Kayıp Bir Mirasın İzinde: 19. Yüzyılda İstanbul’da Limonluklar

Year 2025, Issue: 23, 241 - 275, 05.02.2025

Göksun Akyürek

Abstract

Bugün yoğun yapılaşmış büyük bir metropol olan İstanbul’un tarihî ekolojisinde yüzyıllar içinde katmanlaşan ve gelişen bir bitki çeşitliliği, bostanlar ve bahçeler önemli yer tutmaktadır. 19. yüzyılda sarayların ve evlerin bahçeleri, gündelik yaşamda yapıların kendileri kadar önemlidir. Bu durum, bahçe ve bitkiler konusunda zengin bir kültürü ve toplumsal duyarlılığı da beslemiştir. Mutfak ve bahçeler için çok değerli olan narenciye bitkileri ve çiçekler için inşa edilen limonluk yapıları aynı gelenek ve hassasiyetin parçasıdır. 19. yüzyılın ortalarında saltanatın Boğaz kıyısında Dolmabahçe Sarayı’na taşınmasıyla başlayan ve Yıldız Sarayı’nın oluşumuyla zirveye ulaşan kentsel mekânın ve peyzaj anlayışının yeniden şekillenmesi sürecinde, limonluklar da saraylarda ve İstanbul elitlerinin bahçelerinde yeni bir görünürlük kazanmıştır.

Bu bağlamda bu çalışma, Avrupa’da etkili olan yeni teknolojik ve mekânsal deneyimlerin İstanbul’daki yansımalarını, saray ve konut bahçelerinde yüzyıllardır varlığını sürdüren limonluk yapılarının tarih içindeki dönüşümlerini ortaya koyarak tartışmaktadır. Bu çalışmanın amacı, yirminci yüzyıl ortalarından itibaren kentsel peyzajdan silinmeye başlayan bu yapıların ve ait oldukları toplumsal kültürün tarihî izlerini sürmek, kaybolan bu geleneğin toplumsal hafızadaki yerini edebî anlatılar aracılığıyla araştırmaktır. Ayrıca bu çalışmanın İstanbul’da konutun mimari tarihini yalnızca yapılara odaklanmadan doğal çevreyi de içeren geniş bir bağlamda düşünmeye katkı sağlaması hedeflen< miştir. İncelenen birincil kaynaklar arasında resmî yazışmalar, mimari çizimler, fotoğraflar ve edebî anlatılar yer almaktadır.

Keywords

Limonluk, 19. yüzyıl, İstanbul, bahçe, peyzaj

In Search of A Lost Heritage: Orangeries in Istanbul in the the 19th Century

Abstract

In the historical ecology of Istanbul, a sprawling metropolis today, there exists a layered and evolving diversity of plants, orchards, and gardens that played a significant role over the centuries. In the nineteenth century, when apartment buildings were limited, the palace and house gardens were as central to daily life as the buildings themselves. This close relationship has cultivated a rich culture and shared sensitivity toward gardens and plants. Orangeries built for citrus plants and flowers, regarded as highly valuable for kitchens and gardens, were part of this tradition and associated sensibility.

A major transformation in the urban landscape began with the court’s relocation to Dolmabahçe Palace on the Bosphorus in the mid-nineteenth century and culminated with Yıldız Palace’s establishment. The orangeries also gained new visibility in the new imperial gardens and the gardens of Istanbul’s elite. In this context, the research investigates the reflections of new technical and spatial experiences effective in Europe on Istanbul, along with the transformations of orangeries that have existed for centuries. This study aims to uncover the historical traces of these structures, which started vanishing in the mid-twentieth century, along with the social culture they embodied, and to explore the place of this lost tradition within collective memory through literary narratives. This discussion aims to broaden the perspectives on the architectural history of Istanbul houses by including the natural environment, rather than focusing only on buildings. The primary sources examined are official documents, architectural drawings, photographs, and literary sources.

