Sarayda Bir Cariye: Gülfem Hatun ve İnas Rüşdiyesi

Year 2025, Volume: 11 Issue: 1, 133 - 158, 30.06.2025

Fatma Erten

https://doi.org/10.21798/kadem.2025.176

Abstract

Tanzimat dönemi ile birlikte yaygınlaşan eğitimde modernleşme çabalarının bir sonucu olarak devletin ihtiyaç duyduğu nitelikli insan gücünün yetiştirilmesi amacıyla 1847 yılında İstanbul’da ilk erkek rüşdiye mektebi açılmıştır. Erkek rüşdiye mekteplerinin açılmasıyla kız çocuklarının eğitimi meselesi de gündeme gelmiş, 1859’da ilk kız rüşdiyesinin kurulmasıyla kızlar da ortaöğretim eğitimi alma imkânı elde etmiştir. Gülfem Hatun İnas Rüşdiyesi de bu bağlamda açılan kız rüşdiye mekteplerinden biridir. Mektebin adını aldığı Gülfem Hatun, Kanunî Sultan Süleyman’ın cariyelerindendir. Gülfem Hatun, imparatorluğun farklı yerlerinde pek çok hayır kurumu yaptırmış, Üsküdar’da yaptırdığı vakıf eserleri arasında bir de mektep ve medrese yer almıştır. Hayatı hakkında çok az bilgi bulunan Gülfem Hatun’un padişahın emriyle idam edilmesi, onun yaşamı ve yaptıklarının merak konusu olmasına neden olmuştur. Çalışmada, öncelikle Gülfem Hatun’un rivayetlerden ibaret olan ölümü arşivden çıkarılan mektup vasıtasıyla ele alınmış, ölümü ile ilgili rivayetlerin gerçeklerle bağdaşmadığı ortaya konmuştur. Ayrıca çalışmada, Gülfem Hatun’un adını taşıyan ve 1874 yılında sıbyan mektebinden inas rüşdiyesine dönüştürülen mektebin öğrenci sayısı, okutulan dersler ve zaman içerisinde okulun geçirdiği değişim süreci; arşiv vesikaları, matbu kaynaklar ve araştırma eserlerinden faydalanılarak ortaya koyulmuştur. Çalışmamızın konusu olan Gülfem Hatun Mektebi’nin, sıbyan mektebinden inas rüşdiyesine daha sonra da ibtidâi mektebine dönüştürülerek 1923 yılına kadar eğitim sistemimize katkı vermeye devam ettiği görülmüştür.

Keywords

Kızların eğitimi , Rüşdiye , Gülfem Hatun İnas rüşdiyesi , Gülfem Hatun.

Ethical Statement

Bu araştırma etik beyan gerektirmemektedir.

Supporting Institution

Yazar bu çalışma için finansal destek almadığını beyan etmiştir.

Thanks

Yazar teşekkür beyan etmemiştir.

A Concubine in the Palace: Gülfem Hatun and Her İnas Rüşdiyesi

Abstract

As a result of modernization efforts in education that became widespread during the Tanzimat Period, the first boys rüşdiye school was established in Istanbul in 1847 with the aim of training a qualified human resource needed by the government. Following the opening of boys rüşdiye schools, the issue of girls education also became a current issue, and consequently with the establishment of the first girls rüşdiye in 1859, girls also had a chance to receive middle school education. Within this context, Gülfem Hatun Girls Rüşdiye was one of the girls schools established during this period. Gülfem Hatun, from whom the school takes its name, was one of the concubines of Sultan Suleiman the Magnificent. She commissioned numerous charitable institutions across various parts of the empire, including a school and a madrasa among the endowed structures she had built in Üsküdar. Although little is known about her life, the fact that she was executed by the order of the sultan has aroused interest in her life and charitable works. In this study, the circumstances surrounding Gülfem Hatun’s death previously based only on hearsay are introduced with the help of a newly discovered archival letter, revealing that the prevailing narratives about her execution are inconsistent with historical facts. Furthermore, this study examines the number of students, the subjects taught, and the institutional transformation of the school named after Gülfem Hatun, which was converted from a sıbyan school into a girls rüşdiye in 1874, through the use of archival documents, printed sources, and scholarly studies. It has been found that the Gülfem Hatun School, which is the main topic of our study, continuously contributed to the educational system until 1923 meanwhile undergoing transformations from a sıbyan school to a girls’ rüşdiye, and later to an ibtidâi (elementary) school.

Keywords

Girls education , Rüşdiye , Gülfem Hatun İnas rüşdiyesi , Gülfem Hatun.

Ethical Statement

This study does not require ethics committee approval.

Supporting Institution

The author declares that this study received no financial support.

Thanks

The author declares no acknowledgment.

