The Denominal Function of the Particle täg in Similative Structures in Old Uyghur in the Context of Grammaticalization and on the Phrase tŋrItg in Turkish Runic Inscriptions

Year 2025, Volume: 65 Issue: 2, 458 - 477, 01.09.2025

Gündoğan Alpay

https://doi.org/10.26650/TUDED2025-1654564

Abstract

Turkish offers a wide range of linguistic material that enables the tracking of intralinguistic changes. However, this diversity also brings forth several unresolved issues regarding origin, structure, function, meaning, and pragmatics, which continue to occupy Turkology. One such issue is the function of the particle täg and its role in forming certain similative structures. While the earliest examples of these structures appear in the Orkhon Inscriptions (e.g., t(ä)ŋrit(ä)g), more widespread usage is observed in Old Uyghur texts. In linguistic literature, grammaticalization is considered an evolutionary process that begins at the semantic level and extends to other linguistic domains. This study examines grammaticalization through Kiparsky’s concept of “semantic grammaticalization” rather than as a purely morphosyntactic phenomenon.It is demonstrated that in certain similative structures formed with täg, lexical units—initially perceived as independent and with low levels of coalescence and denotation—undergo semantic grammaticalization and ultimately attain high degrees of coalescence. Additionally, it has been determined that in these structures, the particle functions denominally because of this process. The study suggests that these täg-based constructions have become lexicalized, representing new conceptual entities.

Keywords

Old Uyghur , Orkhon Inscriptions , grammaticalization , similative structure , particle

Dil Bilgiselleşme Bağlamında Eski Uygur Türkçesindeki Benzetme Yapılarında täg Edatının Ad Yapma İşlevi ve Runik Harfli Türk Yazıtlarındaki tŋrItg İbaresi Üzerine

Abstract

Türkçe, dil içi değişmeleri takip edebilmeye elverişli zengin bir dil malzemesi barındırmaktadır. Bu zengin dil malzemesinin bir sonucu olarak tarihî metinlerde tespit edilebilen ancak köken, yapı, işlev, anlam, kullanım vb. bakımlardan hâlâ bulanık nitelikte olup Türklük bilimini meşgul eden birtakım hususlara tesadüf edilmektedir. Kanaatimizce irdelenmeyi ve çözüme kavuşturulmayı bekleyen meselelerden biri, Türk Kağanlığı devri yazıtlarındaki t(ä)ŋrit(ä)g ibaresinde izlerine rastlanan, Eski Uygur Türkçesi metinlerindeyse birden fazla örnekte karşımıza çıkan kimi benzetme yapılarında täg edatının işlevi ve kurduğu öbek yapıların analizidir. Alan yazınında dil bilgiselleşmiş görünümlerin; kendine özgü, çok boyutlu ve karmaşık olduğu kabul edilmektedir. Ancak genel itibarıyla dil bilgiselleşme, anlam düzeyinde başlayan ve dilin diğer düzeylerine sirayet eden tekâmülî bir süreç olarak görülmektedir. Buna dayanarak çalışmada täg edatının dil bilgiselleşmesi, salt biçim-sözdizimsel bir süreçten ziyade Kiparsky’nin “anlamsal dil bilgiselleşme” terimi çerçevesinde ele alınmıştır. Bunun sonucunda, täg edatıyla kurulan kimi benzetme yapılarında, öbek yapıyı oluşturan sözlüksel birimlerin; temel anlamlarıyla, düşük bağımlılık derecesine sahip, müstakil sözlüksel birimler olarak algılanabilmelerine rağmen anlamsal dil bilgiselleşme süreci sonunda yüksek bağımlılık derecesine sahip unsurlar oldukları gösterilmeye çalışılmıştır. Sözü edilen yapılarda edatın dil bilgiselleşme sonucu ad yapma işleviyle kullanıldığı belirlenmiş; bu yapıların yeni bir kavrama karşılık gelen sözlükselleşmiş birimler oldukları ileri sürülmüştür.

