Güneyyayla (Burdur) Çevresinde Genç Karstik Şekillerin (Dolin ve Uvalaların) Morfometrik Özellikleri

Yıl 2025, Sayı: 15, 73 - 99

Pakize Yuka Sancar , Kadir Tuncer , Osman Seven

https://doi.org/10.46453/jader.1731079

Öz

Türkiye’nin en ihtişamlı yüzey ve derinlik karstına sahip kesimi Toros Dağları karst kuşağıdır. Bu kuşak üzerinde çok sayıda ve değişik boyutlarda dolin bulunmaktadır. Çalışma alanı da bu kuşağın, Batı Toros karst alanı içerisinde kalmaktadır. Güneyyayla (Burdur) çevresinde karstik şekillerden en yaygın olarak dolinler ve uvalalar görülmektedir. Çalışmanın sahasını yüzey karstı açısından incelemek, sahanın karstik gelişimini açıklamak, dolinlerin alansal dağılımı ve morfometrik özelliklerinin belirlenmesi çalışmanın amacını oluşturmaktadır. 66,40 km²lik alana sahip olan sahada 1/25000 ölçekli topoğrafya haritaları ve arazi çalışmalarında 771 dolin ve 21 uvala bulunmuştur. Sahada belirlenen dolin ve uvalalar Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) kullanılarak sayısallaştırılmıştır. Sayısallaştırılan poligonlar sonucunda her şeklin merkez nokta değerleri, yükseklik (m), uzun eksen ve kısa eksen uzunlukları (m), alan (m²), uzun/kısa eksen oranı (uzama oranı), çevre uzunluğu (m), dairesellik indisi, uzun eksen çizgisinin kuzey ile yapmış olduğu açı (°) hesaplanmış ve haritalandırılmıştır. Yapılan haritalama çalışmalarına göre dolinler 1201-1950 metreler arasında dağılış göstermektedir. Maksimum yoğunluğun 163 adete ulaştığı kütlede dolinlerin %21,1’si 1401-1450 metreler arasında bulunmaktadır. 1351-1600 metreler arasında toplamda 611 dolin yer almaktadır. Kernel Yöntemiyle yapılan dolin yoğunluğu sınıflamasına göre düşük dolin yoğunluğuna sahip alanlar %41,1 km2 iken orta yoğunluktaki alanlar 20,7 km²lik alan kaplamaktadır. Yüksek ve çok yüksek dolin yoğunluğuna sahip alanlar ise 4 km²lik alan kaplamaktadır. Dolinlerin uzama oranında ortalama değeri 2,29’dur. Uzama oranı sınıflamasına göre dolinlerin %8,8’i dairesel, %8,2’si Yarı dairesel, %53’ü yarı eliptik, %30’u uzamış şekillere sahiptir. Çalışma alanındaki dolinlerin çukurlaşma oranı 21,7 iken dolin alan oranı 0,04 olarak hesaplanmıştır. Dolin alanlarının ortalama değeri 3965,6 m2 ve çevre uzunluklarının ortalama değeri 231,6 m iken çevre uzunlukları 18,9-2162,2 m arasında değişmektedir. Dolinlerin dairesellik indisi değerinin ortalaması 1,82’dir. Dolinlerin uzun eksen yönelimlerinde ise hâkim doğrultu KD-GB’dır. Sahadaki uvalaların kapladığı alan 1,18 km2dir. Uvalaların %76’sı 1351-1500 metreler arasında bulunurken %23,8’i 1501-1650 metreler arasında dağılış göstermektedir. Uvalaların uzama oranları ise 1,37 ile 3,77 arasındadır. Bunların %52,4’ü yarı eliptik şekle sahiptir. Uvalaların dairesellik indis değerleri 1,88 ile 10,33 arasında değişmektedir. Uvalaların %38,1 biçimsiz ve %33,3 girintili-çıkıntılı formlara sahiptir. Dolin ve uvalalar üzerinde elde edilen tüm bu verilere göre çalışma sahası tektonik hareketlerin etkisinde fazlasıyla kalmış, bunların şekilsel formları bozulmuş ve uzamıştır.

