The National Idea of Turkestani Jadids: Developing and Implementing

Year 2024, Volume: 34 Issue: 2, 973 - 1001, 13.01.2025

Zaynabidin Abdirashidov

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.1512323

Abstract

The Jadidism Movement, which emerged within the borders of the Russian Empire, reached a certain degree in Turkestan, Volga-Ural, the Caucasus, and Crimea, and turned into an intellectual and social movement. The Jadidism originated in Turkestan in the early 20th century, unlike other Muslim (the Volga-Ural, Caucasus and Crimea) regions of the Russian Empire. For this reason, Turkestani Jadids persecuted the national idea promoted by the Muslims of Inner Russia and tried to shape it in accordance with the social, political, religious and traditional characteristics of Turkestan. During the initial stages of the formation and development of a national idea, the Jadids encouraged the establishment of charitable societies and the creation of a system of charitable funds. In addition to the societies and funds, Jadids also gave importance to the press to explain, adopt, and spread the ideas they advocated among the people, published national newspapers that would fulfill an important task in the formation of political thought among Muslims, opened publishing houses, and organized libraries. From this perspective, the “newspaper” alone, as a tool, became a sign of progress, a source of ideas and information for the Muslims of Turkestan, and for Russian society, and had a significant impact on the social lives of Turkestanis. Therefore, the newspapers Tarakkiy, Shuhrat, Khurshid, Asya, and Tujjar, which were published only in 1906-1908, fulfilled an important task as a tool and a force that enabled Turkistani Jadids to assert their national and religious identities. The activities of the societies, publishing houses, libraries, and companies established to distribute print materials for Muslims in order to raise the consciousness of Turkestanis, to realize their self-awareness, and initially to initiate a social transformation in the intellectual sense, were either severely restricted or completely stopped by the local authorities representing the current administration in the regions that they went beyond the permitted framework or carried out anti-state activities. Although this situation negatively affected the work of the Turkestani Jadids, they did not give up their struggle and managed to keep the issues they brought to the attention of the public through literature and theater. In this article, the efforts of the Turkestani Jadids to promote and put forward national ideas to realize national projects, which were their main goals, and their activities to instill these ideas in the people of Turkestan are discussed based on first-hand sources.

Keywords

Nation, Idea, Jadidism, Turkestan, Muslim Elite, Charitable Society, Press

Türkistan Cedidlerinde Ulusal Fikr: Geliştirme ve Uygulama

Abstract

Rus İmparatorluğu sınırları içerisinde ortaya çıkan Ceditçilik Hareketi; Türkistan, Volga-Ural, Kafkasya ve Kırım’da belirli bir mahiyete ulaşarak kendi mecrasında fikrî ve toplumsal bir harekete dönüşmüştür. Söz konusu hareket Türkistan’da, Rusya İmparatorluğu sınırları içerisinde Müslümanların yaşadığı Volga- Ural, Kafkasya ve Kırım bölgelerinden farklı olarak 20. yüzyılın başlarında ortaya çıkmıştır. Bu sebeple Türkistanlı Ceditçiler, İç Rusya Müslümanları tarafından desteklenen millî fikri idrak etmiş, bunu Türkistan’ın sosyal, siyasi, dinî ve geleneksel hususiyetlerine uygun olarak şekillendirmeye çalışmışlardır. Ceditçiler, ortaya koydukları millî fikrin şekillenip gelişmesinin ilk aşamasında, hayır cemiyetlerinin kurulmasını ve hayır fonları için bir sistem oluşturulmasını teşvik etmişlerdir. Onlar, kurdukları cemiyet ve fonların yanı sıra savundukları düşüncelerin halka anlatılması, benimsetilmesi ve halk arasında yaygınlaşması amacıyla matbuat işlerine de önem vererek Müslümanlar arasında siyasî düşüncenin oluşmasında önemli bir vazifeyi yerine getirecek millî gazeteler çıkarmış, yayınevleri açmış, kütüphaneler teşkil etmişlerdir. Bu noktadan bakıldığında yalnız başına “gazete” bile bir araç olarak Rus toplumunda olduğu gibi Türkistan Müslümanları için de bir ilerleme işareti, fikir ve bilgi kaynağı hâline gelmiş; Türkistanlıların sosyal hayatlarında önemli bir tesire sahip olmuştur. Öyle ki yalnızca 1906-1908 yıllarında yayınlanan Terakki, Şuhrat, Hurşit, Asya ve Tüccar gazeteleri, Türkistan Ceditçilerinin millî ve dinî kimliklerini ortaya koymalarını sağlayan bir araç ve güç olarak önemli bir görevi yerine getirmiştir. Türkistanlıların bilinçlenmesi, benliklerini idrak etmesi ve başlangıçta fikrî anlamda toplumsal dönüşümün gerçekleşebilmesi için Müslümanlara yönelik basılı yayınları dağıtmak amacıyla açılan cemiyetler, yayınevleri, kütüphaneler, kurulan şirketlerin faaliyetleri, mevcut yönetimin temsilcisi yerel makamlar tarafından, çalışmalarına izin verilen çerçevenin dışına çıktıkları yahut da devlet karşıtı faaliyetler yürüttükleri gibi suç isnatlarıyla ya ciddi şekilde kısıtlanmış ya da tamamen durdurulmuştur. Bu durum her ne kadar Türkistan Ceditçilerinin çalışmalarını olumsuz etkilese de onlar mücadelelerinden vazgeçmeyerek halkın dikkatine sundukları meseleleri, edebiyat ve tiyatro aracılığıyla gündemde tutmayı başarmışlardır. Bu makalede, Türkistan Ceditçilerinin ana hedefleri olan millî projeleri hayata geçirebilmek için millî fikirleri üretme ve ortaya koyma gayretleri ile bu fikirleri Türkistan halkına duyurmak, tanıtmak ve benimsetmek için yaptıkları faaliyetleri, birinci el kaynaklara dayanılarak ele alınmıştır.

