Okcuzade and His Commentary for Forty Verses of Quran Named en-Nazmu’l-Mübîn fi’l-âyâti’l-erba‘în

Year 2020, Issue: 37, 65 - 108, 21.12.2020

Uğur Boran

Abstract

Even though the matter of the Quran’s Turkish translations and commentaries have been discussed extensively by researchers from different areas of specialization, there is still not a sufficient, comprehensive approach to this matter because the historical information necessary for a full translation has not yet been discovered. Okcuzade Mehmed Şahi, who lived in the sixteenth and seventeenth centuries, served as a clerk in the Ottoman Empire. In classical and modern sources, he is complemented for his talent in writing prose. Okcuzade contributed as Turkish version of forty verses of Quran, which is rare to find in that language. Our doctoral thesis about Okcuzade’s work, called En-Nazmu’l-Mübîn fi’l-âyâti’l-erba‘în, has identified faulty or incomplete information about en- Nazmu’l-Mübîn and reviewed the missing historical information that was mentioned at first sentence. Our thesis presents the importance and quality of en-Nazmu’l-Mübîn while providing literary analysis of the forty-verse translation’s commentary of Ottoman period. En-Nazmu’l-Mübîn fi’l-âyâti’l-erba‘în is a literary-wisdom commentary that includes forty verses of the Quran. The verses he chose were taken from these suras: Bakara (84–85, 185 & 32), Hûd (17, 60 & 116), Nisâ (171 & 100), Kasas (83 & 88), Şuarâ (82, 43 & 90), Yûsuf (91, 92 & 50), Enbiyâ (88 & 18), Kehf (109 & 82), Talak (1 & 3), Zâriyât (16 & 17), Arâf (148 & 183), Necm (39 & 42), Hadîd (13), Mülk (29), Âli İmrân (92), Fecr (9), Hac (27) Meryem (54), Tevbe (40), Ahzâb (53), Zuhruf (39), Yunus (30), Mâide (114), and Şûrâ (23).

Keywords

Qoran, commentary, forty verses, Okçuzâde Mehmed Şâhî, en-Nazmu’l-Mübîn fi’l-âyâti’l-erba‘în

Okçuzâde ve en-Nazmu’l-Mübîn fi’l-âyâti’l-erba‘în Adlı Türkçe Kırk Ayet Tefsiri

Abstract

Türkçe Kur’ân tercüme ve tefsirleri meselesi farklı uzmanlık alanlarından araştırmacılarca bugüne kadar çeşitli yönleriyle ele alınmışsa da tarihî malzemenin tamamı henüz ilmî incelemelerle ortaya çıkarılmamış olduğundan yeterli ve beklenen ölçüde kapsamlı bir yaklaşımda bulunabilmek için bir müddet daha beklemek gerekecektir. XVI. asrın son çeyreğinde dünyaya gelen ve XVII. asrın ilk yarısında vefat eden Okçuzâde Mehmed Şâhî münşîlik başta olmak üzere Osmanlı Devleti’nin çeşitli bürokratik kademelerinde vazife almış birisidir. İnşâ kudreti klasik ve modern kaynaklarda övgü dolu ifadelerle anılan Okçuzâde ilmî cephesinin meyvesi olarak kırk ayet türünde, aslında klasik edebiyatımızda örneklerine çok rastlanmayan bir eser telif etmiştir. Tam adı en-Nazmu’l-Mübîn fi’l-âyâti’l-erba‘în olan bu eser üzerine yaptığımız doktora teziyle bugüne kadar bu metne dair verilen ve genel olarak birbirini tekrarlayan yarı doğru yarı hatalı bilgilerin ötesine geçilmiş oldu hem de ilk cümlede ifade edilen söz konusu eksik tarihî malzemenin bir tanesinin daha gün yüzüne çıkması sağlandı. Böylece bir yandan en-Nazmu’l-Mübîn’in mahiyeti ortaya konulurken bir taraftan da edebîirfânî tefsir türüne dahil edilebilecek olan bu manzum-mensur karışık kırk ayet tercüme ve tefsirinin Osmanlı asrı Türkçe tercüme-tefsir hareketinin neresinde durduğuna dair bir kanaatin gelişmesine de olanak sağlaması amaçlandı. en- Nazmu’l-Mübîn fi’l-âyâti’l-erba‘în edebî-irfânî bir kırk ayet tefsiridir. Okçuzâde’nin Kur’ân’dan seçip tefsir ettiği ayetler şu surelerden alınmıştır: Bakara (84-85, 185 ve 32), Hûd (17, 60 ve 116), Nisâ (171 ve 100), Kasas (83 ve 88), Şuarâ (82, 43 ve 90), Yûsuf (91, 92 ve 50), Enbiyâ (88 ve 18), Kehf (109 ve 82), Talak (1 ve 3), Zâriyât (16 ve 17), Arâf (148 ve 183), Necm (39 ve 42), Hadîd (13), Mülk (29), Âli İmrân (92), Fecr (9), Hac (27) Meryem (54), Tevbe (40), Ahzâb (53), Zuhruf (39), Yunus (30), Mâide (114) ve Şûrâ (23).

