Fetih Sonrası İstanbul’un İskânı1 Değişen Şehirli ve Evini 1455-1471 Kaynakları Üzerinden Okumak

Yıl 2019, Cilt: 9 Sayı: 2, 706 - 740, 16.09.2019

İbrahim Canbulat

Öz

Bu makale Osmanlı Evi: Strüktür ve Formun Evrimi (Canbulat, The Ottoman House / Evolutıon of Structure and Form, 2017) başlıklı araştırmanın bir bölümü olarak gelişti. İstanbul, Osmanlı evinin gelişiminde Bizans-Osmanlı senkretiği ve devamında evrimi açısından çok önemli bir yer tutar. Fetih’in hemen ardından başarılı bir sosyal mühendislik projesi olarak İstanbul’un İskanı gerçekleştirilmiştir. Sürgünlerle de desteklenen nüfus kazandırma işlevi ve gelen nüfusun kentsel iş bölümüne katılımları, bir Türk – İslam yerleşme dizgesi olan mahallelerin oluşturulması ile gerçekleşmiştir. Bu araştırma yalnızca konutu çalışma alanı olarak ele almaktadır. Zaten İstanbul’un kentsel dokusunun ana öğeleri olan saray, cami, imaret, medrese, çarşı ve benzeri kamusal yapılar çok sayıda araştırma ve yayına konu olmuş bulunmaktadır. Yazının girişinde Fetih öncesi ve hemen sonrası Konstantiniyye’nin sosyal ve fiziki olarak ne noktada olduğu incelenmektedir. Fetih’ten iki yıl sonra gerçekleştirilen 1455 ve İstanbul’un iskânının sonuçlarını saptamak için yapılan 1477 Tahrirleri, iskanın niteliği hakkında çok ayrıntılı bilgi sağlamaktadır. Bunlar kadar önemli diğer bir kaynak ise 1470–1471 gibi tamamlanmış bulunan Fatih Vakfiyelerinde bulunan el-Akarat bölümüdür ki iki tahrir arasında anlamlı bir kesit vermektedir. Başlangıçta iskân için Bizans–Konstantiniyye evinin kullanılmış olduğu kesindir. Tahrirler ve Fatih Vakfiyeleri hanelerle ilgili sosyal bilgi yanında evlerin özellikleri ve durumu ile ilgili olarak da önemli bilgiler de vermektedir. Bu araştırma ile “Osmanlı Evi”nin en belirleyici özelliği olacak ahşap yapının ilk örnekleri olan çartakları Bizans manastırlarında buluyor ve zaman içinde tadilatlar ve özellikle gurfeler şeklinde ortaya çıkan muktes yapılarla yaygınlık kazanmaya başladığını görüyoruz.

