Abū Isḥāq Ebrāhīm b. Sayyār al-Naẓẓām’s Understanding of the Miracle: An Analysis Within The Framework of Naẓẓām’s Theory of Nature

Year 2020, Volume: 18 Issue: 2, 587 - 616, 31.12.2020

Meliha Bilge

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.805022

Cited By: 3

Abstract

This article discusses Abū Isḥāq al-Naẓẓām’s (d. 231/845) (one of the first Muʽtazilī thinkers); understanding of Allah-world relationship, his theory of nature (tab‘) and his view on miracles.
In a proposal form, Muʽtazilī scholars accept that the miracle, which is the actual confirmation, must occur, since it is not possible for Allah to confirm His messenger (prophet) in a way that everyone can hear and in a direct word. Since the Prophet's message can be authenticated only by a miracle, Muʽtazilī thinkers paid great attention to this issue, organized and formed natural theories about the universe in a way that miracles can occur. Naẓẓām explains a kind of miracle that occurs under the power of Allah, by his theory of nature called latency and occurrence (kumūn-ẓuhūr). His view of miracles is rooted in the Muʽtazilī classification of miracles.
Naẓẓām argues that in the theory of nature, things are infinitely divided. He also argues that all qualities considered accident (aʽrāḍ) by other Muslim theologians are different objects as only motion and rest are the only accidents. According to him, the universe consists of objects and accidents of motion only. In each object in the universe, an unlimited number of opposing objects (sub-components) that have different effects on each other is located in the same space. Those objects in the same space are intervened (tadākhul) with each other. Kumūn refers to sub-components that are located inside the object in a state of passing into each other, and a state of balancing each other through the push-pull motion (i‘timād). Ẓuhūr is an outward movement of the sub-component from where it is located when an impact imposed outside the object interacts with one of the sub-components contained in it. Naẓẓām says that too many opposing sub-components, such as heaviness-lightness, heat-coldness contained in the object, form an internal dynamic by providing balancing each other through inside the object with the push-pull motion. The state of balance inside the object is disrupted by an external factor affecting one of the sub-components. An external thing approaching the object interacts with one of the sub-components contained in the object. Then, the affected sub-component moves out of the object and thus the state of balance inside the object is disrupted. According to the theory of kumūn-ẓuhūr, change in objects occurs when the balance within the object is disturbed. The change in the balance also occurs not by the direct intervention of Allah and the creation of accidents, but by the disruption in the balance of natures within the object.
Naẓẓām, who advocates the intrinsic natures in things, has been criticized for not leaving any room for Allah’s influence on objects at least through miracles. This criticism is not correct. Naẓẓām says that the nature of objects depends on God, and it is possible for God to intervene in them at any time. According to him, Allah can force opposing objects into a union that is not in their natures. In their natures, unification can separate those by applying pull and push. In this way, Naẓẓām sees the intervention of Allah as possible in the occurrence of a situation that is the opposite of what is present in the nature of objects.
In Naẓẓām's theory of kumūn-ẓuhūr, there are suppressed natures and sub-components that are in a weak state inside the actual object. Furthermore, they cannot go out in any way from the actual object. One of these suppressed natures found in the object is removed from the nature of the object by the intervention of Allah when a miracle occurs in the hands of theProphet. In this case, the miracle is not something new that Allah has created, but that Allah has disclosed a hidden sub-component that is hidden in that thing that has never appeared before.
Naẓẓām’s view of miracle is something occurring under the power of the created, which Muʽtazilī scholars accept in the classification of miracles in relation to, the theory of sarfa. He suggests that the Qur'an, which he accepts under the power of the created, would not be a miracle, if the Arabs could dispute it. However, according to him, the Qur'an is a miracle because Allah prevents them from the dispute. In his understanding of sarfa, the miracles occur directly as an act of God’s divine intervention with human beings.
This study investigates Naẓẓām’s view of miracles along with his theory of nature and his understanding of sarfa.

Keywords

Mu‘tazila, Naẓẓām, The theory of nature, Miracle, Sarfa

Ebû İshak İbrâhim b. Seyyâr en-Nazzâm’ın Mûcize Anlayışı: Nazzâm’ın Tabiat Teorisi Çerçevesinde Bir İnceleme

