Sünnî ve Şiî Tefsirlerinde Hilafet Kavramının Dört Kur'an Âyetinde Bulunan Farklı Yorumlarının İncelenmesi

Year 2025, Volume: 9 Issue: 2, 122 - 135, 15.12.2025

Bürhan Mustafa Büyükarslan

https://doi.org/10.46595/jad.1615288

Abstract

Halifelik etrafındaki söylem, İslam entelektüel geleneği içinde güç, otorite ve meşruiyetin kavramsal temellerini incelemek için eleştirel bir mercek sunar. Bu tartışma, kutsal metinlerin yorumlanması, toplumsal uzlaşının mekanizmaları ve siyasi meşruiyetin altında yatan ilkeler hakkında farklı hermeneutik ve teolojik yaklaşımlar doğurmuştur. Bu çalışma, halifeliğin teolojik ve fıkhî boyutlarını aydınlatmak amacıyla, Sünni ve Şiî bilimsel literatüründe yer alan dört Kur'an ayetinin tefsirsel yaklaşımlarını karşılaştırmalı olarak analiz etmektedir. Niteliksel metodoloji kullanan araştırma, metodolojik titizliği sağlamak için amaçlı örnekleme yoluyla seçilen birincil kaynaklarla belge tabanlı bir analitik çerçeve benimser. Bulgular, hem Sünni hem de Şiî bilimsel geleneklerin, her ne kadar temelden farklı teolojik varsayımlarla olsa da veraset meselesini ilahi atama (nass) merceğinden ele aldığını göstermektedir. Sünni müfessirler, pozisyonlarını desteklemek için ağırlıklı olarak İrtidat ayetini (Mâide Suresi 51. Âyet) ve Sıddık ayetini (Nisa Suresi 69. Âyet) metinsel kanıt olarak ileri sürerken, Şiî âlimler argümanlarını Velayet ayeti (Mâide Suresi 55. Âyet) ve Tebliğ ayetine (Mâide Suresi 67. Âyet) dayandırmaktadır. Bu tefsir geleneklerinin yakından okunması, her bir ekolün bu ayetleri farklı hermeneutik çerçeveler aracılığıyla yorumladığını ortaya koymakta ve bu da halifelik konusunda farklı sonuçlara yol açmaktadır: Sünni âlimler Ebu Bekir'in meşruiyetini önceliklendirirken, Şiî âlimler Ali'nin münhasır hakkını savunmaktadır. Bu analiz, erken İslam tarihsel gelişmelerini bağlamsallaştırma gerekliliğinin altını çizerek, biçimlenme döneminin sosyo-politik koşullarının halifelik tartışmasının incelikli bir şekilde anlaşılması için vazgeçilmez olduğunu öne sürmektedir.

Keywords

Hz. Ali , Hz. Ebu Bekir , İmamet , Hilafet , Nas

An Examination of the Different Interpretations of the Concept of Caliphate in Sunni and Shi'i Tafsirs in Four Qur'anic Verses

Abstract

The discourse surrounding the caliphate provides a critical lens through which to examine the conceptual foundations of power, authority, and legitimacy within Islamic intellectual tradition. This debate has engendered divergent hermeneutical and theological approaches concerning the interpretation of scriptural texts, the mechanisms of communal consensus, and the principles underpinning political legitimacy. This study undertakes a comparative analysis of the exegetical treatments of four Qur’anic verses within Sunni and Shi‘i scholarly literature to elucidate the theological and jurisprudential dimensions of the caliphate. Employing qualitative methodology, the research adopts a document-based analytical framework, with primary sources selected through purposive sampling to ensure methodological rigor. The findings demonstrate that both Sunni and Shi‘i scholarly traditions engage with the question of succession through the lens of divine designation (naṣṣ), albeit with fundamentally differing theological presuppositions. Sunni exegetes predominantly invoke the Irtidād verse (Q 5:51) and the Ṣiddīq verse (Q 4:69) as textual evidence in support of their positions, whereas Shi‘i scholars anchor their arguments in the Wilāyah verse (Q 5:55) and the Tablīgh verse (Q 5:67). A close reading of these exegetical traditions reveals that each school interprets these verses through distinct hermeneutical frameworks, resulting in divergent conclusions regarding rightful succession: Sunni scholarship prioritizes the legitimacy of Abū Bakr, while Shi‘i scholarship asserts the exclusive right of ‘Alī. This analysis underscores the necessity of contextualizing early Islamic historical developments, suggesting that the socio-political contingencies of the formative period remain indispensable to a nuanced understanding of the caliphate debate.