Anahtar Kelimeler

Karst Jeomorfolojisi , Dolin , Dolin Morfometrisi , Uvala , Morfometrik Analiz

Etik Beyan

Gerekmemektedir.

Destekleyen Kurum

Yok

Proje Numarası

Yok

Teşekkür

Arazi çalışmaları esnasında drone kullanarak fotoğraf çekimlerinde yardımcı olan M. Cihat SANCAR’a, teşekkür ederiz.

Morphometric features of young karst formations (dolines and uvalas) around Güneyyayla (Burdur)

Öz

The Taurus Mountains karst belt has the most spectacular surface and depth karst in Turkey. There are many dolines of different sizes on this belt. The study area is within the Western Taurus karst area of this belt. Dolines and uvalas are the most common karst formations around Güneyyayla (Burdur). The aim of the study is to examine the study area in terms of surface karst, to explain the karstic development of the area, to determine the areal distribution and morphometric characteristics of the dolines. 771 dolines and 21 uvalas were found in the site, which has an area of 66.40 km², in 1/25000 scale topography maps and field studies. The dolines and uvalas identified in the field were digitized using Geographic Information Systems (GIS). As a result of the digitized polygons, the center point values of each shape, height (m), long and short axis lengths (m), area (m²), long/short axis ratio (elongation ratio), perimeter (m), circularity index, and the angle between the long axis line and the north (°) were calculated and mapped. According to the mapping studies, dolines are distributed between 1201-1950 meters. In the mass where the maximum density reaches 163, 21.1% of the dolines are located between 1401-1450 meters. There are a total of 611 dolines between 1351-1600 meters. According to the doline density classification made with the Kernel Method, areas with low doline density are 41.1% km2, while areas with medium density cover an area of 20.7 km2. Areas with high and very high doline density cover an area of 4 km2. The average value of the elongation ratio of dolines is 2.29. According to the elongation ratio classification, 8.8% of the dolines are circular, 8.2% are semicircular, 53% are semielliptical, and 30% are elongated. While the depression ratio of the dolines in the study area is 21.7, the doline area ratio is calculated as 0.04. The average value of the doline areas is 3965.6 m2 and the average value of the perimeter lengths is 231.6 m, while the perimeter lengths vary between 18.9-2162.2 meters. The mean value of the circularity index of the dolines is 1.82. The dominant direction in the long axis orientation of the dolines is NE-SW. The area covered by the uvalas in the field is 1.18 km2. While 76% of the uvalas are located between 1351-1500 meters, 23.8% are distributed between 1501-1650 meters. The elongation ratios of uvalas are between 1.37 and 3.77. 52.4% of them have a semi-elliptical shape. The circularity index values of uvalas vary between 1.88 and 10.33. 38.1% of uvalas have irregular forms and 33.3% have indented-protruding forms. According to all these data obtained on dolines and uvalas, the study area was greatly affected by tectonic movements, and their formal forms were distorted and elongated.

Anahtar Kelimeler

Karst Geomorphology , Doline , Doline Morphometry , Uvala , Morphometric Analysis

Proje Numarası

Yok

Teşekkür

We would like to thank M. Cihat SANCAR for his assistance in taking photographs using drones during field work.

