Anadolu Kültüründe Ölüm: Sosyolojik ve Folklorik Açıdan İyi ve Kötü Ölüm Algısı

Year 2025, Volume: 24 Issue: 1, 120 - 140, 28.01.2025

Mutlu Özgen

https://doi.org/10.21547/jss.1507341

Abstract

Bu çalışma, ölümün gerçekleşme biçimlerinin sosyoloji ve halk bilimi üzerindeki etkilerini derinlemesine incelemektedir. Sosyolojik açıdan ölüm, “iyi ölüm” ve “kötü ölüm” olarak sınıflandırılırken, halk bilimi açısından “sıralı” ve “sırasız” ya da “hayırlı” ve “hayıflı” ölüm olarak tanımlanır. İyi ölüm, kişinin acı çekmeden ve sevdikleriyle vedalaşarak ölmesi olarak kabul edilirken, kötü ölüm, ani ve beklenmedik, acı verici koşullar altında gerçekleşen ölüm olarak kabul edilir. Sıralı ölüm, yaşlıların gençlerden önce ölmesi anlamına gelirken, sırasız ölüm, gençlerin yaşlılardan önce ölmesi anlamına gelir. Anadolu kültüründe ölümün dilsel ve sembolik temsilleri incelenmiş; ölüm, dini ve manevi ifadelerle vurgulanırken, argo ifadeler de ölümün günlük hayattaki yerini yansıtır. Ölüm duyuruları cami minarelerinden okunan salâlarla yapılır, bu süreç yas tutma ritüellerini başlatır ve toplumsal dayanışmayı güçlendirir. Mezar taşları, ölümün kalıcı sembolleri olarak, ölen kişinin biyografisini ve ölüm sebebini yansıtır. Bu taşlar, toplumun ölümle ilgili inanç ve değerlerini nesilden nesile aktarır. Ölümün gerçekleşme biçimi bireyler ve aileler için büyük önem taşır; bu nedenle ölümle ilgili ritüeller ve yas tutma süreçleri çalışmanın odak noktalarını oluşturur. Sosyolojik ve halk bilimsel perspektiflerle ölümün toplumsal kabulü ve ritüellerin önemi ortaya konulmaya çalışılmaktadır. Ölümün iyi ya da kötü olarak sınıflandırılması, bu sürecin toplumsal ve bireysel düzeydeki etkilerini anlamak için önemli bir çerçeve sunar. Çalışma, ölümün toplumsal kabulünü ve ritüellerin önemini vurgulayarak, toplumsal dayanışma ve bireysel yas süreçlerine dair derinlemesine bir analiz sunmaktadır.

Keywords

İyi Ölüm, Kötü Ölüm, Sosyoloji, Halk Bilimi, Mezar Taşı

Death Perception in Anatolian Culture: Good and Bad Death from Sociological and Folkloric Perspective

Abstract

This study deeply examines the impacts of modes of death on sociology and folklore. Sociologically, death is classified as “good death” and “bad death,” while in folklore, it is defined as “timely” and “untimely” or “auspicious” and “inauspicious” death. A good death is accepted as dying without suffering and saying goodbye to loved ones, whereas a bad death occurs under sudden, unexpected, and painful conditions. Timely death means the elderly dying before the young, while untimely death means the young dying before the elderly. The linguistic and symbolic representations of death in Anatolian culture are explored; death is emphasized with religious and spiritual expressions, while slang terms reflect its place in daily life. Death announcements are made through the call of salâ from mosque minarets, initiating mourning rituals and strengthening social solidarity. Tombstones, as permanent symbols of death, reflect the biography and cause of death of the deceased. These stones transmit beliefs and values related to death across generations. The manner of death holds great significance for individuals and families; thus, rituals and mourning processes are focal points of the study. Sociological and folkloric perspectives aim to reveal the social acceptance of death and the importance of rituals. Classifying death as good or bad provides an important framework for understanding the impacts of this process on both social and individual levels. The study emphasizes the social acceptance of death and the importance of rituals, offering an in-depth analysis of social solidarity and individual mourning processes.

Keywords

Good Death, Bad Death, Sociology, Folklore, Tombstones

Ethical Statement

Bu makale, etik kurul belgesi gerektirmemektedir.

