مظاهر الإيقاع الداخلي في شعر الأخلاق الأموي: دراسة فنية

Year 2021, Issue: 39, 161 - 181, 31.10.2021

Muhammad Arshadul Hassan

Abstract

يظن الكثير من القراء أن شعر الأخلاق لا رونق فيه ولا جمال، إنما هو وزن وقافية بينهما فصول من الإرشادات والتوجيهات الأخلاقية فحسب، وأن كل الجمال والفنية معقلهما شعر الغزل والمديح والهجاء والرثاء وما شابه ذلك من الأشعار الوجدانية. أفلم يكترث، إذن، شعراء العصر الأموي بالإيقاع الداخلي، في موضوع ربما يتغاضى عنه أكثر الباحثين-ألا وهو شعر الأخلاق - بحجة أن شعر الأخلاق لا رونق فيه ولا جمال، وأنه مكتظ بالمواعظ والإرشادات فحسب؟ أفكان ذلك كذلك فعلا أم كان الإيقاع الداخلي غير متوافر لديهم أم غير مهتم به أم كان خاصا بالغزليات والمدحيات والهجائيات وما شابه ذلك؟ ثم إن كانت هذه الظاهرة قد مارسها شعراء العصر الأموي في موضوع الأخلاقيات فكيف كانت مظاهرها؟ هذه هي الأسئلة الأساسية التي سعينا في هذا البحث للوصول إلى الجواب عنها. فإصابةً لذلك الهدف، قسمنا هذا البحث إلى عدة أقسام وهي: مقدمة، ومفهوم شعر الأخلاق، ومفهوم الإيقاع الداخلي، ومظاهر الإيقاع الداخلي في شعر الأخلاق الأموي، وأخيرا لا آخرا، الخاتمة. فبالنسبة للمنهج المتبع في هذا البحث فقد اتبعنا المنهج الفني عن طريق الاستقصاء والتحليل والاستنتاج؛ وذلك ليتناسب مع موضوع البحث. أما فيما يخص أهم نتائج البحث فمنها: أن شعر الأخلاق مع كونه أخلاقيا في المعنى يتحلى بالجرس الصوتي مما يزيد في الدلالة رونقا وبهجا. ومن المتوقع أن هذا البحث سينفع الدارسين الذين يهتمون بفنية الإيقاع الداخلي في الشعر الأموي بشكل خاص وفي الشعر القديم بشكل عام.

Keywords

العصر الأموي, شعر الأخلاق, الجرس الصوتي, مظاهر, دراسة فنية

Manifestations of Internal Rhymes in Moral Poetry in the Umayyad Period: A Technical Study

Abstract

Relative to mainstream poetry, moral poetry is believed to lack technical beauty. Moreover, the prevailing attitude of most readers toward moral poetry is that poets who tackle the issue of morality in their poetry and preach ethical standards lack the artistic skills that lyrical poets possess. Therefore, the current work aims to explore the prevailing belief to determine if Umayyad poets, especially those who addressed and emphasized ethical matters through their poetry, focused on this particular artistic aspect of poetry (i.e., internal rhymes). This work also investigates whether Umayyad poets were unaware of these particular technical beauties and whether they intentionally neglected such aspects because they were only adept at writing odes, lyrics, or love poems. If they did pay attention to internal rhymes in moral poetry, then how did they manifest such feature? This study adopts a technical method, along with inductive, analytic, and deductive approaches. Results indicate that the internal rhymes in moral poetry in the Umayyad period are no less remarkably blooming than they are in other poetic themes. This article is expected to provide insights into the phenomenon of the sound effects used by Umayyad poets for the benefit of the researchers of Umayyad poetry in particular and those of classical poetry in general.