Kaynakça

• Atayeter, Y., & Yayla, O. (2021). Morphometric analysis of dolines on Kestel (Burdur) Mountain. In: V. Krystev, S. Çelik Uğuz, R. Efe & E. Kapluhan (Eds.), Tourism Studies And Social Sciences, (pp. 503-517).
• Aydın, S., & Tuncer, K. (2021). Bozdağ’da (Denizli) dolinlerin morfometrik özellikleri. Türk Coğrafya Dergisi, (78), 33-48. https://doi.org/10.17211/tcd.1013232
• Altın, F., & Tuncer, K. (2023). Çeltikçi havzasında (Burdur) yan yana gelişmiş fosil ve genç dolin topoğrafyaları. Ege Coğrafya Dergisi, 32(2), 231-251. https://doi.org/10.51800/ecd.1354400
• Aslan, A., & Tuncer, K. (2024). Kestel Dağı (Burdur) batısında flüvyokarstik kökenli polyelerin jeomorfolojik özellikleri, oluşum ve gelişimleri. Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi, (12), 14-36. https://doi.org/10.46453/jader.1379095
• Basso, A., Bruno, E., Parise, M., & Pepe, M. (2013). Morphometric analysis of sinkholes in a karst coastal area of southern Apulia (Italy). Environmental Earth Science, (70), 2545–2559. https://doi.org/10.1007/s12665-013-2297-z
• Bondesan, A., Meneghel, M., & Sauro, U. (1992). Morphometric analysis of dolines. International Journal of Speleology, 21(1), 1–55.
• Bögli, A. (1980). Karst hydrology and physical speleology. Springer Verlag, Berlin.
• Cafaro, S., Gueguen, E., Parise, M., & Schiattarella, M. (2016). Morphometric analysis of karst features of the Alburni Mts, southern Apennines, Italy. Geografia Fisica e Dinamica Quaternaria, 39(2), 121-128. https://doi.org/10.4461/GFDQ.2016.39.11
• Car, J. (2001). Structural bases for shaping of dolines. Acta Carsologica, 30(2), 239-256.
• Četu, T., Šegina, E., & Gosar, A. (2017). Geomorphological dating of Pleistocene conglomerates in central Slovenia based on spatial analyses of dolines using LiDAR and Ground Penetrating Radar. Remote Sensing, 9(12), 1213. https://doi.org 10.3390/rs9121213
• Chen, H., Oguchi, T., & Wu, P. (2018). Morphometric analysis of sinkholes using a semi-automatic approach in Zhijin County, China. Arabian Journal of Geosciences, (11), 412. https://doi.org/10.1007/s12517-018-3764-3
• Cvijić, J. (1893). Das Karstphänomen: Versuch einer morphologischen monographie. Geographische Abhandlungen, 5(3), 217–329.
• Çetinkaya, G., Şimşek, M., & Öztürk, M. Z. (2023). Doğu Toroslar’daki çözünme dolinlerinin morfometrik özellikleri. Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi, (10), 20-33. https://doi.org/10.46453/jader.1201290
• Day, M. (1976). The morphology and hydrology of some Jamaican karst depressions. Earth Surface Processes and Landforms, 1(2), 111–129. https://doi.org/10.1002/esp.3290010203
• Day, M. (1983). Doline morphology and development in Barbados. Annals of the Association of American Geographers, 73(2), 206-219. https://doi.org/10.1111/j.1467-8306.1983.tb01408.x
• Denizman, C. (2003). Morphometric and spatial distribution parameters of karstic depressions, Lower Suwannee River Basin, Florida. Journal of Cave and Karst Studies, 65(1), 29-3.
• Doğan, U. (2004). Dolin sınıflamasında yeni yaklaşımlar. Gazi Ün. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 24(1), 249–269.
• Duran, C. & Taştan, B. (2024). Küre Dağları kütlesindeki dolinlerin coğrafi dağılımı. Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi, (12), 1-13. https://doi.org/10.46453-jader.1363704-3422176
