XVIII. ve XIX. Yüzyılda Antep ve Civarında Bazı Salgın Hastalıklara Dair Bulgular

Year 2019, Volume: 18 Issue: 4, 1556 - 1573, 18.10.2019

Adem Çalışkan

https://doi.org/10.21547/jss.530170

Cited By: 2

Abstract

Osmanlı Devleti XVIII. ve XIX. yüzyılda birçok değişim ve dönüşüm yaşadı. Bu
yüzyıllarda Osmanlı Devleti’nin yaşamış olduğu olumsuzluklar sadece kayıp
edilen savaşlar ve buna bağlı olarak artan toprak kayıpları ve göçler, içerde
yaşanan isyanlar ve buhranlar, Avrupalı Devletlerin Osmanlı’daki
gayrimüslimleri bahane ederek iç işlerine müdahale etmeleri değildi. Osmanlı
şehirlerini ve toplumunu etkileyen diğer önemli bir hadise ise XVII. yüzyılda
Avrupa’dan sonra XVIII. ve XIX. yüzyıllarda da Osmanlı’nın neredeyse bütün
vilayetlerine yayılan veba, sığır vebası ve kolera gibi salgın hastalıklardı.
Bu salgın hastalıklar şehirlerde insan ölümlerine neden olurken, salgın hayvan
hastalıkları da birçok hayvanın telef olmasına yol açtı. Ayrıca yaşana n hayvan
hastalıkları insan sağlığını belirli ölçülerde tehdit eden diğer bir durumdu.
Osmanlı yaşanan bu salgın hastalıklara karşı karantina uygulaması başlattı ve
çeşitli önlemler aldı.

XVIII. ve XIX. yüzyılda Antep’te
yaşanan kıtlık, deprem, celali isyanları şehri olumsuz etkileyen faktörlerdi.
Bunların yanı sıra şehirde artan veba ve 
kolera salgınları şehirde birçok insanın ölmesine ve yıkımlara neden
oldu. Kolera salgınından Aralık 1888-89’da Antep ve civarında 47, Ekim-Aralık
1890’da 743, Ocak, Ağustos ve Eylül 1891’de yine 259 kişi öldü. Ayrıca
hayvanlardan bulaşan salgın hastalıklardan da Antep ve çevresinde birçok hayvan
telef oldu. Osmanlı Devleti yaşanan bu salgın hastalıklara karşı diğer Osmanlı
kentlerinde olduğu gibi Antep’te de bir takım önlemler aldı. Bu çalışmada XVIII
ve XIX. yüzyıllarda Antep ve çevresinde ortaya çıkan veba, kolera vb. salgın
hastalıklar ve hayvanlardan kaynaklı salgınlar incelendi. Bu salgın
hastalıklardan kaynaklı insan ölümleri de gün gün sayılarıyla birlikte verildi.

Keywords

Antep, XVIII.-XIX. Yüzyıl, Veba, Kolera

Epidemic Diseases in Antep and Surroundings in XVIII and XIX Centuries

Abstract

Ottoman Empire experienced many changes and transformations in XVIII and
XIX centuries. The discrepancies experienced in these centuries by the Ottoman
Empire were not only the lost wars but also land losses and migrations,
internal revolts, crises, and interfering with the internal affairs of the
European States for non-Muslims. Other important problems affecting the Ottoman
cities and society in XVII XVIII and XIX centuries are epidemic diseases, such
as plague, bovine plague and cholera spread to almost all provinces. While
these epidemic diseases have caused large-scale human deaths in the cities,
many animal diseases also caused the destruction in animal populations. The
empire applied quarantine against various epidemics and took several actions.