Keywords

Arabic language and rhetoric, Ziyade, Necessity, Poetry, Nahiv rules

Emevi Döneminde Ahlaki Şiirde İç Kafiyelerin Tezahürleri: Teknik Bir Çalışma

Abstract

Ana akım şiire göre, ahlaki şiirin teknik güzellikten yoksun olduğuna inanılıyor. Dahası, çoğu okuyucunun ahlaki şiire karşı hakim tutumu ise şiirlerinde ahlak konusunu ele alan ve etik standartları vaaz eden şairlerin, lirik şairlerin sahip olduğu sanatsal becerilerden yoksun olduğu şeklindedir. Bu nedenle mevcut çalışma, Emevi şairlerinin, özellikle de şiirleriyle etik konuları ele alan ve ön plana çıkaranların, şiirin bu özel sanatsal yönüne (yani iç kafiyelerine) odaklanıp odaklanmadıklarını belirlemeye yönelik yaygın inancı araştırmayı amaçlamaktadır. Bu eser aynı zamanda Emevi şairlerinin bu özel teknik güzelliklerden habersiz olup olmadıklarını incelerken, sadece gazel, şarkı sözü veya aşk şiirleri yazmada ustalaştıkları için kasıtlı olarak bu hususları ihmal edip etmediklerini de araştırmaktadır. Ahlaki şiirde iç kafiyelere dikkat ettilerse, bu özelliği nasıl ortaya koydular? Bu çalışma, tümevarımlı, analitik ve tümdengelimli yaklaşımların yanı sıra teknik bir yöntemi de benimsemektedir. Sonuçlar, Emeviler döneminde ahlaki şiirdeki iç kafiyelerin diğer şiirsel temalardakinden daha az dikkat çekici bir şekilde ortaya çıktığını göstermektedir. Bu araştırmanın, özellikle Emevi şiirinde iç kafiye sanatına ve genel olarak klasik şiire ilgi duyanlara fayda sağlaması beklenmektedir.