Keywords

Eski Uygur Türkçesi , Türk Kağanlığı Yazıtları , dil bilgiselleşme , benzetme yapısı , edat

References

• Ağca, Ferruh. “Kutadgu Bilig’de Geçen Benzetme Edatları ve sanı ‘gibi’ Edatı”, Yeni Türkiye 1, no. 105, (2019): 102-111. google scholar
• Aydın, Erhan. Orhon Yazıtları. Bilge Kültür Sanat, 2019. google scholar
• Bang, Willi and Gabain, Annemarie von. Türkische Turfan-Texte V. Aus buddhistischen Schriften. Verlag der Akademie der Wissenschaften, 1931. google scholar
• Barutçu Özender, F. Sema. “Teŋriteg Teŋride Bolmış Türük Bilge Kagan ve Teŋriteg Teŋri Yaratmış Türük Bilge Kagan İbareleri Üzerine”. Prof. Dr. Zeynep Korkmaz’a Armağan içinde. Türk Kültürü Araştırmaları, 1996. google scholar
• Barutçu Özönder, F. Sema. Üç İtigsizler Giriş-Metin-Tercüme Notlar-İndeks-XXX Levha. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1998. google scholar
• Berta, Árpád. Sözlerimi İyi Dinleyin…Türk ve Uygur Runik Yazıtlarının Karşılaştırmalı Yayını. çev. Emine Yılmaz. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2010. google scholar
• Caferoğlu, Ahmet. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1968. google scholar
• Campbell, Lyle. Historical Lingustics: An Introduction. MIT Press, 1999. google scholar
• Can, Meltem. “Dilbilgiselleşme ve Eski Uygurca Edatlar”. Doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2016. Ulusal Tez Merkezi (443560). google scholar
• Clauson, Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish. Oxford University Press, 1972. google scholar
• Corver, Norbert and Riemsdijk, Henk van. Semi-lexical Categories: The Function of Content Words and the Content of Function Words. Mouton de Gruyter, 2001. google scholar
• Demirci, Kerim. “Dilbilgiselleşme Üzerine Bir İnceleme”. Bilig, no. 45 (2008): 131-146. https://bilig.yesevi.edu.tr/shw_artcl-1226.html google scholar
• Dilçin, Cem. Örneklerle Türk Şiir Bilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2005. google scholar
• Elmalı, Murat. Daśakarmapathâvadânamâlâ. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016. google scholar
• Ercilasun, Ahmet Bican. Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. Dergâh Yayınları, 2016. google scholar
• Erdal, Marcel. A Grammar of Old Turkic. Brill Handbook of Oriental Studies, 2004. google scholar
• Erdal, Marcel. Old Turkic Word Formation I-II. Otto Harrassowitz, 1991. google scholar
• Ergin, Muharrem. Orhun Abideleri. Boğaziçi Yayınları, 2007. google scholar
• Fischer, Olga. “An analogical approach to grammaticalization”. In Grammaticalization Current views and issues, edited by Katerina Stathi, Elke Gehweiler, Ekkehard König. John Benjamins Publishing Company, 2010. google scholar
• Gökçe, Faruk. Gramerleşme Teorisi ve Türkçe Fiil Birleşmeleri. Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2013. google scholar
• Hamilton, James Russell. Budacı İyi Kalpli ve Kötü Kalpli Prens Masalının Uygurcası, Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikâyesi. çev. Ece Korkut-İsmet Birkan. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2020. google scholar
• Haspelmath, Martin and Buchholz, Oda. “Equative and similative constructions in the languages of Europe” In Adverbial Constructions in The Languages of Europe, edited by J. van der Auwera, De Gruyter, 1998. google scholar
• Heine, Bernd and Reh, Mechthild. Grammaticalization and Reanalysis in African Languages. Helmut Buske, 1984. google scholar
• Hopper, Paul and Traugott, Elizabeth Closs. Grammaticalization (Second Edition). Cambridge University Press, 2003. google scholar
• Hopper, Paul. “On Some Principles of Grammaticization”. In Approaches to Grammaticalization (I vols.), edited by Elizabeth Closs Traugott, Heine Bernd. John Benjamins Publishing Company, 1991. google scholar
• İsi, Hasan. “Eski Uygur Türkçesi Metinlerinde Dinî bir Terim: ärdöktäg”, Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları (TÜRKLAD) 3, no. 2, (2019): 283-290. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/890313 google scholar
• Kaya, Ceval. Uygurca Altun Yaruk Giriş, Metin ve Dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları. 2021. google scholar
• Kıran, Zeynel ve Eziler Kıran, Ayşe. Dilbilime Giriş. Seçkin Yayınları, 2006. google scholar
