The Wahdat Al-Wujūd Approach of Hamzah Fansurı, the First Sufi Poet in the Malay World as Revealed in “Ikan Tunggal”

Year 2021, Volume: 11 Issue: 1, 267 - 290, 31.03.2021

Eyyüp Tuncer

https://doi.org/10.26650/iuitd.2021.853369

Abstract

Hamzah Fansuri is well known as the first Sufi poet in the Malay world and should be studied as part of both Sufism and literature because he was the first to expound the theory of wahdat al-wujūd in the Malay archipelago and express his feelings for Sufism using the rubā'ī verse form. He has been called the “Mawlānā Jalāl al-Dīn Rūmī of the Malay world” because of his pioneering combination of Sufism and literature in the region. Hamza Fansûrî reveals his understanding of the main themes of vahdet-i wujûd (unity of existence) in his poem “Ikan Tunggal.” The poems’ content and style are a restatement of the wahdat al-wujūd (in Malay) that had been previously developed and interpreted by many early significant Sufi writers such as Bāyazīd Bistāmī, Mansūr al-Hallāj, Ibn al-'Arabī, Sadr al-Dīn al-Qunawi, Farīd al-Dīn Attār, Mawlānā Jalāl al-Dīn Rūmī, Fakhr al-Dīn 'Irākī, Abdul Karim Jili, and Abd Al-Rahmān Jāmī. Hamzah Fansuri generally uses symbolic language in his Ikan Tunggal poem when expressing the “nūr Muhammadī/light of Muhammad and the “al-insān al-kāmil/perfect human-being” in the wahdat al-wujūd framework.

Keywords

Hamzah Fansuri, Nūr Muhammadī, Wahdat al-wujūd, Malay literature, Indonesian sufi literature

Malay Dünyasının İlk Mutasavvıf Şairi Hamza Fansûrî’nin İkan Tunggal Şiiri Bağlamında Vahdet-i Vücûd Anlayışı

Abstract

Hamza Fansûrî, Malay dünyasının ilk mutasavvıf şairi olarak bilinmektedir. Malay takımadalarına ilk kez vahdet-i vücûd nazariyesini taşıyan ve tasavvufî hislerini rubâî formunda nazım ile ifade eden bir şahsiyet olması açısından hem tasavvuf hem de edebiyat sahasında incelenmesi gereken önemli isimlerden biridir. Bölgede tasavvuf ve edebiyatı birleştiren öncü bir kişilik olmasından dolayı Malay dünyasının “Celâleddîn-i Rûmî”si olarak nitelendirilmiştir. Hamza Fansûrî, “İkan Tunggal” isimli şiirinde vahdet-i vücûd anlayışını ana temalarıyla ortaya koymaktadır. Şiir, muhteva ve üslup açısından incelendiğinde Bâyezîd-i Bistâmî, Hallâc-ı Mansûr, İbnü’l-Arabî başta olmak üzere Ferîdüddîn-i Attâr, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Sadreddin-i Konevî, Fahreddîn-i Irâkî, Sa’dî-i Şîrâzî, Abdülkerîm-i Cîlî, Abdurrahmân-ı Câmî gibi önemli isimlerin geliştirdiği ve yorumladığı vahdet-i vücûd düşüncesinin farklı bir dilde yeniden ifade edilişi olarak değerlendirilebilir. Hamza Fansûrî, İkan Tunggal şiirinde genellikle sembolik bir dil kullanmakta; “hakîkat-i Muhammediyye/nur-ı Muhammedî” ve bunun bir tezahürü olan “insân-ı kâmil” konusunu vahdet-i vücûd terminolojisi çerçevesinde işlemektedir.