Keywords

Kur'ân, tefsir, kırk ayet, Okçuzâde Mehmed Şâhî, en-Nazmu'l-Mübîn fi'l-âyâti'l-erba'în

References

• Abay, Muhammed, “Osmanlı döneminde yazılan tefsir ile ilgili eserler bibliyografyası - Tefsirler, Haşiyeler, Sûre Tefsirleri, Tercümeler”, Dîvân İlmî Araştırmalar, sy.6, İstanbul 1999.
• ________________ “Osmanlı Döneminde Tefsir Haşiyeleri“, Başlangıçtan Günümüze Türklerin Kur’ân Tefsirine Hizmetleri, İstanbul 2012.
• Ahmed Resmî, Halîfetü’r-Rüesâ, İstanbul 1269.
• Akay, Hasan, “Meâllerarasılık ve Şiirsellik Açısından Âkif’in Kur’ân Meâli ve Diğerleri“, Direnen Meâl: Âkif Meâli Uluslararası Sempozyum, İstanbul 2016.
• Akgündüz, Ahmet, “Osmanlı Hukuk Sisteminin Şer’iliği Meselesi ve Kanunnamelerin Şer’i Tahlili”, XV. ve XVI. Asırları Türk Asrı Yapan Değerler, İstanbul 1999.
• Akgündüz, Murat, “Osmanlı Devletinde Nişancılık Müessesesi”, Harran Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy.IV, 1998.
• Aksoyak, İ. Hakkı, “Eski Türk edebiyatında nesir üzerine bazı belirlemeler“, Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları V - Nesrin İnşâsı, İstanbul 2010.
• Arpa, Recep, “Ayıntâbî Mehmed Efendi’nin Tibyân Tefsiri: Te’lîf mi Tercüme mi?”, İ. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy.35, İstanbul 2016.
• Aydar, Hidayet, “17. Asır Osmanlı Tefsir Hareketine Panoramik Bakış”, Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası (Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler) – XVII. Yüzyıl, İstanbul 2017.
• Aydın, M. Âkif, “Osmanlılar - Hukukî-Adlî Yapı”, DİA, c.XXXIII, İstanbul 2007.
• Babinger, Franz, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, (çev. Coşkun Üçok), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1992.
• Baş, Erdoğan, “Azîz Mahmud Hüdâyî’nin Nefâisü’l-Mecâlis Adlı Tefsîri - Tefsîrin Aslı, Nüshaları ve Örnek Bir Yorum”, Azîz Mahmud Hüdâyî Uluslararası Sempozyum Bildirileri, İstanbul 2005.
• Beyânî, Tezkiretü’ş-Şuarâ, (haz. İbrahim Kutluk), Ankara 1997.
• Birışık, Abdulhamit, “Osmanlıca Tefsir Tercümeleri ve Hüseyin Vâiz-i Kâşifî’nin Mevâhib-i Aliyye’si”, İslâmi Araştırmalar Dergisi, c.17, sy.1, İstanbul 2004.
• Birışık, Abdulhamit; Arpa, Recep, “Osmanlı Dönemi Tefsir Çevirileri”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, c.9, sy.18. Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul 1333.
• Çalışkan, İsmail, “Tefsîrî Mehmed Efendi’nin Tefsîr-i Tibyân Adlı Eserinin Osmanlı Dönemi Tefsir Faaliyetindeki Yeri ve Dönemin Siyasi-Sosyal Yapısı İçin Anlamı”, Osmanlı Toplumunda Kur’ân Kültürü ve Tefsir Çalışmaları I - İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, İstanbul 2011.
• Çelik, Ömer, “Azîz Mahmûd Hüdâyî’nin Nefâ’isü’l-Mecâlis Adlı Tefsiri ve Fâtihâ Sûresi Tefsiri”, Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, sy.35, İstanbul 2015.
