15. Yüzyıl Osmanlı Kalemişi Tezyinatında Kullanılan Rûmî Motifler Üzerine Bir Değerlendirme

Year 2023, Issue: 19, 311 - 336, 31.01.2023

Semih İrteş Ali Fuat Baysal Ayşe Zehra Sayın

Abstract

Osmanlı kalemişi sanatında önceki dönemlere ait süsleme anlayışından farklı olarak 15. yüzyılda yeni bir üslûp ortaya çıkmıştır. Mirasını devraldıkları Selçuklularda görülmeyen bu farklılığın ortaya çıkmasında Osmanlıların beylikten devlete geçişinin, Timur’un ve yakın coğrafyalardan sanatkâr değişimlerinin büyük etkisi olmuştur. Osmanlıların başkenti Bursa ve Edirne’deki yapıların kalemişlerinde bu etkinin uygulamaları görülmektedir. Günümüze ulaşan yapılarda bulunan kalemişlerinde desen yoğunluğu ve desenleri oluşturan motiflerdeki abartı dikkat çekmektedir. Özellikle Edirne Muradiye Camii, Bursa Şehzade Mustafa-Cem Sultan Türbelerindeki kalemişleri dönemin anlayışını en güzel şekilde örneklemektedir. Anlayıştaki bu değişim Türk tezyinatının ana motiflerinden olan rûmî motiflerinde takip edilebilmektedir. Halef-selef oldukları dönemlerde daha sakin ve sade olarak kullanılan rûmîler, 15. yüzyılda oldukça detaylı çizilmiş ve aynı biçimde renklendirilmiştir. Tezyinat kitaplarında yer alan klasik rûmî tipolojisinin dışında, fantezi uygulamalar yapılmış ve devrin heyecanını barındıran yeni örnekler ortaya konmuştur. Bunlar bütünleşik ve yapışık rûmîler olarak adlandırılan, bugüne değin üzerinde yorum yapılmayan ilginç rûmî tasarımlarıdır.

Bu çalışmada 15. yüzyıl Osmanlı kalemişi tezyinatında görülen rûmî motiflerinin farklı biçimleri incelenmiştir. Sade (yalın), sencîde, sarılma, hurde, dilimli ve dendanlı rûmî türleri kısaca tanımlanmışken “bütünleşik ve şeritlere yapışık rûmî” türleri geniş şekilde ele alınmıştır. Ayrıca devrin özgün nakışları olarak karşımıza çıkan bu yenilikçi tasarımlar devrin sufi anlayışının bir etkisi olarak düşünülmüş ve konu bu açıdan da değerlendirilmiştir

Keywords

XV. Yüzyıl Kalemişi, Vahdet, Tasavvuf, Bütünleşik Rûmî, Şeritli Rûmî

An Assessment on The Rûmî Patterns Used in The 15th Century Ottoman Painted Decorations

Abstract

The Ottoman concept of decoration, unlike the ornament approaches of previous periods in painted decoration art, presented a new style in the 15th century. In the emergence of this difference, which was not seen in the Seljuks, where they inherited their heritage, the change of the Ottomans from the principality to the state, Timur and his transfer of artists from nearby geographies had a great impact. The applications of this effect can be seen in the painted decorations of structures in Bursa and Edirne, the capitals of the Ottomans. In the existing painted decorations found in the structures that have reached today, the pattern density and exaggeration in the motives that make up the patterns are conspicuousIn particular, the exemplifies in Edirne Muradiye Mosque, Bursa Şehzade Mustafa-Cem Sultan Tombs represent the understanding of the period in the most beautiful way. We can be followed this change of understanding best in the Rumi patterns, which are one of the main patterns of Turkish decoration. The Rumi patterns, which were used in calmer and simpler means during the periods when they were successor-predecessors, were drawn in detail and colored similarly in this century. Apart from the classical Rumi typology specified in the decoration books, fancy practices were made and new examples reflecting the excitement of the era were put forward. These are interesting Rumi patterns, which we called unified and conjoined Rumi, which have not been commented on until today. In this study, different forms of motifs seen in 15th-century Ottoman hand- drawn ornaments were examined. While plain (simple), sencide, hug, scrap, sliced and dendan types have been briefly defined, “integrated and adhered to strips” types have been extensively discussed. In addition, these innovative designs, which appear as the original embroidery of the period, were considered as an effect of the Sufi understanding of the period and the subject was evaluated from this point of view.