Keywords

Millet, Fikir, Ceditçilik, Türkistan, Müslüman aydın, Hayırsever Cemiyet, Basın

References

• Abdirashidov, Zaynabidin. “Ismail Gasprinskij i stanovlenije gazety “Tarzhuman”, Gasyrlar Avazy 3/4 (80/81) (2015): 211-218. google scholar
• Abdirashidov, Zaynabidin. İsmail Gaspıralı ve XX. Yüzyılın Başlarında Türkistan (Temaslar - İlişkiler - Tesir). İstanbul: Selenge Yayınları, 2022. google scholar
• Abdirashidov, Zaynabidin. Abdurrauf Fitrat in Istanbul. Quest for Freedom. Berlin: De Gruyter, 2023. google scholar
• Abdirashidov, Zaynabidin. “Gasprinski (Gaspıralı), İsmail”. Encyclopaedia of Islam. 3: 101-103. Leiden: Brill, 2015. google scholar
• Alimova, Dilorom and Dildora Rashidova. Makhmudkhodzha Bekhbudii i ego istoricheskoe vozzrenie. Tashkent: Ma’naviyat, 1998. google scholar
• Allworth, Edward A. ed. The Tatars of Crimea: Return to the Homeland. Durham: Duke University Press, 1988. google scholar
• Anonim, “[Eski Marghilânda...]”, Tarjuman 47 (1899): 3. google scholar
• Anonim. “[Taskand Imdâdiya Jam’iyyati]”, Tarjuman 9 (1910): 3. google scholar
• Anonim. “Bizda hâmiyat”, Sadai Türkistan 58 (1914): 1-2. google scholar
• Anonim. “Bizim matbu’âti turkiyya”, Tarjuman 1 (1906): 1. google scholar
• Anonim. “Bukhârâi sarıf’, Tarjuman 8 (1897): 3. google scholar
• Anonim. “Fâ’idali qarâr”, Tarjuman 100 (1914): 3. google scholar
• Anonim. “Idâradan”, Âyina 15 (1914): 246-248. google scholar
• Anonim. “Kandy ghazetalarimizdan: Vaqt (Taskandan Maktub)”, Tarjuman 3 (1908): 2. google scholar
• Anonim. “Milliy matbu’at: Âyina jurnali”, Tarjuman 190 (1913): 3. google scholar
• Anonim. “Mizan (Adabiy, ma’isiy va tanqidiy bahslar)”, Tarjuman 117 (1906): 1-2. google scholar
• Anonim. “Mizan (Adabiy, ma’isiy wa tanqidiy bahslar)”, Tarjuman 14 (1907): 1-2. google scholar
• Anonim. “Mizan”, Tarjuman 245 (1913): 1-2. google scholar
• Anonim. “Muhtaram samarqandiylara khâlisâna ‘arz”, Hurriyat 5 (1917): 2. google scholar
• Anonim. “Nasriyat sirkati”, Tarjuman 188 (1914): 3. google scholar
• Anonim. “Os sahri”, Tarjuman 27 (1896): 3. google scholar
• Anonim. “Otchet musul’manskogo obshchestva ‘Pomoshch’’ v Tashkente”, Turkistan Vilayatining Gazeti 9 (1911): 2. google scholar
• Anonim. “Pozhertvovaniia na tuzemnuiu bogadel’niu”, Turkistan Vilayatining Gazeti 15 (1910): 3. google scholar
• Anonim. “Samarqand ghazitasi”, Tarjuman 181 (1913): 3. google scholar
• Anonim. “Samarqand qira’atkhanai islamiyasi”, Tarjuman 78 (1908): 3. google scholar
• Anonim. “Samarqand”, Tarjuman 12 (1894): 3. google scholar
• Anonim. “Samarqand”, Tarjuman 2 (1914): 3. google scholar
• Anonim. “Taskand”, Tarjuman 38 (1899): 3. google scholar
• Anonim. “Taskanda teatru va adabiyat kechasi”, Tarjuman 258 (1914): 3. google scholar
• Anonim. “Turkistan islari”, Tarjuman 100 (1906): 2. google scholar