Anahtar Kelimeler

İstanbul’un İskânı

Kaynakça

• Angiolello, Giovan Maria. Fatih'in İçoğlanı Anlatıyor... Fatih Sultan Mehmet. İstanbul: Profil Yayıncılık, 2011. Arseven, C. E. Türk Sanatı Tarihi / Menşeinden Bugüne Kadar Mimari, Heykel, Resim, Süsleme ve Tezyini Sanatlar. Cilt 3 (Mimari Kısım). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1956. Aşık Paşazade, Derviş Ahmet Aşıki. Aşık Paşazade Tarihi. İstanbul: Mostar, 2008. Ayverdi, Ekrem Hakkı. Fatih Devri Sonlarında İstanbul Mahalleleri, Şehrin İskanı ve Nüfus. Vakıflar Umum Müdürlüğü, 1958. Babinger, F. Fatih Sultan Mehmet ve Zamanı. İstanbul: Oğlak Bilimsel Yayınlar, 2002. Barbaro, Nicolo. Konstantiniyye Muhasarası Ruznamesi. Çev. Ş. Talip Diler. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1976. Başkan, Yahya. «Fatih Sultan Mehmet Döneminde Karaman Bölgesinden İstanbul'a Nakledilen Nüfus.» Tarih Dergisi 2013: 107-134. —. «İstanbul'un Fethi ve Yahudiler.» Modern Türk Araştırmaları Dergisi 11.3 (2014): 63-84. ibn Battuta, Ebu Abdullah Muhammed Tanci. İbn Battuta Seyahatnamesi. Çev. A. Sait Aykut. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2005. Bayer, Karl. Cristoforo Buondelmonti / Liber insularum archipelagi. Reichert Verlag, 2007. Berger, Albrecht. «Konstantinopolis'te Sokaklar ve Kamusal Alanlar.» Dumbarton Oaks Seminerleri: Konstantinopolis: Şehrin Dokusu. Dü. Henry Maguire ve Robert Ousterhout. İstanbul: Alfa, 2016. 13-35. Broquiére, Bertrandon de la. Bertrandon de la Broquiére'nin Denizaşırı Seyahati. Dü. Ch. Schefer. Çev. İlhan Arda. İstanbul: Eren, 2000. Canbulat, İbrahim. «Tabğaçlar: Han – Türk Sentezinde Sosyal Yaşam ve Yemek Kültürü.» Karabük Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 7.1 (2017): 243-270. —. «The Ottoman House / Evolutıon of Structure and Form.» Shatis'17 4th International Conference on Structural Health Assesment of Timber Structures / 20-22 September 2017, İstanbul Turkey. Dü. E. Görün Arun. İstanbul ve Gaziantep: Hasan Kalyoncu Üniversitesi ve Ta-Mir Yıldız Technical Üniversity, 2017. 83-94. Clavijo, R. G. de. Timur Devrinde Kadis'den Semerkant'a Seyahat. İstanbul: Köprü Kitapları, 2016. Dirimtekin, Feridun. İstanbul'un Fethi. İstanbul: Gelenek Yayıncılık, 2004. Dukas. İstanbul'un Fethi / Dukas Kroniği (1341-1462). Çev. V. Mirmiroğlu. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2013. Eldem, Sedat Hakkı. Türk Evi / Osmanlı Dönemi. 3 cilt. İstanbul: T. A. Ç., 1984, 1986, 1987. Ercan, Yavuz. «Fatih'in Kilise Politikası / Osmanlı İmparatorluğunda Müslüman Olmayan Topluluklarla İlgili Devlet Politikasının Ortaya Çıkışı.» xxx. İstanbul'un Fethinin 550. Yılı Anı Kitabı. Dü. Esin Kahya ve Ayten Aydın. Ankara: Ankara Üniversitesi, 2004. 5-21. Ergenç, Özer. «Osmanlı Şehrindeki 'Mahalle'nin İşlev ve Nitelikleri Üzerine.» Osmanlı Araştırmaları IV (1984): 69-78. Ergin, Osman. «İstanbul'un Fethinden Sonra Şehir Nasıl İmar ve İskan Edildi?» Resimli Tarih Mecmuası Mayıs 1953: 2352-2364. Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: İstanbul. Dü. Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı. Cilt 1. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003. Eyice, Semavi. «İlk Kuruluştan Türk Devrinin Başlarına İstanbul.» Armağan, Mustafa. İstanbul Armağanı 1 / Fetih ve Fatih. İstanbul: İBB Kültür İşleri, 1995. 11-36. Gerlach, S. Türkiye Günlüğü / 1573 – 1578. Dü. K. Beydili. Çev. T. Noyan. 2 cilt. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2007. Gündüz, Ahmet. «İstanbul'un Osmanlılar Tarafından Fethi / Türk-İslam ve Avrupa Açısından Önemi.» Karadeniz Araştırmaları 5.17 (2008): 51-66. Hoca Sadettin, Efendi. Tacü't-Tevarih. Dü. İsmet Parmaksızoğlu. 5 cilt. Kültür Bakanlığı, 1992. İnalcık, Halil. Fatih Devri Üzerine Tetkikler ve Vesikalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2007. —. «Fatih Sultan Mehmed Tarafından İstanbul'un Yeniden İnşaası.» On Dokuz Mayıs Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 3 (1988): 215-225. —. «İstanbul.» xxx. the Encyclopedia of Islam. Cilt 4. Leiden: Brill, tarih yok. 224-248. —. «İstanbul: bir İslam Şehri.» İslam Tetkikleri Dergisi 9 (tarih yok): 243-268. —. «Mehmet the Concueror (1432-1481) and His Time.» Speculum 35.3 (1960): 408-427. —. Seçme Eserleri - II / Devlet-i 'Aliyye / Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar / Klasik Dönem (1302-1606): Siyasal, Kurumsal ve Ekonomik Gelişim. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2009. —. «The Ottoman Survey of 1455 and the Concurer's İstanbul.» 