أثر تمثيل الحركات في النظام الكتابي للعربية في تقرير األحكام اللغوية عند علماء العربية القدماء

Year 2022, Issue: 40, 173 - 194, 28.04.2022

Omar Adeeb Shaker Jnaidi

https://doi.org/10.26650/jos.1001132

Abstract

 تميز نظام الكتابة العربية في بداياته بتمثيل الصوامت من الكالم المنطوق، أما األصوات الصائتة فلم يكن لها تمثيل مطلقا. وبعد أن حظيت الصوائت الطويلة ثم القصيرة في مراحل الحقة بتمثيالت كتابية لها؛ ظلت القصيرة منها دون تمثيل مطرد. فالصورة المكتوبة للغة العربية تستغني عن الحركات القصيرة في المجمل العام. رأى فريق من العرب المعاصرين أن اللغويين العرب القدامى تأثروا بالصورة المكتوبة للغة، وغفلوا عن الصورة المنطوقة، وأنهم اعتقدوا أن اللغة هي ما تحتويه رموز الكتابة من حروف وكلمات وجمل؛ فاعتمدوا المكتوبة أساسا للبحث في دراساتهم اللغوية؛ فوقعوا في أوهام كثيرة وعدم وضوح في قواعدهم وأحكامهم اللغوية. ورأى هؤالء المعاصرون أن هذا يخالف ما أقرته الدراسات اللسانية الحديثة من أن المنطوق ال المكتوب هو المادة الحقيقية للتحليل في الدراسات اللغوية. ورأوا أن كل ما يتم التوصل إليه من قواعد وأحكام انطالقا من اللغة المكتوبة يعد شيئا زائفا ال يمثل الواقع اللغوي. ودعوا إلى وجوب اعتماد اللغة المنطوقة وحدها أساسا للبحث والدراسة لتكون النتائج واألحكام التي تتوصل إليها علمية، ومنسجمة مع الواقع اللغوي. وتقصد هذه الدراسة إلى بيان األثر الذي جلبته اللغة المكتوبة على تصور علماء العربية القدماء وما وقعوا فيه من أوهام في قواعدهم وأحكامهم اللغوية من وجهة نظر فريق من العرب المعاصرين وذلك من خالل عرض نماذج مما تركه لنا السلف من مصادر لغوية ونصوص من مختلف المستويات اللغوية.

Keywords

نظام الكتابة العربية، اللغة المكتوبة والمنطوقة، الصوامت، الحركات الطويلة والقصيرة،, اللغويون القدماء والمعاصرون, .,

The Representation of Diacritics in the Arabic Writing System and Ancient Arabic Scholars’ Determination of Linguistic Rules

Abstract

In its early stages, the Arabic writing system was distinguished by the representation of consonants from spoken speech, while vowel sounds were not represented at all. Long vowels received written representations in later stages. However, short vowels remained without steady representation. The written form of the Arabic language dispenses with short vowels in general. Some current Arab linguists have noticed that these ancient Arab linguists were influenced by the written form of the language, neglected the spoken one, and believed that language is contained in the written symbols of letters, words, and sentences. Therefore, they relied on the written form as a basis for research in their linguistic studies, which led to a lack of clarity in their linguistic rules and judgments. Current linguists believe this contradicts what has been confirmed by modern linguistic studies: the spoken language, not the written one, is the real material being analyzed in linguistic studies. They argue that the rules and provisions that are developed from the written language do not represent the linguistic reality. Therefore, they have called for adopting the spoken language alone as the basis for research and study so that the results are scientific and in harmony with the linguistic reality. This study aims to show the impact that the written language had on the views of ancient Arabic scholars and their oversights in their linguistic rules and judgments from a current point of view by analyzing examples of what the predecessors left us of linguistic sources and texts at different linguistic levels.

Keywords

Arabic writing system, written and spoken language, consonants, long and short vowels, ancient and contemporary linguists

Arap Yazı Sisteminde Harekelerin Temsilinin Eski Arap Dil Âlimlerince Kabul Gören Dil Kurallarını Belirlemedeki Etkisi