Keywords

Orangery, 19th century, Istanbul, garden, landscape

References

• Akyürek, Göksun. “Yeni Bir Gerçeklik Düzlemi Olarak Sergiler: Sergi-i Umûmî-i Osmâni ve Sonrası.” Uğur Tanyeli’ye Armağan. Ed. Erhan Berat Fındıklı ve Işıl Uçman Altınışık. İstanbul: b. kitap, 2019, 155-181. google scholar
• Altınoluk, Ülkü. “Yıldız Sarayı Seraları ve Limonlukları: ‘Kış Bahçeleri.’” İlgi Dergisi 44 (1988): 26-30. google scholar
• Arseven, Celâl Esat. “Çiçek Sobası.” Sanat Ansiklopedisi. 1. Ankara: Maarif Vekaleti, 1952, 1828. google scholar
• Atasoy, Nurhan. 15. Yüzyıldan 20. Yüzyıla Osmanlı Bahçeleri ve Hasbahçeler. İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2005. google scholar
• Batur, Afife. “Beylerbeyi Sarayı: Kıyıdan Tepelere Uzanan Bir Sahil Saray.” Milli Saraylar Sanat Tarih Mimarlık Dergisi 24 (2019): 139-161. google scholar
• Batur, Afife. “Dolmabahçe Sarayı’nda Bir İngiliz Mimar William J. Smith ve Camlı Köşk.” Milli Saraylar Dergisi 8 (2011): 9-22. google scholar
• Batur, Afife. “Yıldız Sarayı.” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 7. İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları, 1993, 520-556. google scholar
• Bilgin, Bülent. “Türk Saray Mimarisinin Gelişmesi Çerçevesinde Yıldız Sarayı.” Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 1993. google scholar
• Can, Selman. Belgelerle Çırağan Sarayı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1999. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Başbakanlık Kararlar Daire Başkanlığı, 17-85-9, 17 Kânunusani 1926. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defterleri (TS.MA.d.). 4179, 29 Zilhicce 984 [19 Mart 1577]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). Fotoğraf (FTG.f..) 1565/1. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). Hazine-i Hassa İradeler (HH.İ..). 62/11, 04 Cemaziyelevvel 1303 [08 Şubat 1886]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). Hazine-i Hassa İradeler (HH.İ..). 64/38, 23 Rebiülevvel 1304 [20 Aralık 1886]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). Hazine-i Hassa Tahrirat Kalemi (HH.THR.). 2310/139, 30 Zilkade 1312 [25 Mayıs 1895]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). Hazine-i Hassa İradeler (HH.İ..). 131/24, 15 Recep 1318 [08 Aralık 1900]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). Hazine-i Hassa İradeler (HH.İ..). 133/61, 17 Muharrem 1319 [6 Mayıs 1901]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). Plan Proje Kroki (PLK_p.). 00137/0001, 09 Cemaziyelevvel 1291 [24 Haziran 1874]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). Plan Proje Kroki (PLK.p..). 02028/0002. google scholar
• Çakılcı, Diren ve Emirhan Berberoğlu. “II. Abdülhamid’in Egzotik Bitki Merakı: Hindistan ve Endonezya’dan Temin Edilen Türler.” Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi (ASEAD) 12 (2017): 178-202. google scholar
• Çakıroğlu, Ekrem ve Murat Yalçın. "Mahmut Yesari." Tanzimat’tan Bugüne Edebiyatçılar Ansiklopedisi. 2. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001, 1125. google scholar
• Çakmak, Nursel. “Selim İleri’ni̇n İstanbul’u.” Yüksek lisans tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, 2019. google scholar
• Çelik, Zeynep. 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti: Değişen İstanbul. Çev. Selim Deringil. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996. google scholar
