KAZAN-TATAR TÜRKÇESİ İLE YAZILMIŞ VE ÇOK LEHÇELİLİK ÖZELLİĞİ GÖSTEREN NOGMANÎ TEFSİRİ: YASİN SURESİ ÖRNEĞİ

Year 2018, Volume: 28 Issue: 2, 147 - 176, 18.12.2018

Ahmet Turan Türk

https://doi.org/10.18345/iuturkiyat.497587

Abstract

Tarih
boyunca birçok din ve inanç sistemini benimseyen Türkler, bu din ve inanç
sistemlerinin kutsal kitaplarını dillerine tercüme etmiştir. X. yüzyılda
İslamiyet’i devlet olarak benimseyen Türkler, bu dönem ve devamında Kur’an-ı
Kerim’i Türkçeye tercüme etmeye başlamıştır. İlk örneklerini Karahanlı Türkçesi
döneminde gördüğümüz bu tercümeler yüzyıllar boyunca devam etmiştir. İlk yapılan
tercümeler satır altı denilen tarzda olup gittikçe hadis ve rivayetlerle
genişletilen tefsirler ortaya çıkmıştır. Bu tefsirlerden biri de Kazan-Tatar
Türkçesiyle yazılmış Tefsir-i Nogmanî’dir.
Nogman Samanî, Abdünnasir Kursavî’nin öğrencisi olmuş ve onun medresesinde
yetişmiştir. Üstadının başladığı fakat tamamlayamadığı Kur’an’ı tercüme işini
tamamlamak amacıyla iki cilt hâlinde Kur’an’ı XX. yüzyılın başlarında Kazan-Tatar
Türkçesine tercüme etmiştir. Bu tercüme aynı zamanda çok lehçelilik özelliği
göstermektedir.

Yaklaşık
yüz yıldır devam eden ve başlarda Batı Türkçesi eserleri üzerine yapılan
çalışmalarla başlayan iki dillilik
veya iki lehçelilik çalışmaları
sadece Batı Türkçesi eserlerinde değil, aynı zamanda Doğu ve Kuzey Türkçesi
metinlerinde de görülmektedir. Aynı zamanda bazı eserlerde tarihî Türk yazı
dilleri olan Batı/Oğuz, Doğu/Çağatay ve Kuzey/Kıpçak Türkçelerinin hepsinin
ayırt edici unsurlarının görüldüğü ve çok
lehçelilik özelliğine sahip eserlerle de karşılaşmaktayız. Bu yazıda 1911
yılında basılan Tefsir-i Nogmanî’nin
ikinci cildindeki Yasin suresi örneğinde çok lehçelilik özellikleri ses
bilgisi, biçim bilgisi ve söz varlığı yönüyle ortaya konulmaya çalışılacaktır.

Keywords

Çok lehçelilik, Kazan-Tatar Türkçesi, Tefsir-i Nogmanî, ses bilgisi, biçim bilgisi, sözvarlığı

WRITTEN IN KAZAN-TATAR TURKISH AND INDICATIONS OF MULTIDIALECTISM DEATURES IN EXEGESIS OF NOGMANI: SAMPLE OF SURAH YASIN

Abstract

Through
the history, Turks adopted many different religious belief systems and
translated these systems’ holy books into their own language. When Turks
adopted Islam in 10th century, in that era and the following eras, they started
to translate The Holy Quran.  The first
example of the translation was seen in Karahanli Turkish and these translations
contuniued throughout the centruies. The first examples were under line
translations, however, in the latter examples, exegesises which are developed
with hadiths and hearsays emerged. One of these exegesises is “Exegesis of
Nogmani” which is written in Kazan-Turkic language. Nogman Samani became
Abdünnasir Kursavi’s student and got educated in his madrasah. He finished the
translation into Kazan-Tatar Turkish of The Holy Quran in two volumes, in the
beginning of 20th century, which his master started to translate but couldn’t
finish. At the same time, this translation shows multidialectism feature.

