Kavramlarla Oynamak: Ziya Gökalp Düşüncesinde Ulusötesi Kategoriler ve “Beynelmileliyet” Kavramı

Yıl 2022, Cilt: 42 Sayı: 2, 461 - 491, 30.12.2022

Muhammed Fazıl Baş , Mehmet Ali Akyurt

https://doi.org/10.26650/SJ.2022.42.2.0070

Öz

Ziya Gökalp’in düşüncelerinin imparatorluk ve ulus devlet gibi dünya tarihiyle; Meşrutiyet, Balkan Savaşı ve Cumhuriyet gibi Türkiye tarihiyle; Selanik ve İstanbul gibi Gökalp’in biyografisiyle ilgili dönemler arasında sergilediği farklılıklar literatürde çeşitli açılardan ele alınmıştır. Bu çalışmalarda kültür-medeniyet ayrımı üzerinde geniş çaplı olarak durulsa da Gökalp’in düşünsel dönüşümünün kavramsal izdüşümleri, ideolojilerin ayrılmaz bir parçası olan “ulusötesi” (transnational) boyut açısından çözümlenmemiştir. Gökalp kavramları güncel ihtiyaçlar doğrultusunda dinamik bir şekilde yeniden anlamlandırmakta, ikili ve üçlü gruplar halinde farklı biçimlerde bir araya getirmektedir. İlki ulusallığı, ikincisi ise ulusötesiliği temsil eden kültür-medeniyet kavram ikilisi bile Gökalp’in kariyeri boyunca tek bir şekilde karşımıza çıkmaz. Genç Kalemler’de yayımladığı “Eskinin Mukavemeti” yazısı (1911), Türkleşmek İslamlaşmak Muasırlaşmak kitabında toplanan yazıların Türk Yurdu’ndaki versiyonları (1912-1914), kitap halleri (1918) ve Türkçülüğün Esasları (1923) olmak üzere dört momenti temel alan bu araştırma, Gökalp’in Türkiye’nin konumuna dair farklı zamanlarda geliştirdiği öneriler arasındaki süreklilik ve kopuşları, ulusötesi kategorilere ve özelde “beynelmileliyet” kavramına odaklanarak incelemektedir. Gökalp, Türkiye’nin Osmanlılık, Türklük, İslam ve Batı olmak üzere dört yönde farklı seviyelerde gerçekleşen ulusötesilik tiplerini tarif etmek için çeşitli kavramlar kullanmıştır. Bu araştırma, Gökalp’in medeniyet, aile, ümmet, asriyet, tehzip, kozmopolitlik, ultramontenlik gibi ulusötesilik kavramlarını anlamlandırma biçimlerini tartışmakta, Türk devleti ve toplumunun önüne koyduğu önerinin beynelmileliyet boyutunu çözümlemeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Türk sosyolojisi, Sosyoloji tarihi, Ziya Gökalp, Kavramlar tarihi, Ulusötesilik, Beynelmileliyet, Turkish sociology •, Turkish sociology, History of sociology, History of concepts, Transnationality, nternationality

Playing Games with Concepts: Transnational Categories and the Concept of Internationality in Ziya Gökalp’s Thought

Öz

The chronological changes in Ziya Gökalp’s thought have been discussed from various perspectives in the literature such as in relation to global political developments, Turkish political history, or Gökalp’s biographical periods. Although these studies have widely emphasized the distinction between culture and civilization, the conceptual projections of Gökalp’s intellectual transformation have yet to be analyzed in terms of the transnational dimension, which is in fact an inseparable part of political ideologies. Gökalp reinterpreted concepts quite dynamically according to current needs and brought them together into binary or ternary groups. Even the conceptual duo of culture and civilization, where the first represents nationality and the second represents transnationality, did not appear in any one single form throughout Gökalp’s intellectual life. This study focuses on four moments regarding Ziya Gökalp’s thought: his article “Eskinin Mukavemeti” [The Resistance of the Old] published in 1911, the two versions of his series of writings entitled Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak [Turkification, Islamization, Westernization] as journal articles in 1912-1914 and as a book in 1918, and finally his Türkçülüğün Esasları [The Principles of Turkism] published in 1923. In this way, we aim to examine the continuity and breaks between Gökalp’s proposals regarding Turkey’s position by focusing on transnational categories, with a special focus on the concept of internationality. Gökalp developed various concepts such as civilization, family, ummah, modernity, tehzip [refined culture], cosmopolitanism, and ultramontanism to describe
Turkey’s various transnational relations in the direction of Ottomanism, Turkishness, Islam, and the West. This study discusses these transnational concepts and aims to analyze the international dimension of the sociopolitical proposal Gökalp developed in
response to the historical and structural problematics of the Turkish state and society.