Keywords

Emevi dönemi, ahlaki şiir, iç kafiyeler, tezahürler, teknik çalışma

References

• Abdulmuttalib, Muhammed. el-Belâǧatu ve’l-Uslûbiyye, Kahire: el-Şeriketu’l-Mısriyyetu’l-‘âlemiyye li’nneşr, 3. bs, 2009.
• Abdurabbih, Şihâbuddîn Ahmed b.. el-Ikdu’l-ferîd, düz. Dr. Mufîd Muhammed Kamîha, Beyrut: Dâru’lkutubi’l- ilmiyye, 1983.
• Alî, Husein b.. Divânu’l-İmâm Huseyn b. Alî ve Vesâyâhû ve Hikemuhû ve Keremuhû, Haz.: Abdurrahîm Mârdîn, Dımaşk ve Beyrut: Dâru’l-muhibbe ve Dâru Aye, 2005.
• Derâvişe, Salâhuddîn Ahmed. el-Ruâ ve’l-edevât ‘inde şu‘arâi’l-karni’s-sânî el-hicrî, Irbid-Ürdün: Âlemu’lkutubi’l- hadîs, 2010.
• Ebî Sufyân, Mu‘âviye b.. Divânu Mu‘âviye b. Ebî Sufyân, der., düz. ve şerh: Fârûk Eslem b. Ahmed, Beyrut: Dâru Sâdir, 1996.
• ed-Dârimî, Miskîn. Divânu Miskîn ed-Dârimî, der. ve düz.: Abdullâh el-Cebûrî ve Halîl Ỉbrâhîm el-Atiyye, Baǧdat: Matba‘atu dâri’l-Basrî, 1970.
• ed-Dînûrî, Ebû Muhammed Abdullâh b. Muslim b. Kuteybe. ‘Uyûn’l-Ahbâr, Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, h.1418.
• ed-Dînûrî, Ebû Muhammed Abdullâh b. Muslim b. Kuteybe. eṣ-Ṣi‘r ve’ṣ-Ṣu‘arâ, Kahire: Dâru’l-hadîs, 1423.
• ed-Duelî, Ebu’l-esved. Divânu Ebi’l-Esved ed-Duelî (San‘atu Ebî Sa‘id Hasen el-Sukkerî), ed.: el-Ṣeikh Muhammed Hasen Al Yâsîn, Beyrut: Dâr ve Mektebet Hilâl li’t-tibâ‘a ve’n-neṣr, 2. bs., 1998.
• el-‘Accâc, Abdullâh b. Rube b.. Dîvânu’l--‘Accâc, ed. Ebu’l-Hefîc el-Setelî, Dımaşk: Matba‘atu Atlas, t.y.
• el-‘Arcî, Ebû Amir Abdullâh b. Omer. Divânu’l-‘Arcî, der. ve düz. ve açıklayan: Dr. Secî‘ Cemîl el-Cubeylî, Beyrut: Dâru Sâdir, 1998.
• el-Âmilî, ‘Adî b. el-Rekâ‘. Divânu şi‘ri ‘Adî b. el-Rekâ‘ el-Âmilî, düz.: Dr. Nûrî Hamûd el-Keysî ve Dr. Hâtim Sâlih el-Dâim, Baǧdat: Matba‘atu’l-mecma‘i’l-‘ilmî el-‘Irâkî, 197l.
• el-Asrî, Muhammed Behcet ve ez-Zeyyât, Ahmed Hasan. Divânu Veddâh el-Yemen, haz: Dr. Muhammed Hir el-Bikâ‘î, Beyrut: Dâru Sâdir, 1996.
• el-Berberî, Sâbik b. Abdullâh. Şi‘ru Sâbik b. ‘Abdullâh el-Berberî, der. ve düz: Dr. Bedr Dayf, İskenderiyye: Dâru’l-vefâ li-dunya’t-tibâ‘a ve’n-neşr, 2004.
• el-Curcânî, Abdulkâhir. Delâilu’l-i‘câz, ed. Mahmûd Muhammed Ṣâkir, Kâhire ve Cidde: Mektebetu’l-medenî, 3. bs, 1992.
• el-Ensârî, en-Nu‘mân b. Beşîr. Şi‘ru’n-Nu‘mân b. Beşîr el-Ensârî, düz. Dr. Yahyâ el-Cebûrî, Kuveyt: Dâru’lkelam li’n-neşr ve’t-tevzî, 2. bs, 1985.
• el-Esîr, İzzuddîn b.. el-Kâmil fi’t-târîh, düz. Omer Abdusselâm Tedmurî, Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-‘Arabî, 1997.
• el-Ferezdak, Hemmâm b. Gâlib. Divânu’l-Ferezdak, şerh: Alî Fâ‘ûr, Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1987.
• el-Ǧazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Ỉhyâu ‘ulûmi’d-dîn, Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, t.y. el-Hamevî, Ỉbn Hucce Takiyyuddîn. Hizânetu’l-edeb ve Ǧâyetu’l-ereb, ed. Isâm Ṣekyû, Dâru Mektebetu’lhilâl, Dâru’l-Bihâr, 2004.