In XVIII and XIX centuries, the famine experienced in Antep along with
earthquake and celali revolts were also other factors that negatively affected
the city. In addition to this, increasing plague and cholera epidemics in the
city caused the deaths of many people. The cholera epidemic in December 1888-89
in Antep caused 47, in October-December 1890 743 and in January, August and
September 1891 259 deaths. In addition, many animals in the vicinity of Antep and
the surrounding areas were affected from these epidemics. The Ottoman Empire
took several actions against these epidemics in Antep as in other Ottoman
cities. In this study the plague, cholera, etc., which emerged in and around
Antep in the 18th century epidemic diseases were examined in XVIII and XIX
centuries. Human deaths caused by these epidemics were also given with dates.

Keywords

Antep, XVIII-XIX centuries, Plague, Choler

References

• Dahiliye Mektubi Kalemi Evrakı, DH. MKT. 147/119, DH. MKT. 1868/ 65, DH.MKT.460/1, DH. MKT. 1653/3 , DH. MKT. 1866/ 29, DH. MKT. 1867/ 4, DH. MKT. 1776/79, DH. MKT. 1777/74, DH.MKT.1777/115, DH.MKT. 1779/34, DH.MKT. 1780/34, DH. MKT. 1783/64,DH.MKT. 1786/4, DH.MKT.1791/125, DH. MKT. 1867/51, DH. MKT. 1867/ 63, DH. MKT. 1866/ 60, DH. MKT. 1865/ 97, DH.MKT. 1867/ 4, DH. MKT. 1865/ 42, DH. MKT. 1865/ 79, DH. MKT. 1868/60, DH.MKT.1488/ 68, DH.MKT.1655/14.
• Meclis-i Vâlâ Riyâseti Belgeleri, MVL. 27/47_2.
• Sadâret Hususî Maruzât Evrakı, Y.A.HUS. 251/8_1, Y.A.HUS. 251/ 8_2.
• Yıldız Perakende Evrakı Sadâret Dahiliye Nezâreti Maruzâtı, Y. PRK. DH. 4/42_2, Y.PRK. DH. 4/42_3, ,Y.PRK. DH.4. 42_2, Y.PRK. DH. 4/42_6, Y. PRK.DH. 4/42_7.
• Yıldız Perakende Evrakı Sadâret Umum Vilayetler Tahrirâtı, Y.PRK.UM. 19/105_1, Y. PRK. UM. 19/105_2, Y.PRK.UM. 19/105_3, Y. PRK.UM. 19/105_4, Y.PRK. UM. 19/105_5, Y.PRK.UM. 19/105_6, Y.PRK. UM. 19/105_7, Y. PRK. UM. 19/105_8, Y. PRK. UM. 19/105_11,Y. PRK. UM. 19/105_12, Y.PRK. UM. 19/105_13, Y. PRK. UM. 19/105_15,Y. PRK. UM.19/105_16,Y.PRK. UM. 19/105_17, Y.PRK. UM. 22/105_1.
• Yıldız Parakende Askeri Evrakı, Y.PRK. ASK. 74/ 32_8.
• Yıldız Mabeyn Erkanı ve Saray Görevlileri Maruzatı, Y.PRK.SGE. 10/6 / 1_5.
• Cevdet Tasnifi Dâhiliye Evrakı, C.DH. 230/11499.
• Cevdet Sıhhiye Evrakı, C.SH. 21/1048.
• İbnülemin Tasnifi Belgeleri Sıhhiye Evrakı, İE.SH.2/190.
• Sadaret Mektubi Evrakı, A.MKT. 147/57_1, A.MKT. 147/57_2.
• Cevdet Dahiliye Evrakı, C.DH. 63/ 3112.
• Cevdet Maliye Evrakı, C.ML.689/28260.
• Acıoğlu, S. (2012). 137 Numaralı Ayntâb Şer’iyye Sicilinin (H. 1216 -1220/M. 1801 -1806) transkripsiyonu ve değerlendirilmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Gaziantep.
• Ak, M. (2011). 19. yüzyılda Antalya’da kolera salgını. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4(17), ss.254-268.
• Ak, M. ( 2016). Osmanlı Devleti’nde Veba-i Bakarî (sığır vebası). OTAM, (39), ss.215-240.
• Akdağ, M. (2013). Türk halkının dirlik ve düzenlik kavgası Celali isyanları. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Aksan V. (2010). Kuşatılmış bir imparatorluk Osmanlı harpleri 1700-1870. (G.Ç.Güven Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Aktaş, E. (2015). Erzurum ve Trabzon Vilayetlerinde Salgın Hastalıklar (1838-1914) (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Erzurum.
