Ottoman Calligraphy in the Westernization Period: Baroque Influence in Nusretiye Mosque Inscriptions

Year 2025, Issue: 24, 284 - 310, 12.08.2025

Ömer Faruk Dere

https://doi.org/10.26650/artsanat.2025.24.0011

Abstract

This study examines the development of calligraphy, which reached its peak in 19th-century19th century Ottoman Istanbul, within the broader context of the period of Westernization. Unlike other traditional Ottoman arts such as architecture, bookbinding, illumination and miniature painting, calligraphy developed at a later stage, necessitating an examination of its interaction with Western artistic traditions. In this context, the study addresses the stylistic changes introduced by Baroque and Rococo ornamentation after the Tulip Period, with a particular focus on the jali thuluth inscriptions in the Tophane Nusretiye Mosque, a remarkable example of Baroque architecture. The research mainly focuses on the innovations of Mustafa Rakım Efendi (1757-1826), one of the most important calligraphers of the 19th century, who introduced a pictorial perspective to the jali thuluth script. His design approach, influenced by socio-cultural factors, is analyzed using a comparative method, emphasizing his holistic and harmonious integration of optical principles. The study also examines how Baroque aesthetics influenced Mustafa Rakım Efendi’s compositions, illustrating the structural transformation of Ottoman calligraphy from a classical line-oriented tradition to a more dynamic and progressive approach. Finally, the study provides an in-depth evaluation of the Western visual and cultural influences on Ottoman calligraphy through Mustafa Rakım Efendi’s works.

Keywords

Islamic Calligraphy , Westernization , Baroque , Nusretiye Mosque , Mustafa Rakım Efendi

Batılılaşma Dönemi’nde Osmanlı Hat Sanatı: Nusretiye Camii Yazılarında Barok Etki

Abstract

Bu çalışma, 19. yüzyılda Osmanlı başkenti İstanbul’da zirveye ulaşan hat sanatının Batılılaşma sürecindeki gelişimine odaklanmaktadır. Osmanlı’nın mimariden cilt sanatına, tezhipten minyatüre uzanan geleneksel sanat dalları arasında hat sanatının daha geç tekâmül etmesi, bu alanın Batı sanatıyla etkileşimini incelemeyi zorunlu kılmıştır. Bu bağlamda, Lâle Devri sonrasında Barok ve Rokoko süsleme tarzlarının Osmanlı sanatına girişinin sebebiyet verdiği üslupsal dönüşümlere temas edilmiş, özellikle Barok mimarinin örneklerinden biri olan Tophane Nusretiye Camii’ndeki celî sülüs hatlar üzerinden bir değerlendirme yapılmıştır. Çalışmanın merkezinde, 19. yüzyılın önde gelen hattatlarından Mustafa Râkım Efendi’nin (1757-1826) celî sülüs yazıda resimsel bir bakış açısını egemen kılarak getirdiği yenilikler yer almaktadır. Onun tasarım yaklaşımını biçimlendiren sosyo-kültürel etmenler ve kendisinden önceki uygulamalardan ayrışan bütüncül, homojen, görsel algı gerekliliklerini cesurca uygulayan yaklaşımı karşılaştırmalı bir yöntemle analiz edilmiştir. Bu çalışmada, Mustafa Râkım Efendi’nin yazı kompozisyonlarında gözlemlenen Barok etkinin temel sanat ilkeleri ışığında nasıl çözümlendiği, hat sanatının klasik çizgi odaklı anlayışından ilerici kompozisyon uygulamalarına doğru yaşadığı dönüşümün yapısal boyutları ortaya konmuştur. Sonuç olarak, Batılılaşma Dönemi’nin görsel ve kültürel akımlarının Osmanlı hat sanatına yansıması, Mustafa Râkım Efendi’nin eserleri ekseninde detaylı biçimde değerlendirilmiştir.