Keywords

15th Century Painted Decoration, Bursa School, Mysticism, Unified Rûmî, Striped Rûmî

References

• Aka, İsmail. “Timur”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 41. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012, 173-177.
• Akar, Azade ve Cahide Keskiner. Türk Süsleme Sanatlarında Desen ve Motif. İstanbul: Tercüman Sanat ve Kültür Yayınları, 1978.
• Aksu, Hatice. “Türk Tezhip Sanatının Süsleme Unsurları”. Osmanlı Ansiklopedisi. 11. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, 131-145.
• Aksu, Hatice. “Rumi Motifin İlk Öncüleri”, Türkler Ansiklopedisi. 4. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, 182-192.
• Alp, Ali Rıza ve Sabahat Alp. Büyük Osmanlı Lügatı. İstanbul: Türk-Ar Neşriyat Yurdu, 1958.
• Aydın, İbrahim Hakkı. “Molla Fenârî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 30. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2005, 245-247.
• Bağcı, Serpil. “Osmanlı Mimarisinde Boyalı Nakışlar”. Osmanlı Uygarlığı II. Ed. Halil İnalcık ve Günsel Renda. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2003, 736-759.
• Bağcı, Serpil. “Erken Osmanlı Kalemişleri Üzerine Bazı Gözlemler”. In Memoriam İ. Metin Akyurt Bahattin Devam Anı Kitabı Eski Yakındoğu Kültürü Üzerine İncelemeler. Ed. Nezih Başgelen. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 1995, 33-40.
• Baysal, Ali Fuat. “Konya’da Bulunan Anadolu Selçuklu Sanatlarında Kullanılan Rûmî Motifler.” Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, 1998.
• Baysal, Ali Fuat. “Edirne Osmanlı Erken Dönem Camileri Kalemişi Örnekleri ve Analizleri.” Doktora Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, 2013.
• Baysal, Ali Fuat ve Naciye Detseli. “Edirne Muradiye Camii Kalemişleri ve Nakkaş Sâfî”. Uluslararası Geçmişten Geleceğe Sanat Sempozyumu 26-28 Eylül 2016 Bildiri Kitabı. Ed. Muammer Cengil, Pelin Avşar Karabaş ve Ekrem Derman. Çorum: Hitit Üniversitesi Yayınları, 2016, 591-604. Erişim 22 Nisan 2021. http://cdn.hitit.edu.tr/ugs2016/files/97177_1612231432807.pdf
• Bice, Hayati. “Dîvân-ı Hikmet’te Fenâ ve Bekâ Kavramları”. I. Uluslararası Hoca Ahmed Yesevi Sempozyumu Bildirileri, 28-30 Nisan 2016 Ankara. Ankara: Ahmet Yesevi Üniversitesi Yayınları, 2017, 513-537.
• Birol, İnci ve Çiçek Derman. Türk Tezyinî Sanatlarında Motifler. İstanbul: Kubbealtı Akademisi Kültür ve San’at Vakfı Yayınevi, 1991.
• Blessing, Patricia. “Seljuk Past and Timurid Present: Tile Decoration of the Yeşil Külliye in Bursa”.
• Gesta, International Center of Medieval Art 2/56 (2017): 225-250.
• Çoban, Ali. “Dâvûd-ı Kayserî’de Sülûk ve Sülûkün Makamları”. II. Uluslararası Sadreddin Konevî Sempozyumu Bildirileri. Ed. Hasan Yaşar. Konya: Meram Belediyesi Konevi Araştırma Merkezi Yayınları, 2014, 54-60.
• Çoban, Ali. Mevlevî Sülûkü: Cezire-i Mesnevi ve Şerhlerine Göre. Konya: Palet Yayınları, 2021.
• Demiriz, Yıldız. Osmanlı Mimarisi’nde Süsleme Erken Devir (1300- 1453). İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1979.
• Doğanay, Aziz. “Tezyinat”, TDV İslâm Ansiklopedisi. 41. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012, 79-83.
• Durusoy, Ali. “Vahdet”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 42. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012, 430-431.
• Ersoy, Bozkurt. “Bursa Muradiye Türbeleri”. Kültür ve Sanat 7 (1990): 27-34.
