Abdulkadir Mardinî’nin Meşşaî Felsefe Eleştirisi

Year 2025, Volume: 16 Issue: 2, 417 - 425, 26.11.2025

Nurşan Nozoğlu

https://doi.org/10.54558/jiss.1698530

Abstract

Amaç: Bu çalışmanın amacı, 17. yüzyıl Osmanlı düşünürü Abdulkadir Mardinî’nin el-Hikmetü’l-İlhamiyye adlı eserinde Meşşâî filozoflara yönelttiği felsefi eleştirileri incelemektir. Bu bağlamda, Mardinî’nin eleştirileri hem bağlamlarıyla birlikte ele alınacak hem de Meşşâî düşünceyle karşılaştırmalı bir biçimde değerlendirilecektir. Ayrıca onun düşünsel tavrının, dönemin entelektüel ortamı dikkate alınarak yorumlanması hedeflenmektedir.
Yöntem: Bu çalışmada, Abdulkadir Mardinî’nin el-Hikmetü’l-İlhamiyye adlı eserine içerik analizi yöntemiyle yaklaşılacaktır. Mardinî’nin Meşşâî filozoflara yönelttiği eleştiriler tematik olarak sınıflandırılacak ve değerlendirilmeye çalışılacaktır. Karşılaştırmalı bir yöntem izlenerek, Mardinî’nin görüşleri Fârâbî ve İbn Sînâ gibi önde gelen Meşşâî filozofların düşünceleriyle mukayese edilecektir. Ayrıca Mardinî’nin eleştirilerinin yaşadığı dönemin entelektüel bağlamıyla ilişkisi de göz önünde bulundurulacaktır.
Bulgular: Araştırma sonucunda, Abdulkadir Mardinî’nin Meşşâî filozoflara yönelik eleştirilerinin daha çok metafizik alanlarda yoğunlaştığı görülmüştür. Mardinî, özellikle nefsin hadisliği, sudûr nazariyesi, cismin mahiyeti ve Zorunlu Varlık’ın sıfatları gibi konularda da filozofların görüşlerini eleştirerek farklı bir bakış açısı geliştirmeye çalışmıştır. Bununla birlikte, Mardinî’nin bazı noktalarda Meşşâî düşünceyle paralel görüşler paylaştığı; fakat eleştirel yaklaşımının onu zaman zaman İşrâkî gelenekle yakınlaştırdığı tespit edilmiştir.
Sonuç: Bu çalışma, Abdulkadir Mardinî’nin Meşşâî felsefeye yönelik eleştirilerini sistematik biçimde ele alarak, klasik İslâm düşüncesi içerisindeki felsefî tartışmalara katkı sağlamayı amaçlamaktadır. Mardinî’nin eleştirel yaklaşımı, özellikle dönemin entelektüel zeminini yansıtması bakımından önem arz etmektedir. Onun nefsin mahiyeti, varlık tasavvuru ve metafizik ilkelere dair ortaya koyduğu eleştirilerin, İslâm felsefesi tarihindeki çeşitliliği ve canlı tartışma geleneğini görünür kıldığı düşünülmektedir. Bu yönüyle çalışma, hem Mardinî'nin felsefî konumunun daha iyi anlaşılmasına katkı sağlamakta hem de klasik felsefe metinlerinin eleştirel yorumuna zemin oluşturmaktadır.
Özgünlük: Bu çalışma, Abdulkadir Mardinî’nin felsefî düşünce geleneği içindeki yerini tespit etmeye yönelik katkı sunmayı amaçlamaktadır. Literatürde sınırlı biçimde ele alınan el-Hikmetü’l-İlhamiyye adlı eser üzerinden, Mardinî’nin Meşşâî filozoflara yönelttiği eleştiriler ilk kez sistematik olarak incelenmiş ve bu eleştirilerin felsefî temelleri analiz edilmiştir. Bu yönüyle çalışma hem Mardinî’nin düşüncelerini görünür kılmakta hem de klasik İslam felsefesi kaynaklarının yeniden değerlendirilmesine imkân tanımaktadır.