Bilingualism or bidialectism have been studied for
approximately hundred years and started with the studies of Western Turkish
works, however, it is not only seen in Western Turkish texts but also in
Eastern and Northern Turkish texts. At the same time, some of the works contain
distinctive elements of the historical Turkish writing languages such as
​​West/Oghuz, East/Cagatay and North/Kıpçak that we encounter multidialectism
feature. In this article, example of Surah Yasin from the second volume of
Exegesis of Nogmani’s multi dialectism features is examined in terms of
phonology, morphology and vocabulary.

Keywords

Multidialectism, Kazan-Tatar Turkish, exegesis of Nogmani, phonology, morphology, vocabulary

References

• ABDULLİN, İ.A., VAHİTOVA, S.B., GAZİZOVA, F.M., GAYNANOVA, L.R., GANİYEV, F.E., MÖHEMMEDİYEV, M.G., HANBİKOVA, Ş.S, EHMETYANOV, R.G., AHUNCANOV, G.H., MİNGULOVA, R.R. (1977-1981). Tatar Tĕlĕnĕñ Añlatmalı Süzlĕgĕ, I-III, Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı. AKHUNOV, A. (2004). “Коран по-татарски”, Татарский Мир. (Erişim Tarihi:15.10.2018), http://www.tatworld.ru/article.shtml?article=496&section=0&heading=0) ALKAYA, E. (2017). Tatar Türçesi Yazı Diline ve Ağızlarında y-/c- Sesi Üzerine, Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD), c. 1, S. 1, s. 24-38. ALYILMAZ, C. (1994). Orhun Yazıtlarının Söz Dizimi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum. ARAT, R. R. (1987). “Anadolu Yazı Di¬linin Tarihî İnkişafına Dâir”, Makaleler, c. l, Haz. Os¬man Fikri SERTKAYA, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, s. 311-318. ATA, A. (2013). Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi (Ryland Nüshası, Giriş-Metin-Notlar-Dizin), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. AZMUKHANOV, A. (2012). Kazan Bölgesi Tefsir Çalışmalarından Tefsir-i Nu’mani Örneği, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri (Tefsir) Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara. BANGUOĞLU, T. (2015). Türkçenin Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. BAYRAKTAR, N. (2004). Türkçede Fiilimsiler, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. BİLGİN, A. (1990). “Eski Anadolu Türkçesi Döneminde Karışık Dil Unsurları Taşıyan Eserler ve Dil Özellikleri”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 69, Ara¬lık 90, s. 63-76. CANPOLAT, M. (1967). “Behcetü’l-Ḥadā’iḳ’ın Dili Üzerine”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten-1967, Ankara, 1968, s. 165-175. CELEY, L. (1954). Tatar Tĕlĕnĕn Tariyhi Fonetikası Buyınça Materiallar, Kazan: Tatknigoizdat. CİN, A. (2010). “Karışık Dilli Eserlerden Ali’nin Yûsuf ve Züleyhâ Hikâyesi’, Turkish Studies, vol. 5/1, Winter 2010, s. 140-176. EHMETCANOV, R. G. (2003). Tatar ve Başkort Tĕllerĕnĕñ Çağıştırma-Tariyhi Fonetikası, Birsk: Birsk Gosudarsvennıy Pedagogiçeskiy İnstitut. EKER, S. (2009). Çağdaş Türk Dili, Ankara: Grafiker Yayınları. ERASLAN, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. ERCİLASUN, A., AKKOYUNLU, Z. (2014). Dîvânu Lugâti’t-Türk, Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. ERCİLASUN, A.B. (2007a). “Köktürkçe ile Tatar Türkçesi Arasındaki Benzerlikler”, Makaleler, Haz. Ekrem ARIKOĞLU, Ankara: Akçağ Yayınları, s. 113-118. ERCİLASUN, A.B. (2007b). “Türkiye Türkçesinde Yardımcı Ses”, Makaleler, Haz. Ekrem ARIKOĞLU, Ankara: Akçağ Yayınları., s. 347-352. ERCİLASUN, A.B. (Ed.) (2006). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Grameri I –Fiil- Basit Çekim, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. [KTLG-F] ERDAL, M. (2004). A Grammar of Old Turkic, Leiden: Brill. ERDEM, M., SARI,- M. (2010). “Karışık Dilli Eserlere Farklı Bir Bakış”, Turkish Studies, vol. 5/1, Winter 2010, s. 390-415. ERGİN, M. (2000). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Basım Yayım Tanıtım. GANİYEV, F., AHMETYANOV, R., AÇIKGÖZ, H. (1997). Tatarça-Törěkçe Süzlěk, Kazan-Moskova: İnsan Neşriyatı. GÜLSEVİN, G. (2007a). “Kutadgu Bilig’in Dilinde Lehçelerin Özellikleri: ‘denk çiftler’”, Turkish Studies, vol. 2/2 Spring, s. 276-299. GÜLSEVİN, G. (2007b). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. GÜLSEVİN, G. (2010). “Oğuzca Olmayan Türk Lehçelerindeki Oğuzca Unsurlar ve Bunlara Teorik Bir Yaklaşım”, Turkish Studies, vol. 5/1, Winter, s. 57-76. GÜLSEVİN, G. (2016). “11. Yüzyılda Hangi Oğuz Diyalektleri Vardı?”, bilig, Kış 2016, S. 76, s. 269-300. GÜNAY, Ü., GÜNGÖR, H. (2007). Başlangıçtan Günümüze Türklerin Dinî Tarihi, İstanbul: Rağbet Yayınları. GÜNER, G. (2013). Kıpçak Türkçesi Grameri, İstanbul: Kesit Yayınları. HİSAMOVA, F. M. (2006). Tatar Tělě Morfologiyesě, Kazan: Meġarif Neşriyatı. HİSAMOVA, F. M. (2017). Tatar Tĕlĕnĕn Tariyhi Grammatikası, Fonetika-Morfologiya, Kazan: Tatarsta Kitap Neşriyatı. İNAN, A. (1952). “Eski Türkçe Üç Kuran Tercümesi”, Türk Dili, C. I, sayı: 6, s. 324-327. İNAN, A. (1956). “Karışık Lehçelerle Yazılan Türkçe Eserler (XV-XVI. Yüzyıllar)”, Türk Dili, S. 53, Şubat 1956, s. 272-275. İSENBET, N. (1989-1990). Tatar Tělěněñ Frazěologik Süzlěgě, II Tom, Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı. KARAAĞAÇ, G. (1997). Lutfi Divanı, Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. KARAAĞAÇ, G. (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. KARAAĞAÇ, G. (2012). Türkçenin Dil Bilgisi, Ankara: Akçağ Yayınları. KARAHAN, A. (2013). Dîvânu Lugati’t-Türk’e Göre XI. Yüzyıl Türk Lehçe Bilgisi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. KORKMAZ, Z. (1995a). “Kâşgarlı Mahmud ve Oğuz Türkçesi”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar I, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, s. 241-253. KORKMAZ, Z. (1995b). “Selçuklular Çağı Türkçesinin Genel Yapısı”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar I, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, s. 274-286. KORKMAZ, Z. (2011). “Yine Karışık Dilli Eserler Üzerine”, “Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl” Konulu III. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildiri¬ler Kitabı, Ed. Ülkü ÇELİK ŞAVK, c. 2, Ankara: Hacettepe Üniversitesi, s. 503-510. MARAŞ, İ. (2002), Türk Dünyasında Dinî Yenileşme (1850-1917), İstanbul: Ötüken Neşriyat. NALBANT, M. V. (2014). Karışık Dilli Kur’an Tefsiri (Çağatay, Oğuz ve Kıpçak Lehçeleriyle), Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları. ÖNER, M. (2007). “Tatar Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, Ed. Ahmet B. ERCİLASUN, Ankara: Akçağ Yayınları, s. 681-748. ÖNER, M. (2009). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. ÖNER, M. (2013). Bugünkü Kıpçak Türkçesi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. ÖZTEKTEN, Ö. (2010). 18. Yüzyılda Karışık Dilli Bir Metin Bahâdur Şâh’ın Arz-nâmesi (Batırşa Aliyev’den Çariçe Elizaveta Petrovna’ya), Konya: Kömen. ÖZTEKTEN, Ö. (2018). “Türk Dünyasında Karışık Dillilik ve Ortak Dil”, Türk Dili Özel Sayısı III, Yeni Türkiye, s. 357-364. SAFİULLİNA, F. S., ZEKİYEV, M. Z. (2002). Hezěrgě Tatar Edebi Tělě, Kazan: Meġarif Neşriyatı. SCHÖNİG, C. (2013). “Modern Türk Dillerinin Eş Zamanlı Tasnifi ve Tarihsel Yönleri”, Çev. İsa SARI, Dil Araştırmaları, S. 12, Bahar 2013, s. 221-257. SEREBRENNİKOV, B. A., GADJİEVA, N. Z. (2011). Türk Dillerinin Karşılaştırmalı Tarihi Grameri, Çev. Tevfik HACIYEV, Mustafa ÖNER, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. ŞAHİN, E. (1999). “Osmanlıların Kazan Tatar Türklerinin Kültürü ve Diline Etkileri”, Osmanlı, c. 9, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s. 353-360. ŞÇERBAK, A. M. (2016). Türk Dillerinin Karşılaştırmalı Şekil Bilgisi Üzerine Denemeler, Çev. Yakup KARASOY, Naile HACIZADE, Mevlüt GÜLMEZ, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Tefsir-i Nomani li-ş-Şayhi Nu’man bin Amir bin Usman bi-l-lugati-t-Tatariya (1989). 1. cild, Doha: Katar. Tefsir-i Nomani Tekemmelesi (1911). 2. cild, Kazan: Milliyet Yayınları. [TN] Kor’en Tefsirĕ (1992). Kazan. TEKİN, Ş. (1974). “1343 Tarihli Bir Eski Anadolu Türkçesi Metni ve Türk Dili Tarihinde ‘olğa- bolğa’ Sorunu”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten-1973-1974, Ankara, s. 59-157. TEKİN, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri, İstanbul: Kitap Matbaası. TUMAŞEVA, D.G. (1978). Hezěrgě Tatar Edebiy Tělě, Kazan: Kazan Universitetě Neşriyatı. TÜRK, A. T. (2014). Nurihan Fettah’ın “Sızġıra Torġan Uḳlar” Romanı Üzerine Dil İncelemesi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İzmir. ÜŞENMEZ, E. (2013). Türkçe İlk Kur’ân Tercümelerinden Özbekistan Nüshası –Satır Arası Türkçe-Farsça Tercümeli- (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük-ekler Dizini-Tıpkıbasım), İstanbul: Akademik Kitaplar. YALÇIN, S. K. (2013). Çağdaş Türk Lehçelerinde Ünlüler, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. YAZICI ERSOY, H. (2007). “Başkurt Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, Ed. Ahmet B. ERCILASUN, Ankara: Akçağ Yayınları, s. 751-809. YÜCEL, B. (2004). “Kadı Burhaneddin Diva¬nındaki “olğa-bolğa” Özellikleri Dolayısıyla”, Türk Dili ve Edebiyatı Makaleleri, S. 4, Sivas, s. 181-203. ZAKİYEV, M. (1999). “İdil-Ural Türkleri ve Gelişmelerine Osmanlıca’nın Tesirleri”, Osmanlı Ansiklopedisi, c. 9, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s. 530-536. ZEKİYEV, M. vd. (2002). Tatar Grammatikası-Morfologiye, Tom II, Red. M. ZEKİYEV, II. Tom, Meskev-Kazan: İnsan-Fikěr.