Keywords

Hat Sanatı , Batılılaşma , Barok , Nusretiye Camii , Mustafa Râkım Efendi

References

• Abu Yusuf, Yakub b. Ibrahim. Kitabu’l-Harac. Beirut: Daru’l-Marifa, 1352. google scholar
• Ad-Darekutni, Abu Hasan Ali b. ümer. Al-Ilal. 4 Vols. RiYadh: Dar TaYYiba, 1985. google scholar
• Aksu, Hatice. “Rokoko.” The Encyclopedia of Islam. 35. Istanbul: TurkiYe DiYanet Foundation Press, 2008, 159-160. google scholar
• Al-Bukhari, Muhammed b. Ismail. “Mavakitu’s-Salat.” Sahih Al-Bukhari. Cairo: Daru’t-Tasil, 1445. google scholar
• Ali, Abdullah Yusuf. The Meaning of The Holy Qur’ân. MarYland: Amana Corporation, 1992. google scholar
• Alparslan, Ali. “Celî.” The Encyclopedia of Islam. 7. Istanbul: TurkiYe DiYanet Foundation Press, 1993. 265-267. google scholar
• Alparslan, Ali. “Mimari Yapıların Yazı San’atı Bakımından Önemi.” Beşeri Bilimler Journal, 4-5 (1976-1977): 1-14. google scholar
• Alparslan, Ali. “Nesta’lik.” The Encyclopedia of Islam. 33. Istanbul: Turkiye Diyanet Foundation Press, 2007. 11-15. google scholar
• Alparslan, Ali. Osmanlı Hat Sanatı Tarihi. Istanbul: Yapı Kredi Cultur and Art Publication, 1999. google scholar
• Arslan, Dursun. "Tarihsel Konumu ve Mimarisiyle Nusretiye Camii.” Arış Carpet Weavlng and Processing Arts Journal 13 (2018): 53-85. doi:https://doi.org/10.34242/akmbaris.2019.79. google scholar
• Aslanapa, Oktay. Osmanlı Devri Mimarisi. Istanbul: Inkilap Publication, 1986. google scholar
• As-SuYuti, Jalaluddin. Camu’l-Cavami. 1 Vol. Cairo: Al-Azhar, 1426. google scholar
• At-Tirmizi, Abu Abdullah Al-Hakim. Navadiru’l-Usul. 3 Vols. BaYrout: Daru’l-CeYl, 1431. google scholar
• AYvansaraYî HüseYin Efendi, Ali Sati Efendi and SüleYman Besim Efendi. Hadîkat’ül Cevâmi: İstanbul Camileri ve Diğer Dini Sivil Mimari google scholar
• Yapılar. Edited bY Ahmed Nezih Galitekin. Istanbul: Işaret Publication, 2001. google scholar
• BoYdaş, Nihat. Talik Yazıya Plastik Değer Açısından Bir Yaklaşım. Ankara: MinistrY of National Education Press, 1994. google scholar
• Can, Selman. Bilinmeyen Aktörleri ve Olayları ile Son Dönem Osmanlı Mimarlığı. Erzurum: Erzurum Directorate of Culture and Tourism Press, 2010. google scholar
• Çaycı, Ahmet. Oryantalizm Oksidentalizm ve Sanat. Istanbul: Insan Publication, 2015. google scholar
• Conti, Flavio. Barok Sanatını Tanıyalım. Translated bY Solmaz Turunç. Istanbul: Inkilap and Aka Publication, 1978. google scholar
• Database for üttoman Inscriptions. "Darüssaade Ağası Çeşmesi." Accessed August 19, 2023. http://www.ottomaninscriptions.com/ information.aspx?ref=list&bid=3243&hid=5560 google scholar
• Dere, Ömer Faruk. “Batılılaşma Döneminde üsmanlı Hat Sanatı ve Terkib Geleneğinde Batı Sanatı Etkisi.” Phd Thesis, Istanbul UniversitY, 2024. google scholar
• Dere, Ömer Faruk. Eyüpsultan’da Taşa İşlenen Medeniyet. Istanbul: Istanbul Metropolitan Municipality Press, 2011. google scholar