Anahtar Kelimeler

Turkish sociology, History of sociology, Ziya Gökalp, History of concepts, Transnationality, Internationality

Kaynakça

• Aktay, Y. (2013). Türk sosyoloji tarihine eleştirel bir katkı. Küre Yayınları.
• Anderson, B. (1995). Hayali cemaatler. Metis.
• Arslan, A. (1996). Bekir Fahri (İdiz): Hayatı, edebi kişiliği, eserleri. (Yüksek Lisans Tezi). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Becker, C. H. (1997). Ursprung und wesen der islamischen zivilisation. In G. Müller (Ed.), Internationale wissenschaft und nationale bildung: Ausgewählte schriften (pp. 171–175). Verlag.
• Bilici, M. V. (2011). Türkçülüğün esasları. K. Tuna & İ. Coşkun (Ed.), Ziya Gökalp içinde (s. 91–114). Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Britannica, Editors of Encyclopaedia. (2020, 27 Nisan). Ultramontanism. Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/topic/Ultramontanism
• Bulut, Y. (2016). Sosyal ve siyasal arasına sıkışmış bir düşünür: Ziya Gökalp ve hars-medeniyet kuramı. Istanbul Journal of Sociological Studies, 52, 79–110. https://doi.org/10.18368/IU/sk.58323
• Bulut, Y. (2021). Türk sosyolojisinin kısa tarihi. Alfa Yayınları.
• Coşkun, İ. (2012). Bir imparatorluk entelektüeli olarak Ziya Gökalp. İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 3(8), 67–76.
• Demircioğlu, Z. (2019). Türkiye’de siyaset ve düşünce çevreleri ilişkisi bağlamında sosyolojik düşüncenin oluşumu ve Ziya Gökalp. (Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Demircioğlu, Z. (2020). Türkiye’de sosyolojik düşüncenin doğuşu: Düşünürler, düşünce çevreleri ve ilişkiler. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 60(2), 653–671.
• Erdoğan, A. (2011). Türkleşmek, İslamlaşmak, muasırlaşmak. K. Tuna & İ. Coşkun (Ed.), Ziya Gökalp içinde (s. 68–90). Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Baş, Akyurt / Kavramlarla Oynamak: Ziya Gökalp Düşüncesinde Ulusötesi Kategoriler ve “Beynelmileliyet” Kavramı
• Giddens, A. & Sutton, P. W. (2018). Sosyolojide temel kavramlar. Phoenix Yayınevi.
• Gökalp, Z. (1968). Türkçülüğün esasları. Varlık.
• Gökalp, Z. (1976). Türkleşmek, İslamlaşmak, muasırlaşmak. Kültür Bakanlığı.
• Gökalp, Z. (1982). Makaleler II. Kültür Bakanlığı.
• Gökalp, Z. (2007). Kitaplar 1. YKY.
• Güngör, E. (2010). Kültür değişmesi ve milliyetçilik. Ötüken Neşriyat.
• Hanioğlu, M. Ş. (1988). Abdullah Cevdet. İslam Ansiklopedisi. TDV.
• Heyd, U. (1979). Türk ulusçuluğunun temelleri. Kültür Bakanlığı.
• Heyd, U. (1980). Türk milliyetçiliğinin temelleri. Sebil.
• Heywood, A. (2010). Siyasi ideolojiler: Bir giriş. Adres.
• James, P. (1997). Nation formation: Towards a theory of abstract community. Sage.
• Kabakcı, E. (2011). Durkheim & Gökalp: Tarih, ideoloji ve sosyolojinin özerkliği meselesi. K. Tuna & İ.Coşkun (Ed.), Ziya Gökalp içinde (s. 205–217). Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Kabakcı, E. & Adadağ, Ö. (2009). Islahtan devrime: Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Osmanlı-Türk siyasî düşüncesinde değişim algısı. Dîvân: Disiplinlerarası Araştırmalar Dergisi, 14(26), 1–44.
• Kara, İ. (2014). Türkiye’de İslamcılık düşüncesi 1. Dergah Yayınları.
• Kongar, E. (1996). Ziya Gökalp. E. Kongar (Ed.), Türk toplumbilimcileri içinde (s. 27–73). Remzi Kitabevi.
• Liebscher, M. & Perkins, M. A. (2006). Nationalism versus cosmopolitanism in German thought and culture 1789-1914. essays on the emergence of Europe. Institute of Modern Languages Research. Mellen Press.
• Mardin, Ş. (2014). Din ve ideoloji. İletişim.
• Meeker, M. E. (2005). İmparatorluktan gelen bir ulus: Türk modernitesi ve Doğu Karadeniz’de Osmanlı mirası. İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Mühürdaroğlu, A. (2014). Turkish sociology in a sociology of knowledge perspective: The doublebind of survival/identity. (Doktora Tezi). Orta Doğu Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Robinson, W. I. (1998). Beyond nation-state paradigms: Globalization, sociology, and the challenge of transnational studies. Sociological Forum, 13(4), 561–594.
• Safa, P. (2017). Türk inkılabına bakışlar. Ötüken Neşriyat.
• Schmitt, C. (2021). Siyasal kavramı. Metis.
• Sezer, B. (1989). Türk sosyologları ve eserleri I - giriş. Sosyoloji Dergisi, 3(1), 1–43.
• Tunaya, T. Z. (1960). Türkiye’nin siyasi hayatında batılılaşma hareketleri. Yedigün Matbaası.
• Ülken, H. Z. (2007). Ziya Gökalp. Hilmi Ziya Ülken seçme eserler 1. İş Bankası Kültür Yayınları. Ünsaldı, L. & Geçgin, E. (2013). Dünya’da ve Türkiye’de sosyoloji tarihi. Heretik Yayıncılık.