Abstract

Arapça yazı sistemi, ilk günlerinde ünsüzlerin konuşulan konuşmadan temsil edilmesiyle ayırt edilirken, sesli harfler hiç temsil edilmedi. Daha sonra uzun ve ardından kısa ünlüler daha sonraki aşamalarda onlar için yazılı temsiller aldı; Kısa olanlar sabit temsil olmadan kaldı. Arap dilinin yazılı görüntüsü, genel olarak kısa harekelerden vazgeçer. Bir grup çağdaş Arap, eski Arap dilbilimcilerinin dilin yazılı görüntüsünden etkilendiklerini, konuşulan görüntüyü ihmal ettiklerini ve dilin; yazı sembollerinin içerdiği harflerden, kelimelerden ve cümlelerden oluştuğuna inandıklarını gördüler; Dil araştırmalarında yazılı olanı araştırma temeli olarak benimsediler; Kurallarında ve dil hükümlerinde birçok yanılsamaya ve netlik eksikliğine düştüler. Bu çağdaşlar, bunun, dilbilim araştırmalarında analizin gerçek malzemesinin yazılının değil konuşulanın olduğu yönündeki modern dilbilim araştırmaları tarafından doğrulanan şeyle çeliştiğini gördüler. Yazı dilinden ulaşılan tüm kural ve hükümlerin yanlış olduğunu ve dil gerçekliğini yansıtmadığını gördüler. Vardıkları sonuçların ve yargıların bilimsel ve dilsel gerçeklikle uyumlu olması için araştırma ve inceleme için yalnızca konuşma dilinin temel alınması gerekliliğini dile getirdiler. Bu çalışma, yazı dilinin eski Arap dilbilimcilerin algıları üzerindeki etkisini ve onların dil kurallarında ve yargılarında düştükleri yanılsamaları, bir grup çağdaş Arap’a göre, eskilerin bize bıraktığı çeşitli seviyelerden metin ve kaynağı örnek göstererek sunmayı amaçlamaktadır.

Keywords

Arap yazı sistemi, yazı ve konuşma dili, ünsüzler, uzun ve kısa sesliler, eski ve çağdaş dilbilimciler