• el-Hâṣimî, es-Seyyid Ahmed. Cevâhiru’l-Belâǧa fi’l-me‘ânî ve’l-beyân ve’l-bedî‘, düz. Dr. Yûsuf el-Sumeylî, el- Beyrut: Mektebetu’l-asriyye, 2013.
• el-Isfehânî, Ebu’l-ferec Alî b. el-Huseyn. Kitâbu’l-Eǧânî, ed. İhsân Abbâs ve Ỉbrâhîm el-Se‘âfîn ve Bekr Abbâs, Beyrut: Dâru Sâdir, 3. bs, 2008.
• el-Kâlî, Ebû Alî. Kitâbu’l-Emâlî, Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, t.y. el-Kasâmî, Sefîr b. Halef. Şi‘ru’d-devleti’l-Ỉslâmiyye fi’l-asri’l-Abbâsî es-Sâlis (h.334-447), İmâdatu’l-bahsi’lilmî, el-Medîne el-Munevvere: el-Câmi‘atu’l-İslâmiyye bi’l-Medîne el-Munevvere, 2008.
• el-Kayrevânî, Ỉbn Reṣîk. el-‘Umde fî Mehâsini’ṣ-Ṣi῾ri ve Âdâbihî ve Nakdihî, ed. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd, Beyrut: Dâru’l-cîl, 5.bs., 1981.
• el-Merzûkî, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed b. el-Hasen Ṣerhu Dîvâni’l-Hamâse li Ebî Temmâm, Ta‘lîk: Ǧerîd eṣ-Ṣeyh, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ilmiyye, 2003.
• el-Mes‘ûdî, Ebu’l-Hasen Alî b. el-Hasen b. Alî. Murûcu’z-zeheb ve Me‘âdinu’l-Cevher, rev. Kemâl Hasen Mer‘î, Beyrut: el-Mektebetu’l-asriyye, 2005.
• el-Rubâ‘î, Abdulkâdir. es-Sûretu’l-Fenniyyeti fi Ṣi‘ri Abî Temmâm, Beyrut: el-Muessesetu’l-‘Arabiyye li’ddirâsâti ve’n-neṣr, 2. bs, 1999.
• en-Numeyrî, er-Râ‘î. Divânu’r-Râ‘î el-Numeyrî, Şerh: Dr. Vâdih es-Samed, Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1995.
• eş-Şecerî, Hibetullâh b.. el-Hamasetu’ş-şeceriyye, düz.: Abdulmu‘în el-Melûhî ve Esmâ el-Himsî, Menşûrâtu vizârati’s-sekâfe, Dımaşk, 1980.
• es-Selûlî, ‘Uceyr b. Abdullâh. “Şi‘ru’l-‘Uceyr es-Selûlî”, Mecelletu’l-Mevrid, der. ve düz.: Muhammed Nâif el-Deleymî, c. 8, sy. 1, 1979, s. 207-242.
• ez-Ziriklî, Hayreddin. el-A‘lâm, Beyrut: Dâru’l-ỉlm li’l-melâyîn, 15. bs., 2002.
• Hasbullâh, Behâ Abdulfettâh. Şi‘ru’t-tabî‘at fî Mısr fî’l-karni’s-sâdisi’l-hicrî, Ỉskenderiyye: Dâru’l-vefâ, 2005.
• Ỉsmâ‘îl b. Kesîr, Ebu’l-fidâ. el-Bidâye ve’n-Nihâye, ed. Abdullâh b. Abdulmuhsin et-Turkî, Egypt: Dâru hicr li’t-tibâ‘ati ve’n-neṣr, ve’t-tevzî‘ ve’l-ỉ‘lân, 1997.
• Ỉsmâ‘îl b. Kesîr, Ebu’l-fidâ. el-Bidâye ve’n-Nihâye, ed.: Alî Ṣîrî, Beyrut: Dâru İhyâi’t-turâsi’l-Arabî, 1988.
• Kudâme b. Ca‘fer, Ebu’l-ferec. Nakdu’s-Şi‘r, Kostantîniyye: Matba‘atu’l-Cevâỉb, h.1302.
• Mebrûk, Murâd Abdurrahmân. en-Nazariyyetu’n-nakdiyye mine’s-savt ila’n-nass nahve nesakin menheciyyin li-dirâseti’n-nass el-şi‘rî, Cidde: el-Nâdi’l-edebî es-sekâfî bi-Cidde, 4. bs, 2012.
• Munkiz, Usâme b.. Lubâbu’l-Âdâb, düz.: Ahmed Muhammed Şâkir, Kahire: Mektebetu’s-sunne, 2.bs, 1987.
• Uzeyne, ‘Urve b.. Şi‘ru ‘Urve b. Uzeyne, der.: Dr. Yahyâ el-Cebûrî, Kuveyt: Dâru’l-Kelam, 2. bs, 1981.
• Ziyâuddîn b. el-Esîr, el-Meselu’s-sâir fî edebi’l-kâtib ve’ş-şâ‘ir, düz.: Ahmed Hûfî ve Bedevî Tabâne, Kahire: Dâru Nahdati Mısr li’t-tibâ‘a ve’n-neṣr ve’t-tevzî, t.y.