• Çelik, Zeynep ve Edhem Eldem. Camera Ottomana: Photography and Modernity in the Ottoman Empire, 1840-1914. Istanbul: Koç Üniversitesi Yayınevi, 2015. google scholar
• Dolmabahçe: Mekânın Hafızası. Ed. Bahar Kaya. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2016. google scholar
• Eldem, Sedad Hakkı. Türk Evi: Osmanlı Dönemi II. İstanbul: Güzel Sanatlar Matbaası, 1984. google scholar
• Elemana, Halil. "Yıldız Sarayı Dış Avlusundaki Şale Kasrı, Kütüphane ve Limonluk Binalarının İnşa Süreçleri." Doktora tezi, Gazi Üniversitesi, 2023. google scholar
• Ertürk, Volkan. “Tersane Garden as an Entertainment and Recreation Place of Ottoman Sultans in the 17th and 18th Centuries.” Journal of History School (JOHS) 15 (2013): 91-125. google scholar
• Evyapan, Gönül. Eski Türk Bahçeleri ve Özellikle Eski İstanbul Bahçeleri. Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi Yayınları, 1972. google scholar
• Genim, Sinan. “Dolmabahçe Sarayı’na Ait Görsel Belgeler.” Milli Saraylar Dergisi 3 (2006): 21-35. google scholar
• Göncü, Tuncay Cengiz. Dolmabahçe Sarayı: İnşa Süreci, Mekân ve Teşkilatı. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, 2019. google scholar
• Gül, Murat. Modern İstanbul’un Doğuşu: Bir Şehrin Dönüşümü ve Modernizasyon. Çev. Büşra F. Helvacıoğlu. İstanbul: Sel Yayıncılık, 2018. google scholar
• Gümüş, Müjde Dila. “Architectural Interventions Conducted in Yıldız Palace During the Second Constitutional Period (1909-1914).” ArtSanat 15 (2021): 93-108. https:doi.org/10.26650/artsanat.2021.15.0004. google scholar
• Henry, Charles. “Les Jardins de Yildiz Au Temps d’Abdul-Hamid.” Revue Horticole 84 (1912): 54-58. google scholar
• Hornby, Mrs Edmund. Constantinople During the Crimean War. Londra: Richard Bentley, 1863. google scholar
• “İlânat.” Ceride-i Havâdis 9 (23 Şevval 1256 [20 Ekim1840]): 4. google scholar
• “İlânat.” Ceride-i Havâdis 25 (18 Muharrem 1257 [12 Mart 1841]): 4-5. google scholar
• “İlânat.” Ceride-i Havâdis 29 (18 Safer 1257 [4 Nisan 1841]): 4-5. google scholar
• “İlânat.” Tercümân-ı Ahvâl, 142 (10 Şevval 1278 [28.01.1863]): 5. google scholar
• İstanbul Büyükşehir Belediyesi, Atatürk Kitaplığı. Hüseyin Tayla Koleksiyonu. Foto_019418. google scholar
• İstanbul Deniz Müzesi Arşivi, No. 6402. google scholar
• “İstanbul Postası.” Servet-i Fünûn 596 (21 Cemaziyelahir 1320 [25 Eylül 1902]): 9. google scholar
• İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi (İÜNEK). ALB_00032/3. google scholar
• İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi (İÜNEK). ALB_90468/05. google scholar
• İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi (İÜNEK). ALB_90468/14. google scholar
• İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi (İÜNEK). ALB_90552/0002. google scholar
• İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi (İÜNEK), ALB_90647/0027. google scholar
• İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi (İÜNEK). ALB_90853/11. google scholar
• İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi (İÜNEK). ALB_90853/29. google scholar
• İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi (İÜNEK). ALB_90854/0033. google scholar
• İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi (İÜNEK). ALB_90854/0065. google scholar
• İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi (İÜNEK). ALB_90867/0006. google scholar
• İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi (İÜNEK). ALB_90867/0027. google scholar
• İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi (İÜNEK). 91420/86. google scholar
• Kadri Bey. “Târih-i Sergi-i Ber Vech-i Umûmî.” Mecmûa-i Fünûn 9 (Ramazan 1279 [Şubat 1863]): 386-92. google scholar
• Kalaycı, Zeliha Buket. “Osmanlı Sarayında İaşe ve Tüketim (1680-1730).” Doktora tezi, Sakarya Üniversitesi, 2023. google scholar
• Karay, Refik Hâlit. Üç Nesil Üç Hayat. İstanbul: İnkılap Yayınları, 2009. google scholar
• Kohlmaier, Georg, and Barna Von Sartory. Houses of Glass: A Nineteenth-Century Building Type. Cambridge, Massachusetts: MIT Yayınevi, 1986. google scholar
• Koppelkamm, Stefan. Glasshouses and Wintergardens of the Nineteenth Century. Londra: Granada, 1984. google scholar
• Kosova, İpek. “19. Yüzyıl İstanbul Mimarisinde Endüstriyel Camın Kullanımı.” Yüksek lisans tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 2014. google scholar
• Küçük, Mustafa Emir. “Urban Parks of Istanbul in the Late Ottoman Empire: Constructed Nature for Recreation Aims.” Yüksek lisans tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2019. google scholar
• Laufer, Berthold. “The Lemon in China and Elsewhere.” Journal of the American Oriental Society 54 (Eylül 17, 1934): 143-160. google scholar
• Lazzaro, Claudia. The Italian Renaissance Garden: From the Conventions of Planting, Design, and Ornament to the Grand Gardens of the Sixteenth-Century Central Italy. New Haven ve Londra: Yale Üniversitesi Yayınları, 1990. google scholar
• Markham, Violet. “Joseph Paxton and His Buildings.” Journal of the Royal Society of Arts 4836 (Haziran 10, 1950): 67-84. google scholar
• Necipoğlu, Gülru. Architecture, Ceremonial, and Power: The Topkapi Palace in the Fifteenth and Sixteenth Centuries. New York, Cambridge, Mass.: MIT Yayınevi, 1991. google scholar
• Necipoğlu, Gülru. “The Suburban Landscape of Sixteenth-Century Istanbul as a Mirror of Classical Ottoman Garden Culture.” Gardens in the Time of the Great Muslim Empires: Theory and Design. Ed. Attilio Petruccioli. Leiden ve New York: E. J. Bril, 1997, 32-71. google scholar
• “Osmanlı Mimarı” D’Aronco: 1893-1909 İstanbul Projeleri. Ed. Diana Barillari. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, 2006. google scholar
• Önel, Emine. “Kıbrıslılar Yalısı.” Dünden Bugüne Istanbul Ansiklopedisi. 4. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, 1993, 554-555. google scholar
• Özyalvaç, Şükriye Pınar. “Istanbul Konut Mimarisinde Lüks ve Konfor (18. Yüzyıl).” Doktora tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, 2015. google scholar
• Pardoe, Julia. The Beauties of the Bosphorus. Londra: Virtue, 1838. google scholar
• Partridge, Eric. Origins. A Short Etymological Dictionary of Modern English. Londra ve New York: Routledge, 2006. google scholar
• Redhouse, James W. An English and Turkish Dictionary, in Two Parts, English and Turkish, and Turkish and English. Londra: Bernard Quaritch, 1856. google scholar
• Royal Collection Enterprises Limited 2025 | Royal Collection Trust. No. 406958. google scholar
• Royal Collection Enterprises Limited 2025 | Royal Collection Trust. No. 703128. google scholar