References

• Abduttevvâb, Ramazan. Fusûl fî fıkhi’l-Arabiyye. Kahire: Mektebetu’l-hancî, 6.baskı, 1420/1999.
• Cantineau, John. Durûs fî ilmi esvâti’l-Arabiyye. Arapçaya nakleden: Sâlih el-Karmâdî. Tunus: Tunus Üniversitesi-Neşriyyatu merkezi’d-dirâsât ve’l-buhûsi’l-iktisâdiyye ve’l-ictimaiyye, 1966.
• De Saussure, Ferdinand. Durûs fi’l-elsuniyyeti’l-âmme. Arapçaya çev. Sâlih el-Karmâdî, muhammed eş-Şâviş, Muhammed Acîne. Dâru’l-Arabiyye li’l-kitâb.
• De Saussure, Ferdinand. İlmu’l-lugati’l-âmm. Çev. Dr. Youil Yusuf Aziz. Ed. Mâlik Yusuf el-Matlabî. 1985.
• Dek el-Bâb, Cafer. "es-Sâkin ve’l-muteharrik fî ilmi’l-luğati’l-Arabiyye". Mecelletu’l-lisâni’l-Arabî.
• Ebû Îd, Muhammed Ahmed Sâmî. " Pragmatiyyetu’l-kitâbeti’l-Arabiyye". Dirâse fi’l-lisâniyyâti’l-iktisâdiyye. Câmi ‘atu Balkâi’t-tatbîkiyye, Kulliyetu İrbid el-câmi‘iyye.
• Ebû Îd, Muhammed Ahmed Sâmî. "Eseru’l-luğati’l-mektûbe fi’t-tasavvuri’n-nahvî li’d-divâli’l-i‘râbiyye". Mecelletu mecma‘i’l-luğati’l-Arabiyye bi-Mekketi’l-Mukerreme. 6:18/2018.
• Ebû Îd, Muhammed Ahmed Sâmî. "Kırâ’a luğaviyye li’l-cuhûdi’l-mu‘âsıra fî ıslâhi’l-kitâbeti’l-Arabiyye". Mecelletu’l-âdâb ve’l-ulûmi’l-ictimâ‘iyye. t.y..
• el-Bennâ, Muhammed İbrahim. el-İ‘râbu simeti’l-Arabiyyeti’l-fushâ- Dirase tetenâvel vazîfetehu ve takvîmen li-menâbi‘i beyânihi ve alakatihi bi’l-edâ’. Dâru’l-ıslâh li’t-tıbâ‘ ve’n-neşr ve’t-tevzî‘.
• el-Ekva‘, Hâlid b. Ahmed İsmâ‘îl. "Eseru’l-İslâm fi’t-tevhîdi’l-luğavî". Yüksek Lisans Tezi. Câmi ‘at Ummi’l-Kurâ-Kulliyetu’l-luğati’l-Arabiyye.
• el-Esterebâdî, Muhammed b. el-Hasan er-Râzî. Şerhu Şâfiyeti Ibni’l-Hâcib me‘a şerhi şevâhidihi. Thk. ve Şerh: el-Ustâz Muhammed Nûru’l-Hasen, Muhammed ez-Zefzâf, Muhammed Muhyiddin Abdulhamîd. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, h.1395- m.1975.
• el-Fernevânî, Hânî. Zâhiretu’l-ictizâ fi’l-Arabiyye. İskenderiyye: Dâru’l-vefâ li-dunya et-tıbâ‘a ve’n-neşr, 1.baskı, 2005.
• el-Ğâmidî, Muhammed Rebî‘. "Rıhletu’l-alâme mine’n-nutk ile’l-kitabe". Alâmât.10:40/2001.
• el-Hamd, Gânim Kudûrî. İlmu’l-kitâbeti’l-Arabiyye. Amman: Dâru’l-ammâr, 1.baskı, h.1425- m.2004.
• el-Hamd, Gânim Kudûrî. Resmu’l-mushaf: Dirâse lugaviyye târîhiyye. el-Lecnetu’l-vataniyye li’l-ihtifal bi-matla‘i’l-karni’l-hâmis aşar el-hicrî, 1.baskı, 1402/1982.
• el-Isfehânî, Hamza b. el-Hasen. et-Tenbîh alâ hudûsi’t-tashîf. Thk. Muhammed Es‘ad Talas. Edt.:Esmâ el-Hımsî ve Abdulmu‘în el-Melûhî. Beyrut: Dâru sâdir, 3. Baskı, h.1412-m.1992.
• el-Matlebî, Gâlib Fâdıl. Fi’l-esvâti’l-luğaviyye: Dirase fî esvâti’l-meddi’l-Arabiyye. Irak: Menşûratu vizâreti’s-sekâfe ve’l-i’lâm silsile dirâsât.
• el-Muşrî, Ali Kâzım. "es-Sevâitu’t-tavîle fi’l-Arabiyye beyne’l-hareke ve’s-sukûn". Mecelletu’l-Kâdisiyye li’l-ulûmi’l-insâniyye. 14:1-2/2011.
• er-Râzî, Ahmed b. Fâris. es-Sâhibî fî fıkhi’l-lugati’l-Arabiyye ve mesâiliha ve suneni’l-Arab fî kelâmiha. Thk.: Muhammed Ali Beydûn, 1.baskı, h.1418- m.1997.
• es-Sak‘abî, Faysal. "Mekânetu’l-lehecâti’l-muhkiyye fî ilmi’l-luğati’l-hadîs: Kırâ’a fi kutubi ilmi’L-luğati’l-âmmi’l-Arabiyye ve mâ fî hukmihâ". Yüksek Lisans Tezi. Câmi ‘at Ummi’l-Kurâ-Kulliyetu’l-luğati’l-Arabiyye.
• eş-Şâyib, Fevzî Hasan. "el-Harekât: Nuktatu’d-da‘f fi’d-dirâsâti’s-savtiyye ınde’l-Arab". el-Mecelletu’l-Arabiyye li’l-ulûmi’l-insâniyye. c.20, sy.80.