• Anonim. “Vaqt ghazitasindan”, Tarjuman 32 (1907): 3. google scholar
• Anonim. “Vazhnyi vopros”, Tarjuman 227 (1913): 2. google scholar
• Arapov, Dmitri and Elena Larina. “Sredneaziatskie musul’mane v 1914 godu (po materialam Turkestanskogo raionnogo okhrannogo otdeleniia)”, in Rasy i narody 32 (2006): 278-304. google scholar
• Arsharuni, Arshaluis and Khadzhi Gabidullin. Ocherki panislamizma i pantiurkizma v Rossii. Moscow: Bezbozhnik, 1931. google scholar
• Ayni, Sadriddin. Ta”rikhi inqilobi Bukhoro. Dushanbe: Adib, 1987. google scholar
• Baldauf, Ingeborg. XX asr o'zbek adabiyotiga chizgilar. Tashkent: Ma’naviyat, 2001. google scholar
• Behbud Hwaja, Mahmud Hwaja bin. “Haqiqat har tarafdan zuhur edar”, Tarjuman 48 (1906): 2. google scholar
• Behbud Hwaja, Mahmud Hwaja bin. “Otchet musul’manskoi biblioteki i chital’ni gor. Samarkanda: Hisâbi -Âtchut”, Turkistan Vilayatining Gazeti 17 (1910): 2-3. google scholar
• Behbud Hwaja, Mahmud Hwaja bin. “Turkistânda maktab lisâni”, Tarjuman 14 (1909): 2. google scholar
• Behbud Hwaja, Mahmud Hwaja bin. “Turkistânda maktab lisâni”, Tarjuman 21 (1909): 2. google scholar
• Behbûdiy, Mahmud Hwaja. “[Ghazita...]”, Tarjuman 231 (1913): 2. google scholar
• Behbûdiy, Mahmud Hwaja. “Âmâlimiz yâinki murâdimiz”, Âyina 7 (1913): 154-156. google scholar
• Behbûdiy, Mahmud Hwaja. “Millatlar qanday taraqqiy etarlar?”, Samarqand 30 (1913): 2. google scholar
• Behbudiy, Mahmudxo‘ja. Tanlangan asarlar, to‘plovchi, so‘zboshi va izohlar: B. Qosimov, 3rd ed. Tashkent: Ma’naviyat, 2006. google scholar
• Behbûdiy. “Haq alinur, berilmas”, Haqiqat 22 (1917): 2. google scholar
• Beḥbūdiy. “Khayru'l-‘umūri avsatuhā”, Khuršīd 6 (1906): 2. google scholar
• Behbudiy. “Qira’atkhana va mutala‘akhana islamiyasi babinda mukhtasar bayannama”, Samarqand 25 (1913): 1-2. google scholar
• Bigîyev, Muhammad Zahir. Mavaraunnahrda sayahat. Kazan: Kitab, 1908. google scholar
• Boltaboev, Hamidulla. Fitrat va jadidchilik. Tashkent, 2007. google scholar
• Bukhara Ta’mimi Ma'arif Jam'iyyati Khayriyasining Nizamnama va Khatti Harakatidir. Ta’rihi ta’sisi 11 savval 1327. Markazi: Dari Sa‘adat Vazirhan. İstanbul, 1327. google scholar
• Burd’ye, Pier. Sotsiologiia politiki. Moscow: Socio-Logos, 1993. google scholar
• Carrere d’Encausse, Helene. İslam andthe Russian Empire: Reform andRevolution in Central Asia. Berkeley: University of California Press, 1988. google scholar
• Carrere d’Encausse, Helene. Reforme et revolution chez les musulmans de l’Empire russe. Paris: Libraire Armand Colin, 1966. google scholar
• Devlet, Nadir. “İslâmcı, Yenilikçi İsmail Gaspıralı ve Tercüman Gazetesi. Tercüman Gazetesi (1883-1918),” in Vefatının 100’ncü Yıl Dönümünde Gaspıralı İsmail Bey. Eskişehir: Eskişehir Valiliği Kültür Yayınları, 2014, 62-75. google scholar