• Kiparsky, Paul. “Grammaticalization as Optimization”, In Grammatical Change: Origins, Nature, Outcomes, edited by Dianne Jonas, John Whitman and Adrew Garrett. Oxford University Press, 2011. google scholar
• Kuteva, Tania et al.. World Lexicon of Grammaticalization (Second, extensively revised and updated edition). Cambridge University Press, 2019. google scholar
• Lehmann, Christian. Thougts on Grammaticalization (Second, Revised Edition). Arbeitspapiere des Seminars für Sprachwissenschaft der Universität Erfurt Nr. 9, 2002. google scholar
• Nalbant, Mehmet Vefa ve Ağca, Mustafa, “Eski Uygur Türkçesi Metinlerinin Sözlükselliği ve Sözlük Yöntemi: Metin İçi Sözlük” Türkbilig, no. 39, (2020): 95-105. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1100091 google scholar
• Nevalainen, Terttu. “Three perspectives on grammaticalization: Lexico-grammar, corpora and historical sociolinguistics” In Corpus Approaches to Grammaticalization in English, edited by Hans Lindquist, Christian Mair. John Benjamins Publishing Company, 2004. google scholar
• Oda, Juten. A study of the Buddhist sūtra called Säkiz yükmäk yaruq or Säkiz törlügin yarumïš yaltrïmïš in Old Turkic: Berliner Turfantexte XXXIII. Brepols Publishers, 2015. google scholar
• Orkun, Hüseyin Namık. Eski Türk Yazıtları. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011. google scholar
• Ortony, Andrew. Metaphor and Thought. Cambridge University Press, 1993. google scholar
• Ölmez, Mehmet. Köktürkçe ve Eski Uygurca Dersleri. Kesit Yayınları, 2017. google scholar
• Özcan Devrez, Ceyda. Eski Uygurca Kuanşi İm Pusar İncelemesi. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2020. google scholar
• Pritsak, Omelijen. “Çin Kaynaklarında Eski Türk Hükümdarlık Unvanları”, çev. Eşref Bengi Özbilen. Türk Dünyası Araştırmaları, no. 113, 1998. google scholar
• Semet, Ablet. “Uygurcada Terim Yapma Tekniği Üzerine Gözlemler”, Beşbalıklı Şingko Şeli Tutung Anısına Uluslararası Eski Uygurca Çalıştayı Bildirileri (4-6 Haziran 2011) içinde, ed. Mustafa S. Kaçalin. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2022. google scholar
• Simpson, Jane. “Semantic Case”. In The Oxford Guide to Australian Languages, Oxford University Press, 2023. google scholar
• Şirin, Hatice. Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016. google scholar
• Tekin, Talat. Orhon Yazıtları. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2010. google scholar
• Tokyürek, Hacer. “Budizm Aynasından Yansıyanlar: közüŋü ‘ayna’”. Doğumunun 60. Yılında Nevzat Özkan Armağanı Ediyä Yazıka içinde, ed. Hacer Tokyürek ve Beytullah Bekar. Nobel Bilimsel, 2021. google scholar
• Tokyürek, Hacer. “Eski Uygur Türkçesinde Benzetme Unsurları”. III. Türk Dili ve Edebiyatı Öğrenci Sempozyumu (5-6 Mart 2009) içinde. Erciyes Üniversitesi Yayınları, 2010. google scholar
• Tokyürek, Hacer. Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm Terimleri. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019. google scholar
• Vardar, Berke. Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Multilingual, 2002. google scholar
• VATEC. “Xuanzang-Biographie VIII”. Erişim 17 Ocak, 2025, https://vatec2.fkidg1.uni-frankfurt.de/vatecasp/Xuanzang-Biographie_VIII.htm. google scholar
• Wilkens, Jens. Handwörterbuch des Altuigurischen: Altuigurisch - Deutsch - Türkisch. Universitätsverlag Göttingen, 2021. google scholar
• Yıldırım, Fikret ve diğerleri. Yenisey-Kırgızistan Yazıtları ve Irk Bitig. BilgeSu, 2016. google scholar
• Zieme, Peter and Kara, György. Ein uigurisches Totenbuch. Naropas Lehre in uigurischer Übersetzung. Akadémiai Kiadó, 1978. google scholar
• Zieme, Peter. Buddhistische Stabreimdichtungen der Uiguren, Berliner Turfantexte XIII, Schriften zur Geschichte und Kultur des Alten Orients, Akademie der Wissenschaften der DDR Zentralinstitut für alte Geschichte und Archäologie. Akademie Verlag, 1985. google scholar
• Zieme, Peter. Manichäisch-türkische Texte, Texte, Übersetzung, Anmerkungen, Berliner Turfantexte V, Schriften zur Geschichte und Kultur des Alten Orients, Akademie der Wissenschaften der DDR Zentralinstitut für alte Geschichte und Archäologie. Akademie Verlag, 1975. google scholar