• Çetin, Abdülbaki, “Ebu’l-Leys Semerkandî Tefsirinin Türkçe Tercümesi Üzerine”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sy.22, Konya 2007.
• Eckmann, Janos, “Doğu Türkçesinde Bir Kuran Çevirisi (Rylands Nüshası)”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, Ankara 1967, sy.266 Emîn Efendi, Osmanlı Hayatından Kesitler - Menâkıb-ı Kethüdâzâde El-Hac Mehmed Ârif Efendi, (haz. Hasan Gürkan, Hür Mahmut Yücer), İstanbul 2000. Erkan, Mustafa, “Hatiboğlu”, DİA, c.XVI, İstanbul 1997.
• Fleischer, Cornell H., Tarihçi Mustafa Âlî Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı, TVYY, İstanbul 2001
• Güngör, Zülfikar, “Beyânü’l-Hak’dan: Mevlâna Hüseyin Vâiz ve Tefsir-i Hüseynî: Tâhiru’l-Mevlevî”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, c.III, sy.9.
• İnan, Abdülkadir, “Kur’ân’ın Eski Türkçe ve Oğuz-Osmanlıca Çevirileri Üzerine Notlar“, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, sy.183, Ankara 1960.
• İsmail Hakkı Bursevî, Mesnevî Şerhi - Rûhu’l-Mesnevî, (haz. İsmail Güleç), İstanbul 2017.
• Kara, İsmail, “Unuttuklarını Hatırla Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not“, Dîvân: Disiplinler Arası Çalışmalar Dergisi, İstanbul 2010.
• Kâtip Çelebi, Keşf-El-Zunûn, TTK, Ankara 2014.
• __________, Keşfü’z-Zünûn, (çev. Rüştü Balcı), TVYY, İstanbul 2007
• Kınalızâde Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-Şuarâ, (haz. İbrahim Kutluk) Ankara 1978.
• Köse, Bünyamin, “Şeyhî Ali Şehsüvaroğlu (Şeyhî Efendi) ve Riyâzü’l-Gufrân (Tefsir-i Yâsîn-i Şerîf) Adlı Manzum Eserinin Tenkitli Metni”, (yayımlanmamış yüksek lisans tezi), M. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2005.
• Most, Glenn W., “Şerhlere kuramsal bir bakış”, (çev. Murat Umut İnan), Metnin Hâlleri: Osmanlı’da telif, tercüme ve şerh, İstanbul 2014.
• Müstakimzâde, Tuhfe-i Hattâtîn, (haz. Mustafa Koç), Klasik Yayınları, İstanbul 2014.
• Nef’î, Sihâm-ı Kazâ – Eleştirel Basım, (haz. Furkan Öztürk), DBY Yayınları, İstanbul 2020. Nev’izâde Atâî, Hadâiku’l-Hakâik fî Tekmileti’ş-Şakâik, (haz. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989.
• Okçuzâde Mehmed Şâhî Bey, el-Makâmu’l-Mahmûd, (çev. Hür Mahmut Yücer, Mehmet Rûzî), İstanbul 2006.
• Okçuzâde Mehmed Şâhî, en-Nazmu’l-Mübîn fi’l-âyâti’l-erba’în, Mısır Milli Kütüphanesi, Mevâiz Türkî, yer/ katalog nr.8613/4955.
• Okuyan, Mehmet, “Necmuddin Daye ve Tasavvufi Tefsiri”, (yayımlanmış doktora tezi), Ondokuz Mayıs Üniversitesi, SBE, 1994.
• Öksüz, Yılmaz, “Okçuzâde Mehmed Şâhî’nin Ahsenü’l-Hadîs’i (İnceleme-Metin)”, (yayımlanmamış doktora tezi), Cumhuriyet Üniversitesi, SBE, Sivas 2016.
• ____________ “Şair Bir Osmanlı Münşîi: Okçuzâde Mehmed Şâhî”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, sy.22, Sivas 2018.