• Dobromyslov, Aleksandr. “Tashkentskaia pressa”, Sredniaia Aziia 3 (1910): 145-152. google scholar
• Dobrosmyslov, Aleksandr. Tashkent v proshlom i nastoiashchem: Istoricheskii ocherk. Tashkent, 1912. google scholar
• Dolimov, Ulug‘bek. Turkistonda jadid maktablari. Tashkent: Universitet, 2006. google scholar
• Erşahin, Seyfettin. “Buhara’da Cedidcilik-Eğitim Islahatı Tartışmaları ve Abdurrauf Fıtrat (XX. Yüzyıl Başları)”, Dinî Araştırmalar 3 (1999): 213-255 google scholar
• Fitrat, ‘Abd al-Ra’uf. “Himmat va sabati bolmagan millatning haqqi hayati yoqdir”, Âyina 7 (1915): 162-165. google scholar
• Fitrat, ‘Abd al-Ra’uf. “Qur’an”, Âyina 16 (1915): 443-445. google scholar
• Fitrat, Abdurauf. Tanlangan asarlar, vol. 5. Tashkent: Ma’naviyat, 2010. google scholar
• Gankevich, Viktor. Na sluzhbe pravde i prosveshcheniiu. Simferopol, 2000. google scholar
• Gasprinski, Ismail Bei. “Russkoe musul’manstvo: Mysli, zametki i nabliudeniia,” in Rossiia i Vostok. Kazan: 1993, 16-58. google scholar
• Ghasprinskiy, Isma‘îl. Safarnamai hazrati amir: Bukhara Davlat Mır Sayyid ‘AbdhdahadBahadurhanning 1893 (1310) davaqe‘olmisRüsiyâsayahati bayanindarisalaimakhsusadir (Tarjumânjandasindanjam‘ va naql qilindi). Baghchasaray, 1893. google scholar
• H. M., “Jam'iyyati khayriya âchmâq lazim”, Âyina 33 (1914): 780. google scholar
• Hâji Mu'in. “Mahmûd Hwaja Behbudiy”, Uchqun 1 (1923): 3-5. google scholar
• Hwajamyarov, Tolagan. “Ta’assuf va ta’ziya maktubi”, Tarjuman 210 (1913): 2. google scholar
• Isma‘îl. “Arkani jamî‘at”, Tarjumân 17 (1886): 2. google scholar
• Isma‘îl. “Afkar va matlab”, Tarjuman 18 (1895): 1. google scholar
• Isma‘îl. “Afkari ‘umumiya”, Tarjuman 13 (1886): 1-2. google scholar
• Ismâ’îl. “Afkari ‘umumiya”, Tarjuman 14 (1886): 1-2. google scholar
• Ismâ'îl. “Ghazîtaning khidmati nadir?”, Tarjuman 2 (1883): 2. google scholar
• Isma‘îl. “Muhtaram qarilarimiza”, Tarjuman 86 (1907): 1. google scholar
• Isma‘îl. “Ziyali musulmanlara bir khitab”, Tarjuman 11 (1893): 1. google scholar
• Isma’îl. “Arkani jamî‘at”, Tarjuman 16 (1886): 2. google scholar
• Istoriiaobshchestvenno-kul’turnogo reformatorstvanaKavkaze i v Tsentral’noiAzii (XIX-nachaloXXveka). Samarkand: MITsAI, 2012. google scholar
• Khabutdinov, Aidar and Damir Mukhetdinov. Rossiiskie musul’mane-tatary: ot obshchiny k natsii (konets XVIII - nachalo XX vv.): Uchebnoe posobie. Nizhnii Novgorod: Medina, 2007. google scholar
• Khabutdinov, Aidar and Damir Mukhetdinov. Vserossiiskie musul’manskie s”ezdy 1905-1906 gg.. Nizhnii Novgorod, 2005. google scholar
• Khabutdinov, Aidar. “Rossiiskie musul’mane v epokhu Gasprinskogo: perekhod ot razroznennykh etnokonfessional’nykh obshchnostei k national’nomu edinstvu”, Islam v Sodruzhestve Nezavisimykh Gosudarstv 2(3) (2011): 45-53. google scholar
