er-Risâletü’s-seyfiyye fi’l-uṣûli’d-dîniyye. thk. Thaer Alhallak. Lübnan: Dâru’n-Nevâdir, 2014.
• Hindî, Safiyyüddîn Muhammed b. Abdirrahîm. Nihâyetü’l-vüṣûl ilâ ʿilmi’l-uṣûl. Mektebetü Nezar Mustafa el-Baz, 2. Basım, 2003.
• İbn Abdilberr, Yûsuf b. Abdillâh. Câmiʿu beyâni’l-ʿilm. thk. Ebü’l-Eşbâl ez-Züheyrî. Suudi Arabistan: Dâru İbnü’l-Cevzî, 1998.
• İbn Acîbe, Ahmed. Îḳāẓü’l-himem fî şerḥi’l-Ḥikem. Kahire: Dâru’l-Meârif, ts.
• İbn Asâkir, Ebu’l-Kāsım b. Alî b. el-Hasen. Tebyîn Kizbu’l-Mufterâ. Beyrut: Dâru’l-Kitabu’l-’Arabî, 3. Basım, 1988.
• İbn Bedrân, Abdülkādir. el-Medḫal ilâ meẕhebi’l-İmâm Aḥmed. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2. Basım, 1985.
• İbn Hazm, Ali. el-Faṣl fi’l-milel ve’l-ehvâʾ ve’n-niḥal. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, ts.
• İbn Teymiyye, Ahmed b. Abdilhalîm. Derʾü teʿârużi’l-ʿaḳl ve’n-naḳl. thk. Muhammed Reşad Salim. Suudi Arabistan: Cami’atü el-İmam Muhammed İbn Suudi’l-İslamiyye, 1995.
• İbn Teymiyye, Ahmed b. Abdilhalîm. Mecmûʿu fetâvâ. nşr. Abdurrahman b. Muhammed İbn Kasım. Suudi Arabistan: Mecme’u’l-Melik Fehd litaba’ati’l-mushafu’ş-şerif, 1995.
• İbnü’l-Haccâc, Müslim. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ: Ṣaḥîḥ-i Müslim. Beyrut: Müessesetü’r-Risaletü Nâşirun, 3. Basım, 2018.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid. el-Müsayere fi ’ilmil-Kelâm. Kahire: el-matba’atü’l-Mahmûdiyye, ts.
• İbnü’l-Münzir, Muhammed b. İbrâhîm. el-İcmâʿ. Katar: Matbû’ât el-mehâkim eş-şer’iyye ve’ş-şuûni’d-dîniyye, 2. Basım, 1987.
• İsmâil b. Muhammed Emîn, el-Bağdâdî. Hediyyetü’l-ʿârifîn, esmâʾü’l-müʾellifîn ve âs̱ârü’l-muṣannifîn. Beyrut: Dâr İhyâ et-Türâs el-’Arabî, 1951.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed. Resâʾilü’l-ʿadl ve’t-tevḥîd. thk. Muhammed İmâre. Kahire: Dâru’ş-Şerûk, ts.
• Kārî, ’Alî. şerḥu’l-Fıḳhu’l-ekber. Beyrut: Dâru’l-Kütubu’l-İlmiyye, 2000.
• Kuşeyrî, Ömer b. Muhammed. “Hükmu Îmanu’l-’Avvam beyne ehli’s-Sulûk ve ’Ulemai’l-Kelam”. Merkez el-İmam el-Cüneyd li’d-dirasât ve’l-buhûs es-Sûfiyye el-mutehassise 10/9 (2020). http://demo.mandumah.com/Record/1176118
• Mü’min, Abdulhamid. “Mevarîdu’t-takyîd li hukmi’n-nazari ve’t-taklîd: Muhaveletu litahrîr mahali’n-niza’ fî hukmi’n-nazari ve’t-taklîd ’inde’l-’Eşa’ire”. Mecelletü’l-İbâne 6 (2020).
• Nekrî, Abdünnebi b. Abdürresul El-Ahmed. Düsturül-Ulema: Camiül-Ulum fî Istılahatil-Fünun. Lübnan: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tebṣıratü’l-edille. thk. Claude Salamé. Dımaşk: el-Me’hed el-’ilmî el-Fransî, 1990.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. el-Minhâc fî şerḥi Ṣaḥîḥi Müslim b. el-Ḥaccâc. Beyrut: Dâr İhyâ et-Türâs el-’Arabî, 1999.
• Sâbûnî, Nûruddîn Ahmed b. Mahmûd. thk. Muhammed Arûtşî. el-Kifâye fi’l-hidâye. İstanbul: Merkezi’l-Buhûsi’l-İslamiyye, 2014.
• Seffârînî, Muhammed b. Ahmed. Levâmiʿu’l-envâri’l-behiyye. Dımaşk: Müessesetü’l-Hâfikin, 2. Basım, 1986.
• Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed. Ḳavâṭıʿu’l-edille fi’l-uṣûl. thk. Muhammed Hasan Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kütubu’l-İlmiyye, 2002.
• Semerkandî, Alâüddîn. thk. Muhammed Zeki Abdülber. Mîzânü’l-uṣûl fî netâʾici’l-ʿuḳūl. Katar: Metabi’u’d-Devhetü’l-Hadîse, 1988.
• Senûsî, Ebû Abdillâh. ʿAḳīdetü’s-Senûsî el-vüsṭâ. thk. es-Seyyid Yusuf Ahmed. Lübnan: Dâru’l-Kutubu’l-İlmiyye, ts.
• Süyûtî, Celâlüddîn. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl. Ḥüsnü’l-muḥâḍara fî tarih Mısır ve’l-Kahire. Kahire: ’İsa el-Bânî el-Halebî, 1967.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm. el-İşâre ilâ meẕhebi ehli’l-ḥaḳ. Kahire: el-Meclisu’l-’a’lâ li’ş-Şuûni’l-İslamiyye, 2004.
• Teftâzânî, Sa‘deddin. Şerḥu’l-Maḳāṣıd. Lübnan: Matba’âtü’ş-Şerîf er-Rıdâ, 1993.
• Tûsî, Muhammed b. el-Hasen. el-İḳtiṣâd fîmâ yeteʿallaḳu bi’l-iʿtiḳād. İran: Merkez nûru’l-envar fî ihya biharu’l-envar, 2014.
• Yefrenî, Ali Bin Abdurrahman. El-Mebahisu’l-’akliyye fî Şerhi Me’ani’l-’akîdeti’l-burhaniyye. thk. Cemal ’Allal el-Bahtî. Mağrib: Merkez Ebî’l-Hasan el-’Eş’arî li’d-dirasât ve’l-buhûsu’l-’akdiyye, ts.
• Yemanî, İbrahim b. Ali İbnü’l-Vezir. Tercihu esaîibil-Kur’an ’ala esalîbil-Yûnân. Kahire: Matba’âtü’l-Me’âhid, 1933.
• Yûsî, el-Hasan. el-Muḥâḍarât fî’l-edebi ve’l-luğa. Beyrut: Dârü’l-ğarbî’l-İslamî, 1986.
• Zerkeşî, Bedrüddîn. Teşnîfü’l-mesâmiʿ bi-Cemʿi’l-cevâmiʿ. thk. Abdullah Rebi’. Riyad: Mektebetü’l-Mekkîye, 2. Basım, 2003.