Keywords

Ali , Abu Bakr , Imamate , Caliphate , Divine Designation

References

• al-Ash'ari, Ebu'l-Hasan. (2005). Maqalat al-Islamiyyin wa Ikhtilaf al-Musallin (trans. Mehmet Dalkılıç and Ömer Aydın), Istanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Akbar, N. (1971). Masailu'l-Imama wa Muktezatun mine'l-Kitabi'l-Awsati fi'l-Maqalat, Bayrūt: Dar al-Nashr.
• Aycan, İ. and Söylemez, M. M. (1998). İdeolojik Tarih Okumaları, Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Ayyashi, M. (1990). Kitāb al-Tafsīr: Tafsīr al-Ayyāshī, Tehrān: al-Maktabah al-ʻIlmīyah al-Islāmīyah.
• Baghawi, E. (1989). Tafsir al-Baghawi: Mealim al-Tanzil, ar-Riyāḍ: Dār Ṭayyibah lil-Nashr.
• Bahraini, S. H. (2006). al-Burhan fi Tafsīr al-Qur'an, Bayrūt: Muʼassasat al-Aʻlām lil-Maṭbūʻāt.
• Baqillani, E. (2000). al-Insaf fima Wajibu I'tikaduhu wa Wa Wa Waajuzu al-jahlu bih, al-Qāhirah: al-Maktabah al-Azhariyyah li'l-Turāth.
• Bayzawi, N. (2003). Tafsir al-Bayzawi: Anwar al-Tanzil and Esrar al-Ta'vil, Bayrūt: Dār al-Kutub al-ʻIlmiyyah.
• Bozan, M. (2007). İmamiyye Şiasının İmamet Tasavvuru, Ankara: İlahiyat Yayınları.
• Çağatay, N. and Çubukçu, İ. A. (1985). İslam Mezhepleri Tarihi, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Dalkılıç, M. (2011). İmamet-Siyaset İlişkisi Ve Şiilik Eleştirisi (İbn Hazm Örneği), Istanbul: Kubbealtı Yayınları.
• Demircan, A. (1996). Hz. Ali’nin Hilâfet Hakkı Meselesinde Gadîr-i Hum Olayı, Istanbul: Beyan Yayınları.
• Fığlalı, E. R. (1996). İmam Ali, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Halebi, A. (1990). ed-Durru'l-Masun fi ‘Ulumi'l-Kitābi'l-Meknūn, Dimashq: Dār al-Qalam.
• Hilli, İ. (1962). Minhâcü'l-Kerame fi Ma'rifeti'l-Imame, al-Qāhirah: Dār al-Kutub al-Islāmiyy.
• Hilli, İ. (1987). Nehcu'l-Haq and Kashfu's-Sidk, Qom: Muʼassasat Dār al-Islām.
• Huwwari, H. (1990). Tafsîru Kitabillâhi'l-Azîz, Bayrūt: Dār al-Gharb al-Islāmī.
• Ibn A’sam, M. A. (1986). Kitāb al-Futūh, Bayrūt: Dār al-Aḍwāʼ.
• Ibn Abi Hatim, A. (1997). Tafsîru'l-Qur'ân al-'Azîm, ar-Riyāḍ: Maktabat Nazzār.
• Ibn al-Athir, M. (1989). al-Kâmil fi't-Târîh: Târîhu Ibn al-Athir, Bayrūt: Bayt al-Afkār ad-Dawliyyah.