• Royal Collection Enterprises Limited 2025 | Royal Collection Trust. No. 2701001. google scholar
• Rüstem, Ünver. Ottoman Baroque: The Architectural Refashioning of Eighteenth Century Istanbul. Princeton ve Oxford: Princeton Üniversitesi Yayınevi, 2019. google scholar
• Salt Araştırma Mustafa Erem Çalıkoğlu Arşivi. "Dolmabahçe Sarayı Camlı Köşk." Erişim 18 Ocak 2025. https:archives.saltresearch.org/handle/123456789/209921. google scholar
• Shopov, Aleksandar. “When Istanbul Was a City of Bostans: Urban Agriculture and Agriculturists.” A Companion to Early Modern Istanbul. google scholar
• Ed. Shirine Hamadeh ve Çiğdem Kafesçioğlu. Leiden, Boston: Brill, 2022, 279-306. google scholar
• Şehsuvaroğlu, Hâluk. İstanbul Sarayları. İstanbul: Doğan Kardeş Yayınları, 1954. google scholar
• “Şikeste Fâideler.” Şehbâl 14 (15 Teşrinievvel 1325 [28 Ekim 1909]): 282. google scholar
• Tanyeli, Gülsün. Hiçbir Üstâd Böyle Kâr Etmemiştir: Osmanlı İnşaat Teknolojileri Tarihi. İstanbul: Akın Nalça Kitapları, 2017. google scholar
• Tuncer, Hüner. Osmanlı Diplomasisi ve Sefaretnameler. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2010. google scholar
• Türker, Deniz. “19. Yüzyıl Diplomasisinin Bir Kristal Saray Serüveni.” Milli Saraylar Belgeler Dergisi 2 (2014): 83-98. google scholar
• Türker, Deniz. “‘I Don’t Want Orange Trees, I Want Something That Others Don’t Have’: Ottoman Head-Gardeners after Mahmud II.” International Journal of Islamic Architecture 2 (2015): 257-85. https:doi.org/10.1386/ijia.4.1.257_1. google scholar
• Türker, Deniz. The Accidental Palace: The Making of Yıldız in Nineteenth-Century Istanbul. Pennsylvania: Pennsylvania Devlet Üniversitesi Yayınevi, 2023. google scholar
• Uras, Büke. Balyanlar: Osmanlı Mimarlığı ve Balyan Arşivi. Ed. Müge Cengizkan. İstanbul: İBB Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü Yayınları, 2022. google scholar
• Valen, Dustin. “On the Horticultural Origins of Victorian Glasshouse Culture.” Journal of the Society of Architectural Historians 4 (2016): 403-423. https:doi.org/10.1525/jsah.2016.75.4.403. google scholar
• Wearn, James A. and David J. Mabberley. “Citrus and Orangeries in Northern Europe.” Curtis’s Botanical Magazine 1 (2016): 94-107.https:doi.org/10.1111/curt.12128. google scholar
• White, Charles. Three Years in Constantinople; or, Domestic Manners of The Turks in 1844. Londra: Henry Colburn, 1846. google scholar
• Yaltırık, Faik, Asuman Efe ve Adnan Uzun. Tarih Boyunca İstanbul’un Park, Bahçe ve Koruları Egzotik Ağaç ve Çalıları. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi İsfalt AŞ, 1997. google scholar
• Yavuz, Yıldırım. “Kimliğinin İzinde III: Yeni Başkentte.” Kimliğinin İzinde Bir Mimar: M. Vedad Tek. Ed. Afife Batur. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003, 173-192. google scholar
• Yesari, Mahmut. “Bahçemde Bir Gül Açtı.” Milliyet, 15 Temmuz 1930. google scholar
• Yıldız, Netice. “19. Yy Ortalarında Yapılan Saraylarla İlgili Bazı Yolsuzluk Olayları: Tüccar Peill ve Fethi Ahmet Paşa.” Tarih ve Toplum 91 (1991): 42-50. google scholar
• Yıldız, Netice. “19. Yüzyıl Osmanlı Saraylarıyla İlgili Bazı Belgelerin Değerlendirilmesi.” Milli Saraylar Dergisi 4 (1992): 44-57. google scholar
• Zarifi, Yorgo L.. Hatıralarım: Kaybolan Bir Dünya, İstanbul 1800-1920. Çev. Karin Skotiniyadis. İstanbul: Literatür Yayınları, 2002. google scholar