• Dere, Ömer Faruk. Hattat Hâfız Osman Efendi. Istanbul: Korpus Publication, 2009. google scholar
• Derman, M. Uğur. “Celî Yazılar.” İlgi 14/29 (1990): 30-34. google scholar
• Derman, M. Uğur. Ömrümün Bereketi. 3 Vols. Istanbul: Kubbealtı Publication, 2019. google scholar
• Derman, M. Uğur. “Türk Hat Sanatında ‘Celî’ Kavramı.” Türkler. 12. Ankara: Yeni TürkiYe Publication, 2002, 256-265. google scholar
• Derman, M. Uğur. Türk Hat Sanatından Seçmeler. Edited bY Mahmut Sami Kanbaş. Ankara: Atatürk Cultur Center Press, 2017. google scholar
• EYice, Semavi. “Batı Sanat Akımlarının Değiştirdiği üsmanlı Dönemi Türk Sanatı.” Türkler. 15. Ankara: Yeni TürkiYe Press, 2002, 284-309. google scholar
• EYice, Semavi. “NusretiYe Camii.” The Encyclopedia of Islam. 33. Istanbul: TurkiYe DiYanet Foundation Press, 2007, 274-276. google scholar
• EYice, Semavi. Tarih Boyunca İstanbul. Istanbul: Etkileşim Publication, 2006. google scholar
• Farago, France. Sanat. Translated bY Özcan Doğan. Ankara: Doğu-Batı Publication, 2017. google scholar
• Habib. Hat ve Hattatân. Istanbul: Matbaa-i EbüzziYa Press, 1305 [1887]. google scholar
• Inal, Mahmud Kemal. Son Hattatlar. Ankara: MinistrY of National Education Press, 1970. google scholar
• Istanbul UniversitY CL Rare Works LibrarY. "İstanbul'un Muhtelif Manzaraları: Tophane." Photo bY Clemene Kargopoulo. NEKYA90615/17 google scholar
• Karal, Enver ZiYa. Osmanlı Tarihi. 5 Vols. Ankara: Turkish Historical SocietY Press, 1995. google scholar
• Kuban, Doğan. Türk Barok Mimarisi Hakkında Bir Deneme. Istanbul: Istanbul Technical UniversitY, FacultY of Architecture Press, 1954. google scholar
• Mehmed Raif. Mir’ât-ı İstanbul. Istanbul: Alem Publication, 1314 [1896]. google scholar
• Mert, Talip. II. Mahmud’un Sanat Çevresi Hattat ve Bestekârlar. Istanbul: ütuken Publication, 2020. google scholar
• Özkurt, Kemal and Abdülhamit Tüfekçioğlu. "Türk-İslam Sanatında Kitabeler.” TürkİYe Araştırmaları Literatürjournal 7/14 (2009): 275-295. google scholar
• Renda, Günsel. “Yenileşme Döneminde Kültür ve Sanat.” Türkler. 15. Ankara: Yeni TürkiYe Publication, 2002, 265-283. google scholar
• Serin, Muhittin. Hat Sanatı ve Meşhur Hattatlar. Istanbul: Kubbealti Publication, 2010. google scholar
• Soısal, Ahmet. Hüsnühat. Istanbul: Norgunk, 2004. google scholar
• Müstakimzâde Süleıman Sâdeddin. Tuhfe-i Hattatîn. Ankara: Turkish HistorY SocietY Press, 1928. google scholar
• Tüfekçioğlu, Abdülhamit. Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Yazı. Ankara: Republic of Turkiye Ministry of Culture Press, 2001. google scholar
• Warszawi Muzeum. "Fontaine dans la Cour de la Mosquee de Tophanna" [Stambul. Fontanna w Tophane], James Robertson (1813-1888) -photograph. Accessed JulY 13, 2025, https://cYfrowe.mnw.art.pl/pl/zbiorY/49101 google scholar
• Wölfflin, Heinrich. Sanat Tarihinin Temel Kavramları. Istanbul: Haıalperest Publication, 2020. google scholar