• Özgel, İshak, “Büyük Selçuklular Döneminde Tefsir İlmi ve Müfessirler”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, Samsun 2005, c.V, sy.2
• ___________ “Selçuklu Dönemi Tefsir Hareketi ve Müfessirleri”, II. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu - İslâmî İlimler, , c.I, Konya 2013.
• Özkan, Mustafa, “Eski Anadolu Türkçesi Döneminde Ortaya Konan Kuran Tercümeleri Üzerine - I“ İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, c.XXXIX, sy.2, İstanbul 2008.
• Sağol, Gülden, “Kur’ân’ın Türkçe Tercüme ve Tefsirleri Üzerinde Yapılan Çalışmalar”, Türklük Araştırmaları Dergisi, sy.8, Ankara 1997.
• Selânikî Mustafa Efendi, Târîh-i Selânikî, (haz. Mehmet İpşirli), İstanbul 1989. Sevgi, Ahmet, “Merdümî ve Tuhfetü’l-İslâm’ı”, S.Ü. Edebiyat Fakültesi Dergisi, sy.6, Konya 1991.
• Süreyya, Mehmed, Sicill-i Osmânî, (haz. Nuri Akbayar), İstanbul 1996.
• Şahin, Nilay, Mehmet Memdûh Paşa’nın Hayatı, Sanatı, Eserleri ve Divân-ı Eş’âr’ı Üzerine Bir İnceleme, Ondokuz Mayıs Üniversitesi SBE (yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Samsun 2012. Şemseddin Sami, Kâmûsü’l-A’lâm, İstanbul 1311.
• Taş, Bünyamin, “Klasik Türk Edebiyatında Manzum Tefsir“, The Journal of Academic Social Science Studies, sy.37. Tevfik, Mehmed, Kâfile-i Şu’arâ, (haz. Fatma Sabiha vd.), İstanbul 2012.
• Togan, Zeki Velidi, “Londra ve Tahran’daki İslamî Yazmalardan Bazılarına Dair”, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, 1959-1960, sy.3 Topaloğlu, Ahmed, “Kur’an-ı Kerîm’in İlk Türkçe Tercümeleri ve Cevâhirü’l-Asdâf“, Türk Dünyası Araştırmaları, sy.27, İstanbul 1983.
• Tuman, Mehmed Nâil, Tuhfe-i Nâilî, (haz. Cemal Kurnaz-Mustafa Tatcı), Ankara 2001.
• Woodhead, Christine, “Okçuzâde Mehmed Şâhî”, DİA, c.XXXIII, İstanbul 2007.
• _________________ “Ottoman Inşa and The Art of Letter-Writing Influences Upon The Career of The Nişancı and Prose Stylist Okçuzade”, Osmanlı Araştırmaları, İstanbul 1988.
• _________________ “Yazışma Çevreleri: Onyedinci yüzyıl başlarında Osmanlı mektup yazımı”, (çev. Ali Emre Özyıldırım), Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları V - Nesrin İnşâsı, İstanbul 2010.
• Yavuz, Mustafa, “Anadolu Selçukluları Dönemi Müfessirleri”, (yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Uludağ Üniversitesi, SBE, 1997.
• Yazar, Sadık, “Okçuzâde Mehmed Şâhî’nin (1562-1630) Kanûnî Devri Nişancısı Celâlzâde Mustafa Çelebi’nin (ö.1567) İnşasına Yönelik Tenkitleri”, Kanûnî Sultan Süleyman Ve Dönemi - Yeni Kaynaklar, Yeni Yaklaşımlar, İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2020.
• Yelten, Muhammed, “Anadolu Sahasında Yapılmış Sure Tefsirleri ve Bu Tefsirlerin Türk Dili Açısından Önemi”, İlmî Araştırmalar, sy.9, İstanbul 2000.