• Akyay, N. (1974). Türkiye’de veba salgınları ve veba hakkında eski yayınlar. Mikrobiyoloji Bülteni, 8(2), Ankara Mikrobiyoloji Derneği, ss.209-217.
• Altınöz, İ. (1999). XV. Yüzyılda Antep’in Tarihine Umumî Bir Bakış. (Y. Küçükdağ, Ed.). Gaziantep’in 75.yılına armağan (s. 83-88). Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi Vakfı Kültür Yayınları Yayın No:6.
• Atar, Z. (2016). İzmit Ve Çevresinde Kolera Salgını 1894. Uluslararası Karamürsel Alp Ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu II , ss. 389-847, Ankara: Pelikan Basım.
• Ayar, M. & Kılıç. Y. (2017). Osmanlı’da vebanın sona erişine dair bir değerlendirme. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 17(2), ss.163-181.
• Ayar, M. (2005). Osmanlı Devleti’nde kolera salgını, İstanbul örneği (1892 – 1895). Yayınlanmamış Doktora Tezi. Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı, İstanbul.
• Barlas, U. (2006). Gaziantep’in yakın tarihi üzerine araştırmalar. İstanbul: Hilmi Barlas Eğitim Vakfı.
• Batğı, Ö. (2017). Seyahatnamelerde Osmanlı insanının hastalıkları ve tedavi yöntemleri. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi (OMAD), 4(8), ss.169-182.
• Bayraktar, H. (2000). XIX. yüzyılın ilk yarısında Antep’in idari yapısı ve iktisadi durumu. (Y. Küçükdağ, Ed. ). Osmanlı Döneminde Gaziantep Sempozyumu (22 Ekim 199), ss.83-96, Gaziantep.
• Bostancı, I. I. (2018). 1902 yılında Kudüs mutasarrıflığı sınırları içerisinde görülen kolera salgını. R. Doğanay, A. Çelik, F. Özçelik (Ed.) Rıfat Özdemir’e Armağan, ss.383-397. İstanbul: Yalın yayıncılık.
• Bozan, O. (2015). Diyarbakır vilayeti’nde 1894-1895 kolera salgını ve etkileri. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, (18), ss.219-240.
• Bozkurt, S., Yıldırım, N., Ülman, Y.I. & Özaltay, B. (2002). 1865 kolera salgınında mabeyn-i humayun eczacısı vincent peche ile robert kolej’den cyrus hamlin’in kullandıkları antikolerik terkipler. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 3(2), 55-78.
• Bulut, E. Bulut, A. Aysert Yıldız, P. & Yıldız, A. (2017) Savaş içinde savaş; tifüsle gelen ölüm. (N. Kahraman, D. Çiğdem, T. Yılmaz, Ed.) Uluslararası Savaş Ve Kültür Sempozyumu, ss. 13-25. Ankara: Başkent Klişe ve Matbaacılık.
• Büyük Lorousse. (1986). Kolera Madalyası, (Cilt:11, s. 6883). İstanbul: Gelişim Yayınları.
• Büyük Lorousse. (1986). Kolera, (Cilt:11 , s. 6883). İstanbul: Gelişim Yayınları.
• Canbakal, H. (2009). 17. yüzyılda Antep, Osmanlı kentinde toplum ve siyaset. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Çadırcı, M. (2013). Tanzimat döneminde Anadolu kentlerinin sosyal ve ekonomik yapısı. Ankara: Türk Tarih Kurumu yayınları. 3. Baskı.
• Çakır, İ. E. (2015). 16. yüzyılda Ayntâb şehri. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Çalışkan, A. (2011). 159 Numaralı Antep Şer`îyye sicili'nin transkripsiyonu ve değerlendirmesi (H.1319-1323, M.1903-1907; Sayfa 1-242). Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yakınçağ Tarihi Anabilim Dalı, Gaziantep.