Keywords

Hamza Fansurî, Klasik Malay Edebiyatı, Endonezya Edebiyatı,, Vahdetü'l-Vücûd

References

• Abdullah, Taufik (ed.). Agama dan Perubahan Sosial. çev. Ismuha. Jakarta: Rajavali, 1983.
• Abdülehad Nûrî, Evhadüddîn. Mirʾâtü’l-Vücûd ve Mirkātü’ş-Şühûd fî Beyâni Vahdeti'l-Vücûd (Kenzü'l-Hefâ fî Makâmâti's-Sûfî İçinde). Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2013.
• Abdülkerîm, Cîlî. el-İnsânü'l-Kâmil fî Ma'rifeti'l-Avâhiri ve'l-Evâil. Mısır: Matbaatu Hicâzî.
• Aduddîn el-Îcî, Ebu'l-Fadl. Kitâbu'l-Mevâkıf. thk. Abdurrahman Amîra. Lübnan: Dârü'l-Cîl, 1997.
• Afîfî, Ebü'l-A'lâ. Fusûsu'l-Hikem ve't-Ta'lîkat Aleyh. Dâru İhyâi'l-Kütübi'l-Arabiyye, 1446.
• Akkaya, Hüseyin, "Süleyman". TDV İslam Ansiklopedisi. 38/. İstanbul: İSAM, 2010.
• al-Attas, Muhammad Syed Naguib. “New Light on the Life of Ḥamzah Fanṣ̄urī”. Journal of the Malaysian Branch of the Royal Asiatic Society 40/1 (Temmuz 1967), 42–51.
• al-Attas, Syed Muhammad Naguib. The Mysticism Of Hamzah Fansuri. Londra: University of London, Doktora Tezi, 1996.
• Âlûsî, Şihâbuddîn. Rûhu'l-Meânî fî Tefsîri'l-Kur'âni'l-Azîm ve's-Seb'u'l-Mesânî. thk. Ali Abdulbârî. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1415.
• Amarseto, Binuko. Ensiklopedia Kerajaan Islam di Indonesia. Yogyakarta: İstana Media, 2015.
• Azra, Azyumardi. Jaringan Ulama Timur Tengah dan Kepulauan Nusantara Abad XVII dan XVIII. Jakarta: Kencana, 2013.
• Bâlî Efendi. Şerhu Fusûsi'l-Hikem. Der-Saâdet: el-Matbaatu'n-Nefîse, 1309.
• Bursevî, Ebu'l-Fidâ İsmail Hakkı. Rûhu'l-Beyân. Beyrut: Dâru'l-Fikr.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. et-Ta'rîfât. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1983.
• Djamaris, Edwar – Prijanto, Saksono. Hamzah Fansuri Dan Nuruddin ar-Raniri. Jakarta: Proyek Pengembangan Media Kebudayaan, 1996.
• Ebu Abdurrahman, Halil İbn Ahmed. Kitâbü'l-Ayn. thk. Mehdi Mahzumî – İbrahim Sâmirâî. Halep: Mektebetü'l-Hilâl.
• Ebû Tâlib el-Mekkî, Muhammed. Kûtu'l-Kulûb fî Muâmeleti'l-Mahbûb ve Vasfu Târîki'l-Mürîd ilâ Makâmi't-Tevhîd. thk. Âsım İbrahim. Beyrut: Dârü'l-Maârif, 2005.
• Fahreddîn er-Râzî, Ebû Abdullah. Mefâtîhu'l-Ğayb. Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabî, 1420.
• Fauziah, Mira. “Pemikiran Tasawuf Hamzah Fansuri”. Substantia 15/2 (Ekim 2013), 289–304.
• Gusmian, Islah. Khazanah Tafsir Indonesia: Dari Hermeneutika hingga Ideologi. Yogyakarta: LKiS, 1. Basım, 2013.
• Hakiki, Kiki Muhamad. “Tasawuf Wujūdiyyat: Tinjauan Ulang Polemik Penyesatan Hamzah Fansūrī Oleh Shaykh Nūr Al-Dīn Al-Ranīrī”. Jurnal THEOLOGIA 29/1 (Haziran 2018), 25–58.
• Harun, M. Yahya. Kerajaan İslam Nusantara Abad XVI- XVI. Yogyakarta: Kurnia Kalam Sejahtera, 1995.
• Hasymy, Ali. Kebudayaan Aceh Dalam Sejarah. Jakarta: Penerbit Beuna, 1983.
• İbn Acîbe, Ebü'l-Abbâs. Îkâzü'l-Himem fî Şerhi'l-Hikem. thk. Muhammed Ahmed Hasbullâh. Kahire: Dâru'l-Maârif.
• İbn Acîbe, Ebü'l-Abbâs. et-Tefsîru'l-Medîd fî Tefsîri'l-Kur'âni'l-Mecîd. thk. Ahmed Abdullah Raslân. Kahire, 1419.
• İbn Manzûr, Ebü'l-Fadl. Lisânü'l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
• İbnü'l-Aleviyye, Müsteğânemî. el-Minehu'l-Kuddûsiyye fî Şerhi'l-Mürşidi'l-Muîn bi Tarîkati's-Sûfiyye. nşr. Saûd el-Kavvâs. Beyrut: Dâru İbn Zeydûn, 1986.