• Ibn al-Nadim, E. (1971). Kitāb al-Fihrist li'n-Nedim. Tehrān: Maktabat aṣ-Ṣadr.
• Ibn Arafe, E. (2008). Tafsiru Ibn Arafe, Bayrūt: Dār al-Kutub al-ʻIlmiyyah.
• Ibn Ashur, M. T. (1984). Tafsīr al-Tahrīr wa al-Tanwīr, Tūnis: ad-Dār at-Tūnisiyyah.
• Ibn Atiyya, A. (2001). al-Muharrer al-Wajīz fī Tafsīr al-Qitāb al-'Azīz, Bayrūt: Dār al-Kutub al-ʻIlmiyyah.
• Ibn Hammam, A. (1989). Tafsîru'l-Qur'an, ar-Riyāḍ: Maktabat ar-Rushd.
• Ibn Hanbal, A. (1994). Musnedu'l-Imam Ahmad bin Hanbal, al-Qāhirah: Muʼassasat Qurṭubah.
• Ibn Hisham, C. A. (1990). al-Sīrat al-Nabawiyya li Ibn Hishām, Bayrūt: Dār al-Kutub al-ʻArabiyy.
• Ibn Hisham, C. A. (2018). Sirat-i Ibn Hisham, trans. Abdülvehhab Öztürk. Istanbul: Kahraman Yayınları.
• Ibn Juzayy, M. (1995). al-Teshīl li ‘Ulumi't-Tenzīl, Lubnān: Dār al-Kutub al-ʻIlmiyyah.
• Ibn Kathir, E. İ. (1997). Tafsîru'l-Qur'ân al-'Azîm, ar-Riyāḍ: Dār Ṭayyibah lil-Nashr.
• Ibn Khaldun, A. (1989). Mukaddime, trans. Zeki Kadiri Uğan. Istanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Ibn Majah, E. M. (1997). Sunanu Ibn Majah Muqaddima, ar-Riyāḍ: Maktabat al-Maʻārif.
• Ibn Qutaybah, E. A. (1978). Tafsîru Garîbi'l-Qur'ân, Bayrūt: Dār al-Kutub al-ʻIlmiyyah.
• Ibn Qutaybah, E. A. (1990). al-Imāma wa's-Siyāsa Tārīhu'l-Hulefā, Bayrūt: Dār al-Aḍwāʼ.
• Ibn Taymiyyah, A. (2001). Minhāj al-Sunnat al-Nabawiyya fī Naqzi Kalāmi al-Shīati al-Qaderiyya, Bayrūt: Dār al-Kutub al-ʻIlmiyyah.
• Ici, M. (2004). Jami'l-Beyan fî Tafsiri'l-Qur'an, Bayrūt: Dār al-Kutub al-ʻIlmiyyah.
• Juwayni, A. (1992). Kitāb al-Irshad ila Kavaidi'Ledilleti fi Usuli'l-I'tikad, Bayrūt: Dār al-Maʻārif.
• Kashani, M. (1960) Tafsir al-Safi, Tehrān: Maktabat aṣ-Ṣadr.
• Kennedy, H. (2019). Hilafet, trans. M. Murtaza Özeren, Istanbul: İnkılap yayınları.
• Kummî, A. (1909). Tafsīr al-Kummi, Qom: Muʼassasat Dār al-Kutub.
• Kummî, Ş. S. (1975). Kamālu'd-Dīn and Temamu'n-Ni'me, Qom: Muʼassasat al-Bayān.
• Maturidi, M. (2005). Tawilatu Ahl al-Sunnah: Tafsīru al-Maturidi, Bayrūt: Dār al-Kutub al-ʻIlmiyyah.
• Mawardi, A. (2005). al-Nuqat wa'l-'Uyoon: Tafsir al-Mawardi, Bayrūt: Dār al-Kutub al-ʻIlmiyyah.