References

• Ahmed Lûtfî Efendi. (1993). Ahmed Lûtfî Efendi tarihi. (C. XV). (Haz. M. Aktepe). TTK Basımevi.
• Akyıldız, A. (2018). Osmanlı bürokrasisi ve modernleşme. İletişim Yayınları.
• Akyüz, Y. (2006). Türkiye’de öğretmen yetiştirmenin 160. yılında Darülmuallimîn’in ilk yıllarına toplu ve yeni bir bakış, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), (20), 17-58. https://doi.org/10.1501/OTAM_0000000532
• Akyüz, Y. (2020). Türk eğitim tarihi. Pegem Akademi.
• Altınay, A. R. (1984). Kadınlar saltanatı. Erdem Yayınları.
• Ayvansarâyî Hüseyin Efendi. (1281). Hadîkatü’l–cevâmi. Matbaa-i Amire.
• Ayvansarâyî Hüseyin Efendi, Alî Sâtı ‘Efendi, Süleymân Besîm Efendi. (2001). Hadîkatü’l–cevâmi‘ (İstanbul câmileri ve diğer dînî–sivil mi‘marî yapıları). (A. N. Galitekin, Haz.). İşaret Yayınları.
• Berkes, N. (1978). Türkiye’de çağdaşlaşma. Doğu-Batı Yayınları.
• Çakmak, B. (2024). Payitaht İstanbul’da modern eğitimin izini sürmek: Eyüp kız rüşdiye mektebi [1875-1914], Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, (22), 225-245. https://doi.org/10.21021/osmed.1449158
• Demirel, M. (2002). Türk eğitiminin modernleşmesinde rüşdiye mektepleri. Türkler ansiklopedisi içinde, (ss. 64-93). Yeni Türkiye Yayınları.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), EV.d…, 40131.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İ.DH, 197/11190; 175/ 9411; 695/48622; 443/29304; 433/28665.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İ.MVL, 127/3324.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İ.ŞD, 14/637; 28/1316.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), MF.MKT, 21/166; 30/11; 34/180; 59/77; 59/109; 64/61; 6/34; 16/76; 69/80; 75/141; 305/3; 908/36; 57/8.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), MF.İBT, 1/86; 2/92; 3/41; 28/37; 187/114; 447/48.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), A) MKT.NZD, 287/97.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), A.MKT.MHM, 147/40; 472/35; 472/36.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), A)DVN, 81/20.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), ŞD, 207/3; 205/9.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), TS.MA.e, 757/32.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Y.EE, 112/6.
• Dobreva, M. (2021). Tanzimat dönemindeki İstanbul rüşdiyeleri hakkında bazı tespitler, (Haz. C. Çiftçi) Osmanlı’nın dahi devlet adamı Ahmed Cevdet Paşa içinde (ss. 261-281). Bursa Osmangazi Belediyesi Yayınları.
• Eren-Aydınlık, B. (2018). Osmanlıların modern döneminde kızların eğitimi: İnas rüştiyeleri ve eğitim programları (1859-1908) [Yüksek Lisans Tezi]. Marmara Üniversitesi.
• Eyice, S. (1996). Gülfem Hatun Camii. İçinde TDVİA (C. 14, ss. 238-239). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Eyice, S. (1998). Hüseyin Ayvansarâyî. İçinde TDVİA (C. 18, ss. 528-530). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Güler, N. (2008). XVI. yüzyılda Üsküdar’da Gülfem Hatun mahallesi (1540–1600) [Yüksek Lisans Tezi]. Marmara Üniversitesi.
• Güran, T. (2003). Osmanlı malî istatistikleri bütçeler (1841-1918). Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları.
• Haskan, M. M. (2001). Yüzyıllar boyunca Üsküdar. Üsküdar Belediyesi Yayınları.
• İnalcık, H. (2016). Devlet-i Aliyye, Osmanlı İmparatorluğu üzerine araştırmalar-IV. Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Koçer, H. A. (1974). Türkiye’de modern eğitimin doğuşu ve gelişimi. MEB Basımevi.
• Konyalı, İ. H. (2021). Abideleri ve kitabeleriyle Üsküdar tarihi. (C. I-II). Üsküdar Belediyesi Kültür Yayınları.
• Kurnaz, Ş. (1996). II. meşrutiyet döneminde Türk kadını. MEB Basımevi.
• Mahmud Cevad İbnü’ş- Şeyh Nâfî. (2002). Maârif-i umûmiye nezâreti tarihçe-i teşkilât ve icrââtı. MEB Yayınları.
• Özcan, T. (2006). Hayatını vakfeden bir saraylı Gülfem Hatun. Vakıflar Dergisi Özel Sayısı, 94-98.
• Öztürk, C. (1993). Dârülmuallimât. İçinde TDVİA, (C. 8, ss. 549-550). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Öztürk, C. (2008). Rüşdiye. İçinde TDVİA, (C. 35, ss. 300-303). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Pierce, P. L. (2021). Harem-i hüm ayun: Osmanlı İmparatorluğu’nda hükümranlık ve kadınlar (A. Berktay, Çev.). Islık Yayınları.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye. (H. 1292,1294, 1295, 1296, 1298, 1299, 1300). TV, 26 Zilhicce 1278, nr. 649.
• Sezgin, T. (2004). Üsküdar’daki hatun türbeleri. Üsküdar Sempozyumu I.
• Tümer Erdem, Y. (2013). II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e kızların eğitimi. TTK Yayınları.
• Uluçay, M. Ç. (2001). Osmanlı sultanlarına aşk mektupları. Ufuk Kitapları.
• Uluçay, M. Ç. (2011). Padişahların kadınları ve kızları. Ötüken Yayınları.
• Uluçay, M. Ç. (2012). Haremden mektuplar. Ötüken Yayınları.