Keywords

İslam Felsefesi , Abdulkadir Mardini , Meşşailik , eleştiri

Abdulkadir Mardini’s Critique of Peripatetic Philosophy

Abstract

Aim: The aim of this study is to examine the philosophical criticisms directed by the 17th-century Ottoman thinker Abdulkadir Mardînî at the Peripatetic (Mashshāʾī) philosophers in his work al-Ḥikma al-Ilhāmiyya. In this context, Mardīnī's critiques will be analyzed both within their historical and intellectual context and through a comparative evaluation with Peripatetic thought. Furthermore, his intellectual stance will be interpreted in light of the intellectual environment of his time.
Method: This study will approach Abdulkadir Mardīnī’s al-Ḥikma al-Ilhāmiyya using the method of content analysis. The criticisms he directs at the Peripatetic (Mashshāʾī) philosophers will be thematically categorized and analyzed. A comparative method will also be employed to evaluate Mardīnī’s views in relation to those of prominent Peripatetic philosophers such as al-Fārābī and Ibn Sīnā. Additionally, attention will be given to the intellectual context of Mardīnī’s era in order to better understand the background of his critiques.
Results: The research reveals that Abdulkadir Mardīnī’s critiques of the Peripatetic philosophers are primarily concentrated in the field of metaphysics. Mardīnī particularly challenges the philosophers’ views on the createdness (ḥudūth) of the soul, the theory of emanation (ṣudūr), the nature of corporeal substances, and the attributes of the Necessary Being, seeking to present an alternative perspective. Additionally, it has been observed that while Mardīnī shares certain views with Peripatetic thought, his critical stance occasionally aligns him with the Illuminationist (Ishrāqī) tradition.
Conclusion: This study aims to systematically examine Abdulkadir Mardīnī’s critiques of Peripatetic philosophy and to enrich the philosophical debates within classical Islamic thought. Mardīnī’s critical stance is particularly significant for how it reflects the intellectual milieu of his time. His objections concerning the nature of the soul, conceptions of being, and metaphysical principles are thought to highlight the diversity and vibrancy of discursive traditions in the history of Islamic philosophy. In doing so, this work both deepens our understanding of Mardīnī’s own philosophical position and lays the groundwork for the critical interpretation of classical philosophical texts.
Originality: This study seeks to situate Abdulkadir Mardīnī within the Islamic philosophical tradition by offering a novel analysis of his work el-Ḥikmetu’l-Ilhāmiyya, hitherto only sparingly discussed in the literature. For the first time, Mardīnī’s critiques of the Peripatetic philosophers are examined systematically, and the philosophical underpinnings of these criticisms are analyzed. In doing so, the research not only brings Mardīnī’s thought into clearer view but also provides a basis for reappraising classical Islamic philosophical sources.

Keywords

İslamic philosophy , Abdulkadir Mardini , Peripateticism , criticism

References

• Adıvar, A. (1982). Osmanlı Türklerinde ilim. İstanbul: Remzi Kitapevi.
• Altıntaş, H. (2008). İbn Sînâ metafiziği. Ankara: Elis Yayınları.
• Arıcı, M. (2019). Osmanlı düşüncesinin felsefi kaynakları 1: Sühreverdi ve Şarihleri’nin Osmanlı ilim dünyasına girişi. Osmanlı düşüncesi kaynakları ve tartışma konuları, ed. Fuat Aydın, Metin Aydın, Muhammed Yetim. İstanbul: Mahya Yayıncılık.
• Aristoteles. (2015). Metafizik. çev. Y. Gurur Sev. İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• Aydınlı, Y. (2008). Fârâbî’de tanrı insan ilişkisi. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Aydınlı, Y. (2017). Fârâbî. Ankara: İsam Yayınları.
• Bayraktar, M. (2005). İslam felsefesine giriş. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Bolay, S. H. (2017). Osmanlı düşünce dünyası. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Corbin, H. (2008). İslam felsefesi tarihi, çev. Hüseyin Hatemi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Cürcani, S.Ş. (1997). Ta’rifât, çev. Arif Erkan. İstanbul: Bahar Yayınları.
• Demir, R. (2018). Philosophia Ottomanica. İstanbul: Lotus Yayınevi.
• Demirpolat, E. (2009). Osmanlıda felsefenin serüveni. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 14(1), 105-118.
• Duran, R. (2022). Nefs-i natıka. İslam felsefesi sözlüğü. Ankara: Hece Yayınevi.
• Erdoğan, İ. (2012). Kethudazade Arif Efendi ve felsefi görüşleri. Türkoloji Dergisi, 15(1), 171-188.
• Farabi, (2020). Uyunu’l-mesail, çev. Şerife Güler. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Fârâbî, (2024). Medinetü’l-fazıla, çev. Yaşar Aydınlı. İstanbul: Litera Yayıncılık.
• Fazlıoğlu, İ. (2017). İznik’te ne oldu? Osmanlı ilmî hayatının teşekkülü ve Dâvûd Kayserî. Nazariyat Dergisi, 4(1), 1-61.
• Gazali, (1981). Tehafüt el-felasife - Filozofların tutarsızlığı, çev. Bekir Karlığa. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• İbn Rüşd, (1986). Tehafütü’t-tehafüt -Tutarsızlığın tutarsızlığı, çev. Kemal Işık, Mehmet Dağ. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Basımevi.
• İbn Sina, (2013). Danişname-i alai, çev. Murat Demirkol. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• İbn Sina, (2014a). Kitabu’ş-şifa-Metafizik I, Çev. Ekrem Demirli, Ömer Türker. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• İbn Sina, (2014b). Kitabu’ş-şifa-Metafizik II, çev, Ekrem Demirli, Ömer Türker. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• İbn Sina, (2014c). el-İşarat ve’t-tenbihat, çev. Ali Durusoy, Ekrem Demirli. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• İnalcık, H. (2002). Osmanlı imparatorluğu klasik çağ (1300-1600). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Kaya, M. (2009). Sudûr. Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları.
• Mardinî, A. (2023). Hikmetü’l-ilhamiyye, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar Bölümü, 3821
• Turgut, A. K. (2012). Meşşaî felsefesinde Allah’ın sıfatları meselesi. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 21(2), 1-21.
• Türker, Ö. (2006). Nefs. Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları.
• Ülken, H.Z. (2020). İslam düşüncesi. Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Zilfi, M. C. (2008). Osmanlı uleması klasik dönem sonrası, çev. Mehmet Faruk Özçınar. Ankara: Birleşik Yayınevi.