550. Yılında Fetih ve İstanbul: Bildiriler. Dü. xxx. Ankara: Türk Tarih Kurumu, tarih yok. 1-14. —. «The Policy of Mehmet II toward the Greek Population of İstanbul and the Byzantine Buildings of the City.» Dumbarton Oak Papers 23/24 (tarih yok): 229-249. —. The Survey of İstanbul 1455. İstanbul: Türkiye İş Bankası, 2012. Kafesçioğlu, Çiğdem. Constantinopolis / İstanbul / Cultural Encounter, Imperial Vision, and the Construction of the Ottoman Capital. University Park: the Pennsylvania State University Press, 2009. Kós, K. İstanbul / Şehir Tarihi ve Mimarisi. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1995. Kömürciyan, Eremya Çelebi. İstanbul Tarihi / XVII. Asırda İstanbul. Dü. K. Pamukciyan. Çev. H. D. Andreasyn. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1988. Kritovulos. Fetih 1453. Çev. Mustafa Demirer. Ankara: Panama Yayıncılık, tarihsiz. Kuban, Doğan. İstanbul'un Tarihi Yapısı. xxx. 1970: Büyük İstanbul Nazım Plan Bürosu, tarih yok. Mantran, R. XVI.-XVII. Yüzyılda İstanbul'da Gündelik Hayat. Çev. M. A. Kılıçbay. İstanbul: Eren, tarih yok. Melissenos, Makarios. The Chronicle of the Siege of Constantinople – April 2 to May 29 1453. Çev. Marios Philippides. Amherst: the University of Massachusetts Press, 1980. la Montraye, Aubry de. La Motraye Seyahatnamesi. İstanbul: İstiklal Kitabevi, 2007. Neşri, Mehmet. Kitab-ı Cihan-Nüma. Dü. Faik Reşit Unat ve Mehmet A. Köymen. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014. Necipoğlu, Gülru. «An Outline of Shifting Paradigms in the Palatial Architecture of the Pre-Modern Islamic World.» Ars Orientalis 1993: 3-24. Necipoğlu, Nevra. «İstanbul'un Fethi Arifesinde Bizans Başkentine İçerden Bakış: Bizans ve Batı Kaynaklarına Göre Konstantinopolis (1439-1453).» İstanbul Armağanı 1 / Fetih ve Fatih. İstanbul: İBB Kültür İşleri, 1995. 61-69. Ortaylı, İlber. «İstanbul’um Mekânsal Yapısının Tarihsel Evrimine bir Bakış.» Amme İdaresi Dergisi 2.10 (1986): 77-97. Öz, M. «1455 Tahriri ve İstanbul'un İskan Tarihi Bakımından Önemi.» I. Uluslararası Osmanlı İstanbul'u Sempozyumu Bildirileri 29 Mayıs-1 Haziran 2013, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi. Dü. F. M. Emecen ve E. S. Gürkan. İstanbul: 29 Mayıs Üniversitesi ve İBB Kültür A.Ş., 2014. 107-125. Özbayoğlu, Erendiz. «Bizans ve Batı Kaynakları.» 550. Yılında Fetih ve İstanbul / Bildiriler. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2007. 105-145. Pertusi, Agostino. İstanbul'un Fethi. Çev. Mahmut H. Şakiroğlu. 3 cilt. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 2004-2008. Raduşev, Evgeni. «Balkanlar ve Fetih.» 550. Yılında Fetih ve İstanbul. Dü. xxx. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2007. 147-156. Roodenberg, Jacob. «Ilıpınar, an Early Farming Village in the İznik Lake Basin.» Neolithic in Turkey / the Cradle of Civilization, Text & Plates (1999): Text: 193-202, Plates: 157-170. Rozen, Minna. İstanbul Yahudi Cemaati’nin Tarihi (1453-1566). Çev. Serpil Çağlayan. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2010. Runciman, S. Konstantiniye Düştü. Çev. D. Türkömer. İstanbul: Milliyet Yayınları, 1972. Schneider, Alfons Maria. «XV. Yüzyılda İstanbul'un Nüfusu.» Belleten XVI.61 (1952): 35-48. Schrader, Friedrich. İstanbul / 100 Yıl Öncesine bir Bakış . Çev. Kerem Çalışkan. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2015. Sphrantzes, George. The Fall of the Byzantine Empire / a Chronicle by George Sphrantzes, 1401-1477. Çev. Marios Philippides. Amherst: the University of Massachusetts Press, 1980. Tafur, Pero. Pero Tafur Seyahatnamesi. Çev. Hakan Kılınç. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2016. Talbot, Alice-Mary. «Monasticism in Constantinople in the Final Decades of the Byzantine Empire.» İstanbul Üniversitesi Yıl / 550. Uluslararası Bizans ve Osmanlı Sempozyumu (XV. Yüzyıl), 30-31 Mayıs 2003, İstanbul . Dü. Sümer Atasoy. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 2003. 295-308. Tanyeli, Uğur. «Klasik Dönem Osmanlı Metropolünde Konutun 'Reel' Tarihi.» xxx. Prof. Doğan Kuban'a Armağan. Dü. D. Mazlum ve K. Eyüpgiller Z. Ahunbay. İstanbul: Eren, 1996. 57-71. Tekindağ, M. C. «Fetihten sonra İstanbul.» Fethin 511'inci Yıldönümü Konferansları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 1964. 42-47. Tursun Bey. Fetih Babası / Fatih'in Tarihi. Dü. Mertol Tulum. İstanbul: Kapı Yayınları, 2013. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi / İstanbul'un Fethinden Kanuni Sultan Süleyman'ın Ölümüne Kadar. Cilt II. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1964. Ülgen, Ali Saim. Fatih Devrinde İstanbul 1453-1481 / Haritası - İzahatı - İndeksler. Ankara: Vakıflar Umum Müdürlüğü, 1939. Vakıflar Genel Müdürlüğü. Fatih Mehmet II Vakfiyeleri. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü, 1938. Yerasimos, Stephanos. «Osmanlı İstanbul'unun Kuruluşu / Uluslarüstü bir Miras.» xxx. Osmanlı Mimarlığının 7 Yüzyılı. Dü. Afife Batur ve Selçuk Batur Nur Akın. İstanbul: YEM Yayın, 1999. 195-212.