Study of Two Roman Mosaics from the Area of Influence of the PAX IVLIA CIVITAS (CONVENTVS PACENSIS) Housed at the Regional Archaeological Museum of Beja and the Museum of Archaeology of the Castle of Vila Viçosa (Alentejo) - Mosaic Documentation, Restoration and Conservation Procedures

Year 2025, Issue: 18, 1 - 13, 11.11.2025

Maria De Fátima Abraços Licínia N. C. Wrench

https://doi.org/10.26658/jmr.1813596

Abstract

In Portugal, during the second half of the 19th century, a few individuals and institutions, guardians of archaeological finds, tried to publicize and preserve the mosaics that were being discovered. Mosaic pavements with figurative motifs, or emblemata, were removed from their original locations, mounted on plaster or cement supports, and framed for exhibition.
In Portugal, there are currently more than thirty museums with mosaic fragments in their collections. However, most of these fragments lack discovery and survey information as detailed records of findings and their architectural integration were rarely made when structures with mosaics were excavated. Archaeologists in charge of excavations often removed small fragments of newly discovered mosaic pavements and sent them as gifts or samples to friends responsible for museum collections. However, these pieces were usually not described, drawn, or photographed, nor were they given an inventory number when included in museum collections. Unfortunately, due to these practices, few written, graphic, or photographic records of these pieces exist today.
Until the mid-20th century, it was common practice to transport mosaics to museums to prevent their disappearance or destruction due to the lack of support for their protection and maintenance in situ. This practice has allowed us to enjoy the beauty of some of these pieces, study them, monitor them, and preserve them for future use.
Most of the archaeological materials, including many mosaic fragments, from the archaeological sites in the area of the Pax Iulia ciuitas, are now housed in the Regional Archaeological Museum of Beja and the Museum of Archaeology of the Castle of Vila Viçosa (Portalegre). The majority of these fragments feature geometric and plant motifs, while some also display interesting figurative motifs. Many of these fragments remain unpublished and have not yet been subject to detailed study. Our study focuses on two figurative mosaics from two archaeological sites in the area of influence of Pax Iulia. One was discovered in Pax Iulia (now known as Beja, in the Portuguese region of Baixo Alentejo) and the other is from the Villa of Monte do Meio, S. Brissos (Beja). Our study aims to analyse these mosaics, as well as examine aspects related to the reports on their findings, the restorations carried out, their conservation, and musealization.

Keywords

Pax Iulia Ciuitas , Roman mosaics , Portuguese archaeological museums , restoration , conservation.

PAX IVLIA CIVITAS (CONVENTVS PACENSIS) Etki Alanından Gelen İki Roma Mozaiğinin İncelenmesi – Beja Bölgesel Arkeoloji Müzesi ve Vila Viçosa Kalesi Arkeoloji Müzesi’nde (Alentejo) Bulunan Örnekler: Mozaik Belgeleme, Restorasyon ve Koruma Yöntemleri