• Ekmekçi, M., & Nazik, L. (2004). Evolution of Golpazari-Huyuk karst system (Bilecik-Turkey): Indications of morpho-tectonic controls. International Journal of Speleology, 33(1/4), 49-64. https://doi.org/http://dx.doi.org/10.5038/1827-806X.33.1.5
• Ekmekçi, M. (2005). Karst in Turkish Thrace: Compatbility between geological history and karst type. Turkish Journal of Earth Sciences, 14(1), 73-90.
• Erinç, S. (1958). Morfoloji II. Baha Matmaası, İstanbul.
• Erinç, S. (2001). Jeomorfoloji II (Güncelleştirilmiş 3. Basım). Der Yayınları.
• Ersoy, Ş. (1992). Dirmil (Burdur) ve güneyindeki tektonik ve neootokton birimlerin stratigrafisi ve ortamsal yorumu. Türkiye Jeoloji Bülteni, (35), 9-24.
• Faivre, S., & Reiffsteck, P. (1999). Spatial distribution of dolines as an indicator of recent deformations on the Velebit mountain range, Croatia. Géomorphologie: Relief, Processus, Environnement, 5(2), 129-142
• Faivre, S., & Pahernik, M. (2007). Structural influences on the spatial disrubition of dolines, Island of Brac, Croatia. Zeitschrift für Geomorphologie, 51(4), 487-503. https://doi.org/10.1127/0372-8854/2007/0051-0487
• Ferrarese, F., Sauro, U., & Tonello, C. (1998). The Montello Plateau: Karst evolution of an Alpine neotectonic morphostructure. Zeitschrift für Geomrphologie Supplement Band, (109), 41-62.
• Ford, D. C., & Williams, P. W. (1989). Karst geomorphology and hydrology. Springer Netherlands
• Ford, D. C., & Williams, P. W. (2007). Karst hydrogeology and geomorphology. John Wiley & Sons Ltd., England.
• Gams, I. (1973). Siovenska Kraska Terminologia. Zveza Geografskih Institucij Jugoslavije, Kraska Tenninologija Jugoslavanskih Narodo.
• Goudie, A. S. (1994). Geomorphological tecniques (2nd edition). Routledge, London and New York.
• Jeanpert, J., Genthon, P., Maurizot, P., Folio, J-L., Vendé-Leclerc, M., Sérino, J., Join, J-L., & Iseppi, M. (2016). Morphology and distribution of dolines on ultramafic rocks from airborne LiDAR data: The case of southern Grande Terre in New Caledonia (SW Pacific). Earth Surface, Processes and Landforms, 41(13), 1854–1868. https://doi.org/10.1002/esp.3952
• Jennings, J. N. (1971). An introduction to systematic geomorphology (Vol. 7): Karst. Australian National University Press, Canberra.
• Jennings, J. N. (1975). Doline morphometry as a morphogenetic tool: New Zealand examples. New Zealand Geographer, (31), 6–28. https://doi.org/10.1111/j.1745-7939.1975.tb00793.x
• Jennings, J. A. (1985). Karst geomorphology (2nd edition). Basil Blackwell, Oxford.
• Ketin, İ. (1959). Türkiye'nin orojenik gelişmesi. Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Dergisi, (53), 78-86.
• Lewin, J., & Woodward, J. (2009). Karst geomorphology and environmental change. In: J. C. Woodward (Ed.), The Physical Geography of the Mediterranean, (pp. 287-317).
• Lončar, N., & Grcič, I. (2022). GIS-Based analysis of doline density on Miljevci Karst Plateau (Croatia). Acta Carsologica, 51(1), 5-17. https://doi.org/10.3986/ac.v51i1.10465
• Lowe, D., & Waltham, T. (2002). Dictionary of karst and caves (2nd edition). BCRA Cave Studies Series 10, Lancaster.
• Nazik, L. (1986). Beyşehir Gölü yakın güneyi karst jeomorfolojisi ve karstik parametrelerin incelenmesi. Jeomorfoloji Dergisi, (14), 65-77.
• Nazik, L. (1992). Beyşehir Gölü güneybatısı ile Kembos Polyesi arasının karst jeomorfolojisi (Yayın no: 21819). [Doktora Tezi, İstanbul Ün. Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enstitüsü], İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi.