• eş-Şâyib, Fevzî Hasan. "Eseru’l-luğati’l-mektûbe fî takrîri’l-ahkâmi’l-luğaviyye". Mecelletu câmi‘ati’ş-Şarkıyye li’l-ulûmi’ş-şer‘iyye ve’l-insâniyye. 2:3/2005.
• es-Suyûtî, Celâleddin. el-Muzhir fi ulûmi’l-luğa ve envâ‘iha. Thk.: Fu’âd Ali Mansûr. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1.baskı, h.1418- m.1998.
• ez-Zeccâcî, Ebu’l-Kâsim. el-Îzâh fî ileli’n-nahv. Thk.: Dr. Mâzin el-Mubârek. Beyrut: Dâru’n-nefâis, 5. baskı, h. 1406- m.1986.
• ez-Zemahşerî, Ebu’l-Kâsim Mahmûd b. Amr. el-Keşşâf an Hakâiki ğavâmizi’t-tenzîl (me‘a kitâb: Hâşiyetu’l-İntisâf fî-mâ tezammenehu el-Keşşâf li- İbni’l-Munîr el-İskenderî ve tahrîcu ehâdîsi’l-Keşşâf li’l-İmâm ez-Zeyle‘î). Beyrut: Dâru’l-kitabi’l-Arabî, 3.baskı, h.1407.
• Ferîha, Enîs. Nazariyyât fi’l-luğa. Beyrut: Dâru’l-kitabi’l-Lubnânî, 2.baskı, 1981.
• Hanûn, Mubârek. fi’s-Savâteti’l-Basriyye min lisâniyâti’l-mantûk ilâ lisâniyâti’l-mektûb. Dâru’l-kitâbi’l-cedid el-muttehide, 1.baskı, 2013.
• Hassân, Temmâm. el-Lugatu’l-Arabiyye Ma‘nâhâ ve mebnâhâ. Alemu’l-kutub, 5.baskı, h.1427- m.2006.
• Ibn Akîl, Abdullah. Şerhu Ibn Akîl alâ Elfiyyeti İbn Mâlik. Thk.: Muhammed Muhyiddin Abdulahmid. Kahire: Dâru’t-turâs ve Dâru Mısr li’t-tıbâ‘a, Saîd Cevdet es-Sehhâr ve Şurekâhu. 20.baskı, h.1400- m.1980.
• Ibn Haldûn, Abdurrahman. el-Mukaddime. Thk. talik ve takdim: Abdusselâm eş-Şedâdî. Hizânetu Ibn Haldûn, Beytu’l-ulûm ve’l-funûn ve’l-âdâb, 1.baskı, ed-Dâru’l-beydâ’, 2005.
• Ibn Şakîr, Ebu Bekr Ahmed el-Muhallâ. Vucûhu’n-nasb. Thk.: Dr. Fâiz Fâris. Muessesetu’r-risâle: Dâru’l-emel, 1.baskı, 1408/1987.
• Ibn Usfûr, Ali b. Mu’min el-İşbîlî. el-Mumti‘u’l-kebîr fi’t-tasrîf. Lübnan: Mektebetu Lübnan, 1.baskı.
• Ibn Ya‘îş, Ya‘îş b. Ali. Şerhu’l-mufassal li’z-Zemahşerî. Takdim: Dr. Emîl Bedî‘ Ya‘kûb. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1.baskı, h.1422- m.2001.
• İbnu Cinnî, Ebu’l-feth Usmân. el-Hasâis. Mısır: el-Hey’etu’l-Mısrıyye el-âmme li’l-kitâb, 4. baskı.
• İbnu Cinnî, Ebu’l-feth Usmân. el-Lem‘u fi’l-Arabiyye. Thk.: Fâiz Fâris. Kuveyt: Dâru’l-kutubi’s-sekâfiyye, t.y.
• İbnu Cinnî, Ebu’l-feth Usmân. el-Munsif: Şerhu kitâbi’t-tasrîf li-Ebî Usmân el-Mâzinî. Dâru ihyâi’t-turâsi’l-kadîm, 1.baskı, h.1373- m.1954.
• İbnu Cinnî, Ebu’l-feth Usmân. Sırru sınâ‘ati’l-i‘râb. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1.baskı, h.1421-m. 2000.
• İhvânu’safâ. Resâilu ihvâni’s-safâ ve hillâni vefâ. Edt.: Hayreddin Zirikli. Lübnan: Dâru’l-kalem.
• Şahîn, Abdussabûr. el-Menhecu’s-savtî li’l-bunyeti’l-Arabiyye: Ru’ye cedîde fi’s-sarfi’l-Arabî. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, h.1400- m.1980.
• Selmân, Azmî Muhammed Iyâl. "Teskînu’l-luğa: İşkâlâtu’l-mantûk ve’l-mektûb fi’l-lisâniyyâti’l-hadîse". el-Lisâniyyatu’l-Arabiyye. sy.11, 2020.
• Şevâhine, Sa‘îd. "el-Harekât ve hurûfi’l-medd ve’l-leyn beyne’l-kudemâ ve’l-muhaddisîn". Mecelletu câmi‘ati’l-Kudüs el-meftuhâ li’l-ebhâs ve’d-dirâsât. sy.16, 2009.
• Sîbeveyhî, Amr b. Usmân. el-Kitâb. Thk.: Abdusselam Muhammed Harun. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 3.baskı, h.1408- m.1988.
• Valfonson, İsrail )Ebu Zu’eyb(. Târîhu’l-luğâti’s-Sâmiyye. Mısır: Matba‘atu’l-i‘timâd bi-şâri‘i Hasan el-Ekber, 1.baskı, h.1348- m. 1929.
• Vendryes, Joseph. el-Luğa. Çev.: Abdulhamid ed-Devâhilî ve Muhammed el-Kasâs. Takdim: Fâtıma Halîl. 2014.