• Çalışkan, A. (2017). 159 Numaralı Ayntab şer’iyye siciline göre Ayntab Ermenileri’nin Sosyo-ekonomik hayatları. G.Yarcı (Ed.), Bozkırdan Batıya Prof. Dr. Hüseyin Salman’a armağan, ss.428-452. İstanbul: Epsilon Yayınevi.
• Çalışkan, A. (2018). XIX. yüzyılın ilk yarısında Halep Ermenileri (1800-1850). Yayınlanmamış Doktora Tezi. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Kahramanmaraş.
• Çınar, H. (2000). 18. yüzyılın ilk yarısında Antep şehri’nin sosyal ve ekonomik durumu. Yayınlanmamış Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, İstanbul.
• Dağlar, O. (2006). Denizli ve çevresinde kolera salgını ve salgınla mücadele. Uluslar arası Denizli Ve Çevresi Tarih Ve Kültür Sempozyumu Bildiriler 6-8 Eylül 2006, 1.Cilt, ss. 368-374, Pamukkale Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, Denizli.
• Demirkol, K. (2018). Adana ve kolera (1890-1895). Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, (56), ss.141-156.
• Doğan, A. (2004). Maraş’ta misyonerlik faaliyetleri (XIX. yüzyılın ikinci yarısı ve XX. yüzyılın başlarında). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (11), ss.271-285. doi:10.17822/omad.2017.59
• Elibol, N. (2007). Osmanlı İmparatorluğu’nda nüfus meselesi ve demografi araştırmaları. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi Ve İdari Bilimler Fakültesi, 12(2), 135-160.
• Erdem, A. (1990). 19. yüzyılda Osmanlı sağlık teşkilatlanması. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), (15), ss.185-207.
• Erk, N. (1963). Tarihte önemli sığır vebası salgınları ve I920'ye kadar memleketimizdeki durumu. Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, 4(3-4), ss.221-237.
• Etker, Ş. (2009). Paul-Louis Simond ve Bakteriyolojihane-i Osmani’nin Çemberlitaş’ta Açılışı (21 Eylül 1911). Osmanlı Bilimi Araştırmaları, X(2), ss.13-33.
• Eyicil, A. (2008). Osmanlı’nın son döneminde Maraş’ta Ermeni siyasi faaliyetleri. Ankara: Gün Yayınları.
• Göyünç, N. (2000). Gaziantep tarihi ile ilgili bazı notlar. (Y. Küçükdağ, Ed.) Osmanlı Döneminde Gaziantep Sempozyumu (22 Ekim 1999), ss.45-48, Gaziantep.
• Gül, A. (2009). XIX. yüzyılda Erzincan kazasında salgın hastalıklar (kolera, frengi, çiçek ve kızamık). A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (41), ss.239-270.
• Güllü, R. E. (2010). Antep Ermenileri, sosyal siyasi ve kültürel hayat. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Güzelbey, C. C. (2013). 19. yüzyılda Gaziantep’in uğradığı afetler. Gaziantep Kültür, Aylık Sosyal Araştırma Dergisi, 9(103), ss.162-163.
• İbn-Haldun. (2014). Mukaddime 1. (S. Uludağ, Haz.) Ankara: Dergah Yayınları.
• Kıvrım, İ. (2011). 17. yüzyılda Osmanlı toplumunda boşanma hadiseleri (Ayntâb örneği; talâk, muhâla’a ve tefrîk). Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10 (1) ss.371-400.
• Koçak, Z. (2011). Ayıntab şehrinde aile birliğinin sona erme süreci. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10(1), ss.417-438.
• Koçak, Z.(2010). Şer‘iyye Sicillerine göre XVII. yüzyılda Ayntab ve çevresinde gayrimenkul satışları (1600- 1650). International Journal of History, 2(2), ss.57-70.