• Mawdudi, E. (2000). Tafhimu'l-Qur'an, Istanbul: İnsan Yayınları.
• Meclisi, M. (2008). Bihâru'l-Enwâri'l-Camiati li Düreri Ahbâri'l-Eimmeti'l-Ethâr, Bayrūt: Manshūrāt Muʼassasat al-Iʻlāmiyy.
• Muslim, E. (1991). Sahihu Muslim, Fedailu's-Sahaba, Bayrūt: Dār al-Ḥadīth.
• Muzaffer, M. R. (1978). Şia İnançları: Akaid al-Imāmiyya, trans. Abdulbaki Gölpınarlı. Istanbul: Zaman Yayınevi.
• Nesefi, E. (1997). Tafsīru al-Nesefi: Madârik al-Tenzîl wa Hakaik al-Ta'wîl, Bayrūt: Dār al-Kalām aṭ-Ṭayyib.
• Quran Karim, (2024). Prepared by, Kayışzade Hafız Osman Nuri, Istanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Razi, F. (1981). Mefatîhu'l-Gayb Tafsîru'r-Razi, Lubnān: Dār al-Fikr liṭ-Ṭibāʻah wan-Nashr.
• Shahristani, E. M. (1992). al-Milal wa'n-Nihal, Bayrūt: Dār al-Kutub al-ʻIlmiyyah.
• Suyuti, C. (2004). al-Durr al-Mensûr fi't-Tafsîri bi al-Me'sûr, al-Qāhirah: Markaz Hajar lil-Buḥūth.
• Tabari, M. (1989). Târîhu al-Tabari Târih al-Rusul wa'l-Muluk, al-Qāhirah: Dār al-Maʻārif.
• Tabari, M. (2001). Jami'l-Bayān an Te'wīli Āyi'l-Qur'an, al-Qāhirah: Markaz al-Buḥūth wa-ad-Dirāsāt al- ʻArabiyyah.
• Tabarsi, E. (2005). Majmeu'l-Beyân fî Tafsîri'l-Qur'ân, Bayrūt: Dār al-ʻUlūm.
• Tabatabaei, S. M. H. (1997). al-Mīzān fī Tafsīr al-Qur'ān, Bayrūt: Muʼassasat al-ʻAllāmī.
• Tusi, M. (1979). al-Iktisâd fîmâ Yeteallaku bi al-I'tikâd, Bayrūt: Dār Iḥyāʼ at-Turāth al-ʻArabiyy.
• Tusi, M. (1980). al-Tibyan fî Tafsîri al-Qur'ân, Bayrūt: Dār Iḥyāʼ at-Turāth al-ʻArabiyy.
• Ukbari, E. M. (1993). al-Masā'il al-Ukbariyya, Qom: Muʼassasat al-Irshād wat-Tawzīʻ.
• Ukbari, E. M. (2003). Tafsîru al-Qur'ân al-Majîd al-Mustahrec min Turâsi Sheikh Mufîd, Qom: Muʼassasat Bustān.
• Wahidi, E. M. (1994). al-Wāsit fī Tafsiri al-Qur'an al-Majīd, Bayrūt: Dār al-Kutub al-ʻIlmiyyah.
• Yaqubi, A. (1960). Târihu’l-Yaqubi, Bayrūt: Dār al-Kutub al-ʻIlmiyyah.
• Zamakhshari, C. M. (1998). al-Kashshāf an Hakaiki Gawāmidi al-Tanzilīl wa U'yūni al-Akwāli fī Wujūhi al-Ta'wīl, ar-Riyāḍ: Maktabat al-ʻUbaykān.
• Zeccac, E. İ. (1988). Maani'l-Qur'an and I'rabuhu, Bayrūt: ʻĀlam al-Kutub.