Abstract

Portekiz’de, arkeolojik buluntuların hamisi olan bazı kişi ve kurumlar, 19. yüzyılın ikinci yarısında, keşfedilmekte olan mozaikleri tanıtmak ve muhafaza etmek amacıyla girişimlerde bulunmuşlardır. Figüratif motiflere sahip mozaik döşemeler, yani emblemata, insitu konumlarından alınarak alçı ya da çimento zeminlere monte edilmiş ve sergilenmek üzere çerçevelenmiştir.
Günümüzde Portekiz’de, otuzdan fazla müzede mozaik parçaları koleksiyonlarda yer almaktadır. Ancak, bu parçaların büyük kısmı keşif ve belgeleme bilgilerini içermemektedir; zira mozaikli yapıların kazıları sırasında buluntuların ayrıntılı kayıtları ve mimari bağlamlarına dair veriler nadiren tutulmuştur. Kazı başkanlığı yapan arkeologlar, yeni ortaya çıkarılan mozaik döşemelerden küçük parçaları sökerek, müze koleksiyonlarından sorumlu dostlarına hediye ya da örnek olarak göndermekteydiler. Ne var ki bu parçalar genellikle ne betimlenmiş, ne çizilmiş, ne fotoğraflanmış, ne de müze koleksiyonuna dahil edilirken envanter numarası verilmiştir. Bu uygulamalar nedeniyle, günümüzde bu eserlerin yazılı, görsel ya da fotoğrafik belgeleri son derece sınırlıdır.
20. yüzyılın ortalarına dek, mozaiklerin in situ korunmaları için gerekli destek ve bakım olanaklarının bulunmaması nedeniyle, bunların müzelere taşınması yaygın bir uygulama olmuştur. Bu yöntem sayesinde, bazı eserlerin günümüze ulaşması, güzelliklerinin sergilenmesi, incelenmesi, izlenmesi ve gelecek kuşaklara aktarılması mümkün olmuştur.
Pax Iulia civitas bölgesindeki arkeolojik alanlardan elde edilen pek çok mozaik parçası da dahil olmak üzere, arkeolojik malzemenin büyük kısmı günümüzde Beja Bölgesel Arkeoloji Müzesi ile Vila Viçosa Kalesi Arkeoloji Müzesi’nde (Portalegre) muhafaza edilmektedir. Bu parçaların çoğu geometrik ve bitkisel motifler içerirken, bir kısmında dikkat çekici figüratif bezemeler de görülmektedir. Söz konusu parçaların önemli bir bölümü henüz yayımlanmamış ve ayrıntılı incelemeye tabi tutulmamıştır. Çalışmamız, Pax Iulia etki alanındaki iki arkeolojik yerleşimden bulunmuş iki figüratif mozaiğe odaklanmaktadır. Bunlardan biri Pax Iulia’da (günümüzde Portekiz’in Baixo Alentejo bölgesindeki Beja) keşfedilmiş, diğeri ise Monte do Meio, S. Brissos (Beja) Villası’ndan gelmektedir. Araştırmamız, bu mozaiklerin analizini yapmakla birlikte, keşif raporları, gerçekleştirilen restorasyonlar, korunma süreçleri ve müzeleştirilme biçimleri üzerine de odaklanmaktadır.

Keywords

Pax Iulia , Civitas , Roma mozaikleri , Portekiz arkeoloji müzeleri , restorasyon , koruma.