Abstract

Bu makalede ilk dönem Mu‘tezilî düşünürlerinden olan Ebûİshâk İbrahim b. Seyyâr en-Nazzâm’ın (ö. 231/845) Allah-âlem anlayışı, tabiat teorisi ve Allah’ın âleme müdâhalesi anlamına gelen mûcize görüşü ele alınacaktır.
Mu‘tezilî âlimler teklîf halinde, Allah’ın peygamberini herkesin duyacağı şekilde ve doğrudan sözle tasdik etmesi mümkün olmadığı için, fiilî tasdik olan mûcizenin meydana gelmesini zorunlu kabul ederler. Peygamberin sözlerinin doğruluğu ancak mûcizeyle ispatlandığı için Mu‘tezilî düşünürler, bu konuya çok büyük önem vermiş, hatta âleme dair tabiat teorilerini bile mûcizenin meydana gelişine imkân sağlayacak tarzda düzenleyip oluşturmuşlardır. Mu‘tezilî âlimlerin mûcize tasnifinde kabul ettikleri Allah’ın gücü altında meydana gelen türde gerçekleşen mûcizeyiNazzâm, kümûn-zuhûr adı verilen tabiat teorisiyle açıklar.
Nazzâm, kümûn-zuhûr olarak bilinen tabiat teorisinde cismin sınırsız sayıda bölündüğünü, Müslüman kelâmcılar tarafından araz olarak kabul edilen bütün niteliklerin farklı birer cisim, sadece hareket ve sükûnun araz olduğunu savunur. Ona göre âlem, cisimler ve hareket arazından oluşur. Âlemde bulunan her bir nesnenin içinde, birbirine farklı etkide bulunan sınırsız sayıda karşıt cisimler, iç içe geçmiş bir halde (tedâhül) aynı mekânda bulunurlar. Kümûn, cismin içinde birbirinin içine geçmiş durumda ve birbirlerine uyguladıkları itme-çekme hareketiyle (i‘timâd) denge halinde bulunan alt bileşenleri ifade eder. Zuhûr ise, nesneye dışarıdan gelen bir etkinin, nesnenin içinde bulunan alt bileşenlerden biriyle etkileşime geçtiğinde, alt bileşenin bulunduğu yerden dışarıya çıkış hareketidir. Nazzâm, cismin içinde bulunan ağırlık-hafiflik, sıcaklık-soğukluk gibi sayılamayacak kadar çok karşıt alt bileşenlerin birbirlerine uyguladıkları itme-çekme hareketiyle cismin içindeki dengeyi sağlayarak bir iç dinamik oluşturduklarını söyler. Cismin denge hali, ancak alt bileşenlerden birini etkileyen dış bir faktör tarafından bozulur. Cisme dışarıdan yaklaştırılan bir nesne, cismin içinde bulunan alt bileşenlerden birini etkiler. Etkilenen alt bileşen cismin dışına çıkar ve nesnenin denge hali bozulur. Nazzâm’ın savunduğu kümûn-zuhûr teorisine göre nesnelerdeki değişim, nesnenin içindeki dengenin bozulmasıyla gerçekleşir. Dengedeki bu değişiklik de Allah’ın doğrudan müdâhalesi ve arazları yaratmasıyla değil, cismin içindeki tabiatların dengesinin bozulmasıyla meydana gelir.
Nesnelerde tabiatın varlığını savunan Nazzâm, nesneler arası ilişkilerde faal tanrı anlayışına ve mûcizeye yer bırakmadığı öne sürülerek eleştirilmiştir. Bu eleştiri isabetli değildir. Çünkü Nazzâm, nesnelerde bulunan tabiatın, fiillerinde tümüyle Allah’a bağlı olduğunu ve Allah’ın nesnelere her an müdahâlede bulunabileceğini söyler. Ona göre Allah zıt nesneleri tabiatlarında olmayan bir birleşmeye zorlayabilir. Tabiatlarında birleşme olanları güç uygulayarak ayırabilir. Bu şekilde Nazzâm, nesnelerin tabiatında mevcut olanın tam tersi bir durumun meydana gelmesinde Allah’ın müdâhalesini mümkün görür.
Nazzâm’ınkümûn-zuhûr teorisinde, nesnenin içinde zayıf halde bulunan ve baskılandığı için normal şartlarda hiçbir şekilde dışarı çıkamayan zayıf tabiatlar ve cisimler vardır. Nesnede bulunan bu zayıf tabiatlardan biri, nesnenin tabiatından uzaklaştırılması suretiyle, peygamberin elinde mûcize meydana geleceği esnada, Allah tarafından müdâhaleyle dışarı çıkarılır. Bu durumda mûcize, Allah’ın yeni bir şey yaratması değil, cisimde gizli olarak bulunan ve daha önce hiç ortaya çıkmayan gizli bir alt bileşenin Allah tarafından dışarı çıkarılmasıdır.
Mu‘tezilî âlimlerin mûcize tasnifinde kabul ettikleri yaratılmışların gücü altında meydana gelen türde gerçekleşen mûcizeyiNazzâm, sarfe teorisiyle açıklar. O, yaratılmışların gücü altında yer alan türde kabul ettiği Kur’an’ın te’lif ve nazmının mûcize olmadığını, bu nedenle Arapların ona muâraza edebilecek güce sahip olduklarını, fakat Allah’ın onları muârazadan engellemesiyle (sarfe) Kur’an’ın mûcize olduğunu öne sürer. Onun sarfe anlayışında mûcizeler, Allah’ın insana doğrudan müdahalesiyle (sarfe) gerçekleşir.
Bu makalede Nazzâm’ınmûcize görüşü, tabiat teorisi ve sarfe anlayışıyla birlikte ele alınmıştır.