• Koloğlu, O. (2005). Osmanlı basınında 1865 kolera salgını, İstanbul sağlık konferansı ve Mirza Malkom Han. Osmanlı Bilim Araştırmaları, 6(2), ss.140-150.
• Kundakçı, S. (2014). Şer’iyye Sicillerine göre Antep’teki câmii ve mescit vakıfları (1880-1900). Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 13(2), ss.405-421.
• Kuneralp, S. & Atalar, M. (1996). Osmanlı yönetimindeki (1831-1911) Hicazda hac ve kolera. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), 7(15), ss.497-511.
• Kuzu, F. (2018). 19. yüzyıl sonlarında misyoner bir hemşirenin Ayıntab hastanesi anıları. (A. Gündüz, M. Çelikdemir, S. Osrak, M. Dağ, Ed.) Tarihten Günümüze Ayıntab – Gaziantep, Uluslararası Gaziantep Tarihi Sempozyumu Milli Mücadele Döneminde Gaziantep Bildiri Metinleri Kitabı, ss. 249-271. Ankara: Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Kültür yayınları – 23.
• Lüleci, A. (2014). Mütareke döneminde İstanbul’da Ermeniler arasında görülen salgın hastalıklar (1918-1922). History Studies, 65(4), ss.131-141.
• Muraz Budak, Ö. (2017). Tanzimat’tan Meşrutiyet’e Antep kazası (Şer’iyye Sicillerine göre 1839-1876). Yayınlanmamış Doktora Tezi. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Kahramanmaraş.
• Müesser Ö., Aydın Er R. & Polatel O. XX. Yüzyıl başlarında İzmit’te Salgın Hastalıklarla Mücadelede Aşı Çalışmaları. Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu, 2 - 04 May 2014, ss. 955-969. Kocaeli, Türkiye.
• Özdemir, Hikmet. (2005). Salgın Hastalıklardan Ölümler. Ankara: Türk Tarih Kurumu yayınları.
• Özkaya, Y. (2010). 18. yüzyılda Osmanlı toplumu. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Özlü, Z. & Tiryaki, K. (2018). Osmanlıdan Cumhuriyete Tarih Araştırmalarında Sıhhiye Mecmualarının Önemi. İ. Özçelik (Ed.) Tarih yazımı üzerine II (araştırma, ilke, yaklaşım ve yöntemler), ss. 399-425. Ankara: Berikan Ofset Matbaa.
• Özlü, Z. (2004). XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Gaziantep. Gaziantep: Gaziantep Büyükşehir Belediyesi.
• Özlü, Z. (2014). 19. yüzyıl sonlarında Osmanlı Devletinde hazırlanan iki risale, vebâ-yı bakarî ve zâtülcenb. Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi, 12(23), ss.99-114.
• Özlü, Z. (2017). Osmanlı Devleti’nde difteri hastalığı ve koruyucu sağlık hizmetlerine dair bulgular (19. yüzyıl sonları ve 20. yüzyıl başlarında). Belleten, LXXXI, (291), ss.419-479.
• Özlü, Z. Tiryaki, K. (2019). Osmanlıda seferberlik dönemlerinde salgın hastalıklara karşı halk sağlığı muhafazasına dair bulgular (T. Mehmetoğlu, Z. Sakhı, Ed.). Zeugma II. Uluslar Arası Multidisipliner Çalışmalar Kongresi 18-20 Ocak 2019, Gaziantep, tam metin kitabı, 2, ss.597-610.
• Panzac, D. (2011). Osmanlı İmparatorluğu’nda veba (1700-1850). (S. Yılmaz, Çev.) İstanbul: Tarih Vakfı Yurt yayınları.
• Sarıyıldız, G. (2014). Karantina meclisinin kuruluşu ve faaliyetleri. Belleten Cilt:58, No:222, ss. 329-376. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Şıvgın, H. (1997). 19. yüzyılda Gaziantep. Ankara: Gaziantep Büyükşehir Belediyesi