• Nazik, L., & Tuncer, K. (2010). Türkiye karst morfolojisinin bölgesel özellikleri. Türk Speleoloji Dergisi Karst ve Mağara Araştrmaları, 1(1), 7- 19.
• Nazik, L., & Poyraz, M. (2017). Türkiye karst jeomorfolojisi genelini karakterize eden bir bölge: Orta Anadolu Platoları karst kuşağı. Türk Coğrafya Dergisi, (68). https://doi.org/10.17211/tcd.300414
• Öztürk, M. Z., Şimşek, M., & Utlu, M., (2015). Tahtalı Dağları (Orta Toroslar) karst platosu üzerinde dolin ve uvala gelişiminin CBS tabanlı analizi. Türk Coğrafya Dergisi, (65), 59-68. https://doi.org/10.17211/tcd.22648
• Öztürk, M. Z., Şimşek, M., Utlu, M., & Şener, M. F. (2017). Karstic depressions on Bolkar Mountain plateau, Central Taurus (Turkey): Distribution characteristics and tectonic effect on orientation. Turkish Journal of Earth Sciences, (26), 302–313. https://doi.org/10.3906/yer-1702-3
• Öztürk, M. Z. (2018a). Karstik kapalı depresyonların (dolinlerin) morfometrik analizleri. Coğrafya Dergisi, (36), 1-13. https://doi.org/10.26650/JGEOG371149
• Öztürk, M. Z. (2018b). Orta Toroslar’da dolinlerin dağılışı ve morfometrik özellikleri. Kriter Yayınevi.
• Öztürk, M. Z. (2020). Fluvio-karstic evolution of the Taşeli Plateau (Central Taurus, Turkey). Turkish Journal of Earth Sciences, 29(5), 733– 746. https://doi.org/10.3906/yer-1908-1
• Pardo-Igzquiza, E., Pulido-Bosch, A., López-Chicano, M., & Durán, J. J. (2016). Morphometric analysis of karst depressions on a Mediterranean karst massif. Geografiska Annaler: Series A, Physical Geography, (20), 1–17. https://doi.org/10.1111/geoa.12135
• Pekcan, N. (1995). Karst Jeomorfolojisi (1. Baskı). Filiz Kitapevi.
• Poisson, A. (1977). Recherches geologiques dans les Taurides Occidentales (Turquie). These, L'Universite de ParisSud, Orsay.
• Poyraz, M. (2021). Yukarı Kızılırmak Havzası jips karstının morfometrik ve morfojenetik özellikleri (Yayın no: 687949). [Doktora tezi, Balıkesir Ün. Sosyal Bilimler Enst.], YÖK Dökümantasyon Merkezi.
• Poyraz, M., Öztürk, M. Z., & Soykan, A. (2021). Sivas jips karstında dolin yoğunluğunun CBS tabanlı analizi. Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi, (6), 67-80. https://doi.org/10.46453/jader.863090
• Rodríguez-Castillo J. F., Frausto-Martínez, O., Uhu-Yam W. D., & Colín-Olivares, O. (2022). Carac terización morfométrica de depresiones kársticas: Zona costera nororiente de la penín sula de Yucatán, México. Ecosistemas y Recursos Agropecuarios, 9(2), e3216. https://doi.org/10.19136/era.a9n2.3216
• Roglić, J. (1972). Historical review of morphological concepts. In: M. Herak & V. T. Stringfield (Eds.), Karst: Important Karst Regions of the Northern Hemisphere, (pp. 1–18), Elsevier, Amsterdam.
• Šegina, E., Benac, Č., Rubinic, J., & Knez, M. (2018). Morphometric analyses of dolines – The problem of delineation and calculation of basic parameters. Acta Carsologica, 47(1), 23-33. https://doi.org/10.3986/ac.v47i1.4941
• Seven, M., Öztürk, Y., Gürgöze, S., Ege, İ., & Tonbul, S. (2025). Engizek Dağı’nda karstik depresyonların jeomorfik özellikleri ve morfotektonik gelişimleri (Kahramanmaraş, Doğu Toroslar). Türkiye Jeoloji Bülteni, (68), 259-286. https://doi.org/10.25288/tjb.1647807
• Šušteršič, F. (1994). Classic dolines of classical site. Acta Carsologica, 23(10), 123–54.
• Sweeting, M. M. (1972). Karst landforms. Macmillan, London.