• Ertunç, Çiğdem Önkol ve İclal Beştav. “Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi’nde Bulunan 5784 Envanter Numarası ile Kayıtlı Mushaf’ın Tezyini Açıdan Değerlendirilmesi”. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 21 (2020): 143-160.
• Evliya Çelebi. Seyahatname. Haz. Zuhuri Danışman. 5. cilt. İstanbul: Zuhuri Danışman Yayınevi, 1970.
• Görgün, Tahsin. “Molla Fenârî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 30. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2005, 247-248.
• İrteş, Semih. “Edirne Muradiye Camii Kalemişleri”. Filiz Çağman’a Armağan. Ed. Ayşe Erdoğdu, Zeynep Atbaş ve Aysel Çötelioğlu. İstanbul: Lale Yayıncılık, 2018, 315-324.
• İrteş, Semih. “Şehzade Mustafa’nın Dergâhında Yapılan Son Onarımlar Hakkında Bazı Düşünceler”. Cem Sultan ve Dönemi. Ed. Bilal Kemikli ve Olcay Kocatürk. Bursa: Osmangazi Belediyesi Yayınları, 2018, 123-136.
• İrteş, Semih. Muhteşem Karahisari Kur’an-ı Kerîm’i Koltuk Tezhipleri-I. İstanbul: Nakkaş Tezyini Sanatlar Yayınları, 2021.
• Kaya, Mahmut. “İbnü’l-Arabî, Muhyiddin”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 20. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999, 520-522.
• Keskiner, Cahide. Türk Motifleri. İstanbul: Turing Yayınları, 2001.
• Keskiner, Cahide. “Türk Süsleme Sanatlarımızda Rûmî”. Antika 34 (1988): 18-25.
• Köylüoğlu, Neriman. “A. Süheyl Ünver’in “Edirne Medeniyeti”nde Süsleme Örnekleri”. Yöre 23 (Şubat 2002): 30-33.
• Matrakçı Nasuh, Rüstem Paşa Tarihi Olarak Bilinen Târîh-i Âl-i Osmân (Osmanlı Tarihi 699- 968/1299-1561). Haz. Göker İnan. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Yayınları, 2019.
• Mülayim, Selçuk. “Rumi Motifinin Zoomorfik Kökeni Hakkında”. Uluslararası Osmanlı Öncesi Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, 4- 7 Eylül 1989. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1997, 177-181.
• Necipoğlu, Gülru. “From International Timurid to Ottoman: A Change of Taste in Sixteenth-Century Ceramic Tiles”. Muqarnas 7 (1990): 136-170. http://www.jstor.org/stable/1523126.
• Sümer, Faruk. “XIV. Yüzyılda Türkiye”. Yüzyıllar Boyunca Türk Sanatı 14. Yüzyıl. Haz. Oktay Aslanapa. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1977, 5-16.
• Şimşir, Zekeriya. “Konya’daki Selçuklu Mimarisinde Rûmî Motifi.” Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2002.
• Tanındı, Zeren. “Kitap ve Tezhibi”. Osmanlı Uygarlığı. 2. cilt. Ed. Halil İnalcık ve Günsel Renda. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2003, 864-891.
• Tanındı, Zeren. “Sultan II. Bayezid’in Kitap Hazinesinin Sanatlı Kitapları”. Sultan II. Bayezid Dönemi ve Bursa. Bursa: Osmangazi Belediyesi Yayınları, 2017, 41-59.
• Tanındı, Zeren. “Yeşil Cami’de Sıva Üzerindeki Nakışlar”. Bursa Yeşil Camii. Ed. İrfan Demirdüzen. İstanbul: Printcenter Yayınevi, 2019, 108-122.
• Uludağ, Süleyman. “Süluk”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 38. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010, 127-128.
• Ünver, Ahmet Süheyl. “Edirne’de Üç Şerefeli Câmi Avlusu Kubbeleri İçindeki Devrinin Süsleri Hakkında”. Arkitekt 7/10 (1949): 166-168.
• Yarar, Halil İbrahim. “Râbıta ve İlgili Bazı Tasavvufî Kavramların Sûfî Gelenek Açısından Tahlili”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 1/11 (2022): 509-529.