• İbnü'l-Arabî, Muhyiddin. Fusûsu'l-Hikem. thk. Ebü'l-A'lâ Afîfî. Dâru İhyâi'l-Kütübi'l-Arabiyye.
• İbnü'l-Arabî, Muhyiddin. el-Futuhâtu'l-Mekkiye. thk. Osman Yahya. el-Mektebetu'l-Arabiyye, 1985.
• İbnü'l-Fârız, Ebû Hafs. Dîvanu İbni'l-Fârid. Beyrut: Dâru Sâdır, 2010.
• J.B. Kristanto (ed.). Seribu Tahun Nusantara. çev. Oman Faturrahman. Jakarta: Kompas, 2000.
• Kâşânî, Abdurrezzak. Şerhu Fusûsi'l-Hikem. Mısır: el-Matbaatu'l-Meymene.
• Kâtib Çelebî, Mustafa. Keşfü’z-Zunûn an Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn. Bağdat: Mektebetü'l-Müsennâ, 1941.
• Mannan, Nuraini H. A. “Karya Sastra Ulama Sufı Aceh Hamzah Fansuri Bingkai Sejarah Dunıa Pendidikan”. Substantia 18/2 (Ekim 2016), 197–206.
• Mevlânâ, Celâleddîn-i Rûmî. Rubâîler. çev. Halil İbrahim Sarıoğlu. Konya: DİB Yayınları, 2015.
• Molla Câmî, Abdurrahman. Nakdu'n-Nusûs fî Şerhi Nakşi'l-Fusûs. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2004.
• Muhammed Yasin, İbrahim. Sadreddin el-Konevî ve Felsefetu's-Sûfiyye. İskenderiye: Menşeetü'l-Maârif, 2003.
• Nahcuvânî, Ni‘metullāh. el-Fevâtiḥu’l-İlâhiyye ve’l-Mefâtîhu’l-Ğaybiyyetü’l-Mudîha li’l-Kelimi’l-Kurʾâniyye ve’l-Hikemi’l-Furkâniyye. Mısır: Dâru Rikâbî, 1999.
• Necmeddîn-i Kübrâ, Ebü’l-Cennâb. et-Te'vîlâtu'n-Necmiyye. Lübnan: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2009.
• Neysâbûrî, Nizâmuddîn. Ğarâibu'l-Kur'ân ve Reğâibu'l-Furkân. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, 1416.
• Ni’am, Syamsun. “Hamzah Fansuri: Pelopor Tasawuf Wujudiyah Dan Pengaruhnya Hingga Kini Di Nusantara”. Epistemé 12/1 (Haziran 2017), 261–286.
• Putra, Afriadi – Yasir, Muhammad. “Kajian Al-Quran Di İndonesia (Dari Studi Teks Ke Living Quran)”. Tajdid 21/2 (Desember 2018), 13–22.
• Rahman, Bobbi Aidi. “Sastra Arab Dan Pengaruhnya Terhadap Syair-Syair Hamzah Fansuri”. Tsaqofah & Tarikh 1/1 (Ocak 2016), 29–46.
• Renard, John. The A to Z of Sufism. Toronto: The Scarecrow Press, 2009.
• Rivauzi, Ahmad. “Landasan Filosofis Pemikiran Tasawuf Abdurrauf Singkel Tentang Allah, Manusia, Dan Alam”. Jurnal THEOLOGIA 28/2 (Desember 2017), 299–328.
• Rosyadi, Muhammad Imron. “Pemikiran Hadis Abdurrauf As-Singkili Dalam Kitab Mawa’izat Al-Badi’ah” 2/1 (Eylül 2017), 55–62.
• Saifuddin – Wardani. Tafsir Nusantara. Yogyakarta: LKiS, 1. Basım, 2017.
• Sangidu. “İkan Tungal Bernama Fâdhil Karya Syaik Hamzah Fansuri: Analisis Semiotik”. Humaniora 15/2 (2003), 191–199.
• Serrâc, Ebu'n-Nasr et-Tûsî. el-Lüma'. Mısır: Dârü'l-Kütübi'l-Hadîse, 1960.
• Syarifuddin. “Pengaruh Persia Dalam Syair Sufı Syaikh Hamzah Fansuri”. Media Syariah 15/1 (Ocak 2013).
• Syukri, Ahmad. “Hamzah Fansuri Dan Pembaharuan Kebudayaan Melayu” ISoISE (Kasım 2020), 1–22.
• Tehânevî, Muhammed b. Ali. Keşşâf-u İstilâhâti'l-Fünûn ve'l-Ulûm. thk. Ali Dahrûc. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Wiji Muthari, Abdul Hadi – Kati Ara, Lesik. Hamzah Fansuri Penyair Sufi Aceh. Jakarta: Lotkala, 1984.
• Wiji Muthari, Abdul Hadi. “Syair-Syair Tasawuf Hamzah Fansuri Dan Pengaruhnya”. al-Turas 13/1 (Ocak 2007), 1–14.
• Yılmaz, Kamil. Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2016.