• Khabutdinov, Aidar. Tatarskoe obshchestvennoe dvizhenie v rossiiskom soobshchestve (konets XVIII - nachalo XX veka) (Dissertatsiia na soiskanie uchenoi stepeni doktora istoricheskikh nauk). Kazan, 2002. google scholar
• Khalid, Adeeb. The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central Asia. Berkeley: University of California Press, 1998. google scholar
• Kırımer, Cafer Seydahmet. Gaspıralı Ismail Bey: Dilde, Fikirde, Işte Birlik. Istanbul, 1934. google scholar
• Kırımlı, Hakan ed. İsmail Gaspıralı İçin. Ankara, 2004. google scholar
• Kocaoğlu, Timur ed. The Reform Movements and Revolutions in Turkistan (1900-1924). Haarlem: SOTA, 2001. google scholar
• Komatsu, Hisao. “From Holy War to Autonomy: Dar al-Islam Imagined by Turkestani Muslim Intellectuals,” Cahiers d’Asie centrale 17/18 (2009): 449-475. google scholar
• Komatsu, Hisao. “Muslim Intellectuals and Japan: A Pan-Islamist Mediator, Abdurreshid İbrahim,” in Stephane A. Dudoignon, Hisao Komatsu, and Yasushi Kosugi, eds., Intellectuals in the Modern Islamic World: Transmission, Transformation, Communication. London: Routledge, 2006, 273-288. google scholar
• Komatsu, Hisao. “The Program of the Turkic Federalist Party in Turkestan (1917)” [introduction and translation by Hisao Komatsu], in H. B. Paksoy, ed., Central Asia Reader: The Rediscovery of History. Armonk: M.E. Sharpe, 1994, 117-126. google scholar
• Lapidus, Ira. A History of Islamic Societies. Cambridge University Press, New York, 1988. google scholar
• Lazzerini, Edward J. “Ismail Bey Gasprinskii’s Perevodchik/Tercuman: A Clarion of Modernism,” in H. Paksoy, ed., Central Asian Monuments. Istanbul, 1992, 143-156. google scholar
• M.I. “Taskand Jam’iyyati Imdadiyasi”, Tarjuman 7 (1910): 3. google scholar
• Mahmud Hwaja. “Oquchilargha yardam kerak”, Âyina 31 (1914): 601-604. google scholar
• Minnullin, Zavdat. “Blagotvoritel’nye obshchestva i problema zakiata u tatar (konets XIX - nach. XX vv.),” in I. K. Zagidullin, ed., Tatarskie musul‘manskie prikhody v Rossiiskoi imperii: Materialy nauchno-prakticheskoi konferentsii (27-28 sentiabria 2005 g., g. Kazan‘). Kazan: Institut istorii AN RT, 2006, 30-41. google scholar
• Mufti uğli, Muhammad Baqa Hwaja Sayyid Hadi Hwaja. “Vahdati lisan - dil birliği,” Tarjuman 61 (1906): 2. google scholar
• Muhammadjânov, Mu’minjan. Turmuş urinislari (birmullabachchaning khatira daftari). Tashkent: Ozbakistan Davlat nasriyati, 1926. google scholar
• Muhammadzâda (tijarat maktabi oquvchisi). “Taskanda tijarat maktabi”, Âyina 33 (1914): 790. google scholar
• Mulla Ishâqjân. “Javab”, Âyina 11 (1914): 257-258. google scholar
• Munavvarqari, “[1905 nchi...]”, Taraqqiy 11 (1906): 1. google scholar
• Munavvarqari. “[Harbesaguman...]”, Taraqqiy 4 (1906): 2. google scholar
• Munavvarqâri. “Maqbul qurbanlar”, Najat 15 (1917): 1. google scholar
• Munavvarqâri. “Nikâh toghrisida”, Taraqqiy 3 (1906): 2. google scholar