References

• Bibliography – Kaynaklar
• AAVV 1994 Informação Arqueológica, 9, 102, IPPAR (Instituto Português do Património Arquitectónico).
• Abraços 1999 M. F. Abraços, “Contributo para a História e Inventário dos Mosaicos Romanos do Museu Nacional de Arqueologia”, APort, série IV, 17, 345-397.
• Abraços 2005a M. F. Abraços, “Para a História da conservação e restauro do mosaico romano em Portugal. Manuel Heleno e a equipa de restauro de mosaicos do Opificio delle Pietre Dure de Florença”, APort, série IV, 23, 414-435.
• Abraços 2005b M. F. Abraços, “Os Mosaicos Romanos”, J. M. Arnaud - C. V. Fernandes (eds.), Construindo a Memória – As Colecções do Museu Arqueológico do Carmo, Lisboa, 241-245.
• Abraços 2006 M. F. Abraços, Para a História da Conservação e Restauro do Mosaico Romano em Portugal. Vols. I-II-III, Unpublished PhD Thesis, Faculdade de Letras da Universidade Clássica de Lisboa, Lisboa.
• Abraços 2010 M. F. Abraços, “The Team of Opificio Delle Pietre Dure of Florence and the Lifting, Consolidation and Restoration of Mosaics of the Roman Villa of Torre de Palma, Portugal”, C. Fiori - M. Vandini (eds.), Ravenna Musiva, Conservazione e Restauro del Mosaico Antico e Contemporaneo, Primo Convegno Internazionale, Ravenna 2009, Ravenna, 187-206.
• Abraços 2016 M. F. Abraços, “Os mosaicos romanos nas colecções dos museus de Portugal. Itinerários: paraísos guardados, paraísos revelados”, A. Hakkert (ed.), Imagens do Paradeisos nos Mosaicos da Hispania, Amsterdam, 366-390.
• Abraços - Wrench 2023 M. Fátima Abraços - L. Wrench, “Mosaicos da Área de Influência de PAX IVLIA”, Associação dos Arqueólogos Portugueses, CEAACP, CEIS20, IA-FLUC (eds.), Arqueologia em Portugal 2023 - Estado da Questão, Lisboa, 977-991.
• Alarcão 1988 J. de Alarcão, Roman Portugal I-II-III, Warminster-England.
• António 2015 J. António, “Alexandre, o Grande e a Batalha de Hidaspes. O mosaico do Triclinium da Casa da Medusa”, Abelterium, vol. II, Nº 1, 52-71.
• Beloto 1989 C. Beloto, Mosaicos romanos de Portugal, Photocopied work, Condeixa.
• Caetano - Mourão 2011 M. T. Caetano - C. Mourão, “A “Portrait” of Book XII of the Æneid Mosaic from the «House of the Medusa» (Alter do Chão, Portugal)”, M. Şahin (ed.), 11th International Colloquium on Ancient Mosaics, Bursa, 205-224.
• CME III J. M. Blázquez Martínez, Mosaicos de Córdoba, Jaén y Málaga. Instituto Español de Arqueología “Rodrigo Caro” del Consejo Superior de Investigaciones Científicas, Madrid, 1981.
• CMRCB 2019 F. Abraços (coord.), António Lima, Cátia Mourão, Fátima Abraços, Filomena Limão, Licínia Wrench, Marcelo Mendes Pinto, Paulo Dórdio Gomes, Rui Lopes, O Corpus dos Mosaicos Romanos do Conuentus Bracaraugustanus, Lisboa.
• CMRP I, 1992 J. M. Bairrão Oleiro, Corpus dos Mosaicos Romanos de Portugal, I, Conventus Scallabitanus, Conimbriga, Casa dos Repuxos, Lisboa.
• CMRP II, 1, 2000 J. Lancha - P. André, Corpus Mosaicos Romanos de Portugal II, Conventvs Pacensis 1, A villa de Torre de Palma, Lisboa.
• Ferreira 1964 V. Ferreira, “Necrologia”, RGuimar LXXIV, 172-176.
• Ghedini 1989 F. Ghedini, Il mosaico di Portus Magnus: una proposta di lettura, L‘Africa Romana.
• Grabar 1994 A. Grabar, Les Voies de la Création en Iconographie Chrétienne. Antiquité et Moyen Âge, Flammarion, Paris.
• Lopes 2023 V. Lopes, Mértola na Antiguidade Tardia. A topografia histórica da cidade e do seu território nos alvores do cristianismo, Campo Arqueológico de Mértola, Mértola.
• Mourão 2010 C. Mourão, AVTEM QVÆ NON SVNT RERVM NATVRA. Figurações heteromórficas em mosaicos hispano-romanos, Vol. I-II, Unpublished PhD Thesis, FCSH, Universidade Nova de Lisboa, Lisboa.
• Nolen 2004 J. Nolen, Roteiro de Arqueologia do Castelo de Vila Viçosa, Fundação da Casa de Bragança.
• Oleiro 1996 J. M. Bairrão Oleiro, “Última Aula, 3 de junho de 1993, O Mosaico Romano em Portugal”, M. Justino Maciel (coord.), MISCELLANEA em Homenagem ao Professor Bairrão Oleiro, Lisboa, 13-19.
• Oliveira 2003 C. F. Oliveira, A Villa Romana de Rio Maior. Estudo de Mosaicos, Trabalhos de Arqueologia 31, Instituto Português de Arqueologia, Lisboa.
• Recueil III, 2 J. Lancha, Recueil général des mosaïques de la Gaule : Narbonnaise – 2 (Xème Supplément à Gallia), CNRS, Paris, 1981.
• Sales – Abraços 2019 P. Sales – F. Abraços, “Caso de estudo de um mosaico de Conimbriga da coleção do Museu do Palácio Nacional da Ajuda, em Lisboa”, M. Pessoa (coord.), Actas do Encontro Portugal-Argélia, Mosaicos Romanos - Fragmentos de um Passado Comum, APECMA/AIEMA , 143-156.
• Viana 1954 A. Viana, Notas Históricas, Arqueológicas e Etnográficas do Baixo Alentejo. Arquivo de Beja, 11, Beja.
• Viana 1957 A. Viana, Notas Históricas, Arqueológicas e Etnográficas do Baixo Alentejo. Arquivo de Beja, 14, Beja.
• Viana 1959 A. Viana, Notas Históricas, Arqueológicas e Etnográficas do Baixo Alentejo, Separata do Arquivo de Beja, 15, Minerva Comercial, Beja.
• Viana 1962 A. Viana, Algumas noções elementares de Arqueologia Prática, Minerva Comercial, Beja.