Keywords

Mu'tezile, Tabiat Teorisi, Mûcize, Sarfe, Nazzâm

References

• Altıntaş, Hayranî. “Dehriyye”.Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/ 107-109. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Aristoteles. Fizik. çev. Saffet Babür. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001.
• Atay, Hüseyin. Fârâbî ve İbn Sînâ’ya Göre Yaratma. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
• Bağdâdî, Abdülkâhir b. Tâhir el-. el-Fark beyne’l-fırâk ve beyânü’l-fırkati’n-nâciye minhum. Thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1995.
• Bağdâdî, Abdülkâhir b. Tâhir el-. Kitâbu Usûli’d-dîn. İstanbul: Dâru’l-Fünûn İlahiyat Fakültesi, 1346/1928.
• Bâkıllânî, Kâdî Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib. Kitâbü’l-Beyân ani’l-fark beyne’l-mu‘cizâtve’l-kerâmât ve’l-hiyel ve’l-kehâneti ve’s-sihri ve’n-narencât. Thk. Richard J. McCarty. Beyrut: el-Mektebetü’ş-Şarkıyye, 1377/1958.
• Bulğen, Mehmet. Klasik İslâm Düşüncesinde Atomculuk Eleştirileri. İstanbul: İlahiyat FakültesiVakfı Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap İslâm Kültürünün Akıl Yapısı. çev. Burhan Köroğlu - Hasan Hacak - Ekrem Demirli. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2. Basım, 2000.
• Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr el-. Kitâbü’l-Hayevân. Thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 7 Cilt. Kahire: Mektebetu Mustafa el-Babi el-Halebi ve Evlâduhu, 2. Basım, 1385/1965.
• Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr el-. “Hucecü’n-nubuvve”. Resâilü’l-Câhız. Thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 3/223-281. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1411/1991.
• Cengiz, Yunus. Doğa ve Öznellik Câhız’ın Ahlâk Düşüncesi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Cengiz, Yunus. “Nazzâm’ın Düşüncesinde Tanrı, Doğa ve İnsan”. Doğudan Batıya Düşüncenin Serüveni: İslâm Düşüncesinin Altın Çağı. Ed. Abdullah Kahraman. 5/573-604. İstanbul: İnsan Yayınları, 2015.
• Cengiz, Yunus. “Nazzâm’ın Doğa Felsefesinde İ’timâd Hareketi: Ne’liği ve İşlevi”, Milel ve Nihal: İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi 11/1 (Ocak-Haziran 2014), 143-168.
• Coşkun, Ahmet. “Mesh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/ 303-304. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
• Cüveynî, Ebü’l-Meâlî Abdullah b. Yusuf İmâmü’l-Haremeyn el-. eş-Şâmil fî usûlid-dîn. Thk. Ali Sâmi en-Neşşar. İskenderiye: Münşeetü’l-Maârif, 1389/1969.
• Çelebi, İlyas. “Nazzâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/466-469. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Demir, Osman. Kelâmda Nedensellik İlk Dönem Kelamcılarında Tabiat ve İnsan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Ebû Rîde, Muhammed Abdülhâdi. Min Şüyûhi’l-Mûtezile İbrâhîm b. Seyyâr en-Nazzâm ve arâühü’l-kelâmiyye el-felsefiyye. Kâhire: Dâru’n-Nedîm li’s-sahâfeti ve’n-neşr ve’t-tevzî’, 2. Basım, 1989.
• Ebu’l-Kâsım el-Ka‘bî, Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd el-Belhî. Kitâbü’l-Makâlât ve meahu uyûnu’l-mesâil ve’l-cevâbât. Thk. Hüseyin Hansu - Râcih Kürdî - Abdülhamid Kürdî. İstanbul: Kuramer - Amman: Dârü’l-Feth, 2018.
• Ess, Josef Van. “Ebû İshak en-Nazzâm Örneği Üzerinden Kelâm-Bilim İlişkisi”. Çev. Mehmet Bulğen. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 46 (Nisan 2014), 267-286.
• Ess, Josef Van. “Abû Eshâq al-Nazzâm”. Encyclopedia Iranica. Ed. EhsanYarshater. 1/275-280. London: Routledge and Kegan Paul, 1985.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Alî b. İsmail el-. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfü’l-musallîn. Nşr. Helmut Ritter. Weisbaden: Franz Steiner Verlag, 1400/1980.