• Şimşek, F. (2015). 19. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı liman kentlerinde karantina uygulaması. (Ş. Katrancı, F. Şimşek, Ed.) Berna Türkdoğan Uysal armağan kitabı, araştırma-inceleme dizisi (ss.399-412). Ankara: Sonçağ yayınları.
• Topuz, E. (2018). XIX. yüzyılda Antep (Ayıntab) örneği üzerinden illet-i kolera ile mücadele. (A. Gündüz, M. Çelikdemir, S. Osrak, M. Dağ, Ed.) Tarihten Günümüze Ayıntab – Gaziantep, Uluslararası Gaziantep Tarihi Sempozyumu Milli Mücadele Döneminde Gaziantep Bildiri Metinleri Kitabı, ss.229-249. Ankara: Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Kültür yayınları – 23.
• Turhan Sarıköse, S. (2013). XIX. yüzyılda Çukurova’da doğal afetler ve salgın hastalıklar, Yayınlanmamış Doktora Tezi. Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı, Konya.
• Turna, N. (2011). İstanbul’un veba ile imtihanı, 1811- 1812 veba salgını bağlamında toplum ve ekonomi. Studıes Of TheOttaman Doman, 1(1), 1-36.
• Ülman Y. I. (1999). GazetteMedicale de Constantinople ve tıp tarihimizdeki önemi. Yayınlanmamış Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Deontoloji Ve Tıp Tarihi Ana Bilim Dalı, İstanbul.
• Varlık, N. (2012). Tâun. Türkiye Diyanet Vakfı islam ansiklopedisi (40.cilt) (ss. 175-177). İstanbul.
• Whıte, S. (2013). Osmanlı’da İsyan İklimi Erken Modern Dönemde Celâli İsyanları. (N. Elhüseyni, Çev.) İstanbul: Melisa matbaacılık.
• Yaşayanlar, İ. (2015). Sinop, Samsun ve Trabzon’da kolera salgınları, karantina teşkilatı ve kamu sağlığı hizmetleri (1879-1914). Yayınlanmamış Doktora Tezi. Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı, Bursa.
• Yaşayanlar, İ. (2018). Bir kent, iki salgın, Antep’te 1848 ve 1890 kolera epidemileri. (A. Gündüz, M. Çelikdemir, S. Osrak, M. Dağ, Ed.) Tarihten Günümüze Ayıntab – Gaziantep, Uluslararası Gaziantep Tarihi Sempozyumu Milli Mücadele Döneminde Gaziantep Bildiri Metinleri Kitabı, ss. 271-285. Ankara: Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Kültür yayınları – 23.
• Yıldırım, N. (1985). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Koruyucu Sağlık Uygulamaları. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, 5, ss.1320-1338. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Yıldırım, Y. (2010). Halep Vilâyet Salnâmelerine göre (1867 -1908) Ayıntâb. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı, Gaziantep.
• Yıldız, F. (2014). 19. yüzyılda Anadolu’da dalgın hastalıklar (veba, kolera, çiçek, sıtma) ve salgın hastalıklarla mücadele yöntemi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yakınçağ Tarihi Programı, Denizli.
• Yıldız, Ö. (2016). .Anadolu'da Amerikan misyonerleri. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Yılmaz, Ö. (2017). 1847-1848 Kolera Salgını Ve Osmanlı Coğrafyasındaki Etkileri. Avrasya İncelemeleri Dergisi-Journal of Eurasian Inquires 2017, VI(1), ss.23-55.
• Yürür, G. (2013). Gaziantep'teki Amerikan hastanesi, hastaneye bağlı tıp ve sağlık okullarının tarihi ve çevreye etkileri. Yayınlanmamış Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Deontoloji ve Tıp Tarihi Anabilim Dalı, İstanbul.