• Sweeting, M.M. (1973). Karst landforms. Columbia University Pres, New York.
• Şahinci, A. (1991). Karst. Reform Matbaası.
• Şenel, M. (1997). 1:100.000 ölçekli Türkiye jeoloji haritaları Isaprta J10 (M24) paftası. MTA Genel Müdürlüğü.
• Şener, M. F., & Öztürk, M. Z. (2019). Relict drainage effects on distribution and morphometry of karst depressions: a case study from Central Taurus (Turkey). Journal of Cave and Karst Studies, 81(1), 33-43. https://doi.org/10.4311/2018ES0111
• Şener, M. F., Şimşek, M., Utlu, M., Öztürk, M. Z., & Sözbilir, H. (2023). Morphotectonic development of surface karst in Western Taurus (Türkiye). Carbonates and Evaporites, 38(4), 78. https://doi.org/10.1007/s13146-023-00900-x
• Şener, M. F. (2024). Bozdağ (Karaburun Yarımadası) kütlesi üzerinde dolinlerin morfotektonik gelişimi. Türkiye Jeoloji Bülteni, (67),153-168. https://doi.org/10.25288/tjb.1389043
• Şimşek, M., Utlu, M., Poyraz, M., & Öztürk, M. Z. (2019a). Geyik Dağı kütlesinin yüzey karstı jeomorfolojisi ve kütle üzerindeki karst buzul jeomorfolojisi ilişkisi. Ege Coğrafya Dergisi, 28(2), 97–110.
• Şimşek, M., Öztürk, M. Z., & Turoğlu, H. (2019b). Geyik Dağı üzerindeki dolin ve uvalaların morfotektonik önemi. Türk Coğrafya Dergisi, (72), 13–20. https://doi.org/10.17211/tcd.501724
• Şimşek, M., Utlu, M., & Öztürk, M. Z. (2020). Gidengelmez Dağları’nın yüzey karstı özellikleri (Orta Toroslar). İçinde: S. Birinci, Ç. K. Kaymaz & Y. Kızılkan (Eds.), Coğrafi Perspektifle Dağ ve Dağlık Alanlar (Sürdürülebilirlik-Yönetim-Örnek Alan İncelemeleri), (ss. 1–18). Kriter Yayınevi.
• Şimşek, M., Öztürk, M. Z., Doğan, U., & Utlu, M. (2021). Toros polyelerinin morfometrik özellikleri. Coğrafya Dergisi, (42), 101-119. https://doi.org/10.26650/JGEOG2020-834461
• Telbisz, T., Dragušica, H., & Nagy, B. (2009). Doline morphometric analysis and karst morphology of Biokovo Mt (Croatia) based on field observations and digital terrain analysis. Hrvatski Geografski Glasnik, 71(2), 5-22. https://doi.org/10.21861/hgg.2009.71.02.01
• Tuncer, K. (2018). Sakarya Nehri-Göynük Çayı-Çatak Çayı arasındaki sahanın karst jeomorfolojisi. Kriter Yayınevi.
• Tuncer K. (2021). Tektonik olarak karmaşık bir bölgede yer alan Barz Polyesi (Tavas, Denizli): Oluşumu, gelişimi ve jeomorfolojik özellikleri. Türk Coğrafya Dergisi, (77), 99-118. https://doi.org/10.17211/tcd.910578
• Wall, J., Bohnenstiehl, D. R., Wegmann, K. W., & Levine, N. S. (2016). Morphometric comparisons between automated and manual karst depression inventories in Apalachicola National Forest, Florida, and Mammoth Cave National Park, Kentucky, USA. Natural Hazards, (85), 729-749. https://doi.org/10.1007/s11069-016-2600-x
• Waltham, A. C., & Fookes, P. G. (2003). Engineering classification of karst ground conditions. Quarterly Journal of Engineering Geology and Hydrogeology, (36), 101–118. https://doi.org/10.1144/1470-9236/2002-33
• Williams, P. W. (1971). Illustrating morphometric analysis of karst with examples from New Guinea. Zeitschrift für Geomorphologie, (15), 40–61.
• Williams, P. W. (1972). Morphometric analysis of polygonal karst in New Guinea. Geological Society of America Bulletin, (8), 761-796.
• Williams, P. W. (2004). Doline. In: J. Gunn (Ed.), Encyclopedia of Cave and Karst Science, (pp. 304–310). White, W. B. (1988). Geomorphology and hydrology of karst terrains. Oxford Universty Press, Oxford.