References

• Aça, M. (2019). Ölümle ilgili inanış ve uygulamalar. M. Aça (Ed.). Halk bilimi el kitabı (s. 346-439). Ankara: Nobel Yayıncılık.
• Açıkgöz, N. (2012). Mezar taşı metinlerinde ölüm. Emine Gürsoy Naskali (Ed.). Defin kitabı (s. 265-283). İstanbul: Tarihçi Kitabevi.
• Artun, E. (2015). Türk halkbilimi. Adana: Karahan Kitabevi.
• Avcı, C. (1995). İzmir suikastı. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, X (28), 89-103.
• Avcı, C. (2021). Öndüç hediye: Gaziantep’te yataküstü geleneği ve işlevleri. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10(3), 1491-1505.
• Boratav, P. N. (2016). 100 soruda Türk folkloru. Ankara: BilgeSu.
• Çetinkaya, S. G. (2020). Adnan Menderes’in siyasal karakteri ve 27 Mayıs. Journal of Universal History Studies, 3, 112-130.
• Daşdemir, S. (2011). İstanbul Selimiye Cami haziresi. YÖK Tez Merkezi veri tabanından erişildi. (https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=ABUiEdR0rUT-1CDg3w3lgg&no=0jQCB1zonDC64iD2YQdDOw)
• Demirdal, M. B. (2018). Uluslararası insan hakları hukukunda ölüm cezasının kaldırılması ve Türkiye’deki süreç. Politik Ekonomik Kuram, 2 (1), 57-72.
• Düzen, C. (2017). Tanzimat dönemine karşı bir suikast teşebbüsü Kuleli Vak’ası. Trakya University Journal of Social Science, 19 (1), 107–128.
• Erdal Y. S. ve Altuntek, N. S. (2014). Bediüzzaman Mezarlığı’ında ölüm: Toplumsal/kültürel görünümler. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 31(1), 71-100.
• Kellehear, A. (2012). Ölümün toplumsal tarihi. (Çev. Tuğçe Kılınç). Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Kellehear, A. (2007). A social history of dying. Cambridge: Cambridge University Press.
• Örnek, S. V. (1977). Türk halk bilimi. Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Örnek, S. V. (1971). Anadolu folklorunda ölüm. Ankara: DTCF Yayınları.
• Özdamar, M. (1997). İbrahim Hakkı Konyalı ve Konyalı Kütüphanesi yazmalar kataloğu. İstanbul: Kırk Kandil Yayınları.
• Özgen, M. (2023). Anşa bacılılarda ruhun tebdil-i kıyafeti: tenasüh. Emine Gürsoy Naskali (Ed.). Tebdil-i Kıyafet Kitabı (s. 51-67). Çanakkale: Paradigma Akademi.
• Özgen, M. (2022). Anadolu halk kültüründe radyo. Emine Gürsoy Naskali (Ed.). Radyo Kitabı (s. 75-110). İstanbul: Kitabevi.
• Özgen, M. (2020). Tokat’ta tellal ve mezat. Emine Gürsoy Naskali (Ed.). Müzayede Kitabı (s. 121-150). İstanbul: Kitabevi.
• Özgen, M. (2005). Tokat’ta mezar taşları. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 225, 10-14.
• Sağır, A. (2014). Ölüm sosyolojisi. Ankara: Phoenix Yayınevi
• Samsakçı, M. (2017). Ölüme açılan estetik kapı Türk mezar taşı edebiyatı. İstanbul: Kitabevi.
• Thomas, L. V. (1991). Ölüm. (Işın Gürbüz Çev.) İstanbul: İletişim Yayınları.
• Topçu, İ. ve Topçu, S. A. (2017). Adnan Menderes’in yargılanması ve idamı. Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler Dergisi, 61, 59-80.
• Üçer, M. (2001). Beşik eşik keşik Sivas’ta ölümle ilgili inanışlar sözlü gelenek ve Sivas mezarlıkları. Erdem, 13 (39), 507-542.
• Van Gennep, A. (1981). Les Rites de passage, Etude systematique des rites. Paris: Editions A. et J. Picard.
• Yılmaz H. ve Çavuş, M. (2017). Toplumsal cinsiyet ve kadına son görev: kadın salâları. Hakan Yalap (Ed.). 1. Uluslararası İpek Yolu Akademik Çalışmalar Sempozyum Bildiri Tam Metin Kitabı (s. 318-323). Nevşehir.
• İbrahim Hakkı Konyalı Kütüphanesi Arşivi (İHKK No: 1024).
• URL-1: https://www.kuranvemeali.com/bakara-suresi/155-ayeti-tefsiri. (Erişim Tarihi: 12.05.2024)
• URL-2: T.C. Başbakanlık Diyanet İşleri Başkanlığı, 06.08.2017 tarih ve B.02.1.DİB.0.65.02-010.06.02-920 sayılı genelge https://www.diyanet.gov.tr/tr-TR (Erişim Tarihi: 12.05.2024)
• URL-3: https://sozluk.gov.tr/?ara=Allah iki iyilikten birini versin (Erişim Tarihi: 12.05.2024)
• URL-4: https://sorularlaislamiyet.com/allah-cok-cektirmesin-allah-iki-iyilikten-birini-versin-demek-dogru-mu (Erişim Tarihi: 12.05.2024)
• URL-5: https://www.aa.com.tr/tr/asrin-felaketi/depremde-yiten-canlarin-mezarlarindaki-esyalar-duygulandiriyor/2836876 (Erişim Tarihi: 12.05.2024)
• URL-6: https://www.kendigezen.net/HD/149/Hostes-Rona-Altinay-Mezari (Erişim Tarihi: 25.05.2024
• URL-7: https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/A%27râf-suresi/988/34-ayet-tefsiri (Erişim Tarihi: 12.05.2024)
• URL-8: https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Münâfikûn-suresi/5197/9-11-ayet-tefsiri (Erişim Tarihi: 12.05.2024)
• URL-9: https://www.islamveihsan.com/hz-mevlanaya-gore-olum.html (Erişim Tarihi: 12.05.2024)
• URL-10: https://www.hurriyetvefatilani.net/hurriyet-gazetesi-olum-ilanlari (Erişim Tarihi: 25.05.2024)
• URL-11: https://www.gazette.com.tr/Haber/turkiye/unlu-sunucu-metin-uca-hayatini-kaybetti-96628 (Erişim Tarihi: 25.05.2024)
• URL-12: https://www.ulusal.com.tr/haber/8596027/tarik-akani-kaybettik. (Erişim Tarihi: 25.05.2024)
• URL-13: https://eksiup.com/p/mv405826abyk (Erişim Tarihi: 25.05.2024)
• URL-14: https://m.haber7.com/unlulerin-dunyasi/haber/2382532-harun-kolcak-hayatini-kaybetti. (Erişim Tarihi: 25.05.2024)
• URL-15: https://www.aa.com.tr/tr/6-subat-depremlerinin-birinci-yili/depremde-hayatini-kaybeden-cocuklarin-mezarlarina-oyuncak-ve-balon-birakildi/3128942 (Erişim Tarihi: 25.05.2024)