• Munavvarqâri. “Taskanda musulmân jam’iyyati”, Samarqand 27 (1913): 2. google scholar
• Munavvarqâri. “Taskanda teatru”, Tarjuman 170 (1913): 3. google scholar
• Nadir, Devlet. İsmail Bey (Gaspıralı). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1988. google scholar
• Piaskovskii, Anatolij. Revoliutsiia 1905-1907 godov v Turkestane. Moscow: Izdatel’stvo Akademii Nauk SSSR 1958. google scholar
• Qosimov, Begali et al. Milliy uygonish davri o'zbek adabiyoti. Tashkent: Ma’naviyat, 2004. google scholar
• Qosimov, Begali. “Ismoil Gasprinskiy va Mahmudxo‘ja Behbudiy,” in N. Karimov, ed., Ismoil Gasprinskiy va Turkiston. Tashkent: Sharq, 2005, 42-52. google scholar
• Qosimov, Begali. “Uyg‘onish shoiri,” in Tavallo, Ravnaqul-islom. Tashkent: Fan, 1993, 4-11. google scholar
• Qosimov, Begali. Milliy uyg'onish: jasorat, ma’rifat, fidoyilik. Tashkent: Ma’naviyat, 2002. google scholar
• Sa'di, ‘Abd al-Rahmân. “Behbudiy va uning tegarasiga yighilgan yâzuvchilar”, Turkistan 53 (1923): 2-3. google scholar
• Sa'îd, Ziyâ. Ozbek vaqtli matbu'ati tarikhiga materiallar, 1870-1917. Tashkent-Samarkand: Ozbekistân Davlat nasriyâti, 1927. google scholar
• Sahadeo, Jeff. Russian Colonial Society in Tashkent, 1865-1923. Bloomington: Indiana University Press, 2007. google scholar
• Samoilovich, Aleksandr. “Pervoe tainoe obshchestvo mladobukhartsev”, Vostok: Zhurnal literatury, nauki i iskusstva 1 (1922): 97-99. google scholar
• Sredniaia Aziia: Blagotvoritel’nost’ v Rossii, sostavleno po Vysochaishemu poveleniiu Sobstvennoi Ego Imperatorskogo Velichestva Kantseliarieiu po uchrezhdeniiam Imperatritsy Marii, Spisok blagotvoritel’nykh uchrezhdenii, chast’ 2, tom 2. St. Petersburg, 1907. google scholar
• Sukrullâh, Hâji Mu'în ibn. “Til birlasdurmaq haqqinda”, Âyina 11 (1914): 259-260. google scholar
• Tâhiriy, Ibrâhim. “Korgan bilgandan”, Sora 23 (1914): 730-734. google scholar
• Taskandiy, Zarif. “Turkistânda”, “[Turkistânda...]”, Tarjuman 8 (1907): 3. google scholar
• Taskandli Mulla Arslân. “[Taraqqiy ğazetasi...]”, Tarjuman 72 (1906): 2. google scholar
• Togan, Zeki Velidi. Hâtıralar: Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Millî Varlık ve Kültür Mücadeleleri. İstanbul: Hikmet Gazetecilik, 1969. google scholar
• Tuna, Mustafa. “Pillars of the Nation”: The Making of a Russian Muslim Intelligentsia and the Origins of Jadidism”, Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History 18(2), (2017): 257-281. google scholar
• Ubaydullâh. “Maqsad va maslak”, Sadai Turkistan 1 (1914): 1. google scholar
• Ustav musul’manskogo obshchestva ‘Pomoshch’’ v Tashkente. Tashkent, 1909. google scholar
• Vadud Mahmûd. “Turk sâ'iri ‘Ajzi”, Inqilab 11-12 (1924): 11-14. google scholar
• Yusufzâda. “Pis’mo iz Samarkanda”, Turkistan Vilayatining Gazeti 16 (1910): 2. google scholar