• Fahreddin er-Râzî, Muhammed b. Ömer b. el-Hüseyin. Nihâyetü’l-i‘câz fî rivâyeti’l’-i‘câz. Thk. Nasreddin Hacımüftüoğlu. Beyrut: Dâru Sâdır, 2004.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyin Abdürrahim b. Muhammed b. Osman el-. el-İntisâr ve’r-red âlâ İbn Râvendî el-mülhid. Thk. H. S. Nyberg. Beyrut: Mektebetü’d-Dâri’l-Arabiyyeti li’l-Kitab, 2. Baskı, 1442/1993.
• Hillî, Cemâleddîn Ebû Mansur Hasan b. Yusuf el-Mutahhar Allâme el-. Menâhicu’l-yakîn fî usûli’d-dîn. Thk. Muhammed Rıza el-Ensârî el-Kummî. Kum: Yârân, 1416/1995.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Alî b. Saîd ez-Zâhirî el-Endelûsî. el-Fasl: Dinler ve Mezhepler Tarihi. çev. Halil İbrahim Bulut. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• İbn Metteveyh, Ebû Muhammed Hasan b. Ahmed. et-Tezkire fî ahkâmi’l-cevâhir ve’l-a’râz. Nşr. Sâmi Nasr Latîf - Faysal BüdeyrAvn. Kâhire: Dâru’s-Sekâfeti li’t-tıbâ’a ve’n-neşr, 1975.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. Hasan el-Ensârî. Mücerred makâlâti’ş-şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. Thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1987.
• Kâdî Abdülcebbar, Ebü’l-Hasen Ahmed el-Hemedânî. el-Muhît bi’t-teklîf li’l-Kâdî Abdilcebbâr cemea el-Hasan b. Ahmed b. Metteveyh. Thk. Ömer Seyyid Azmî. Kâhire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, t.y.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl IX (et-tevlîd). Thk. Tevfik Tavil – Sâid Zayid. Kâhire: ed-Dârü’l-Mısriyye, 1383/1963.
• Kâdî Abdülcebbar, Ebü’l-Hasen Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl XVI (İ‘câzü’l-Kur’an). Thk. Mahmud Muhammed Kâsım, Ed. İbrahim Mezkûr-Tâhâ Hüseyin. Kahire. t.y.
• Kâdî Abdülcebbar, Ebü’l-Hasen Ahmed el-Hemedânî. Tesbîtu Delâili’n-Nübüvve: Mûcizelerle Hz. Peygamber’in Hayatı. Çev. M. Şerif Eroğlu - Ömer Aydın. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• Kandemir, Ahmet Mekin. Mu‘tezilî Düşüncede Tabiat ve Nedensellik. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Kandemir, Ahmet Mekin. “Mu’tezile’de Zorunlu Nedensellik ve Mûcize: Tabiat (Tab‘) Teorileri Çerçevesinde Bir İnceleme”. Kader 18/1 (Haziran 2020), 31-60.
• Kur’an-Kerim Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları. 12. Baskı, 2011.
• Martin, Richard Carleton. A Mu‘tazilite Treatise on Prophethood and Miracle: Being Probably the bâb alâ l-Nubuvvah from the Ziyâdat al-sharh by Abû Rashid al-Nîsâbûrî (Died First Half of theFifty Century A. H.). Michigan: New York University. Doktora Tezi/Ph. D. Dissertation, 1975.
• Mâtüridî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-. Kitâbü’t-Tevhid. Thk. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruçi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2002.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasan Alî b. Muhammed b. Habib el-. en-Nüket ve’l-uyûn tefsîrü’l-Maverdî. Thk. es-Seyyid b. Abdülmaksud b. Abdürrahim. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992.
• Necrânî, Takıyyüddîn Muhtar b. Mahmûd el-Ucâlî en-. el-Kâmil fi’l-istiksa fî mâ belegana min kelâmi’l-kudema. Thk. es-Seyyid Muhammed eş-Şâhid. Kahire: el-Meclisü’l-A’la li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1420/1999.
• Neşşâr, Alî Sâmi. İslâm’da Felsefî Düşüncenin Doğuşu. Çev. Osman Tunç. 2 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 1999.
• Nîsâbûrî, Saîd b. Muhammed b. Saîd Ebû Reşîd en-. Ziyâdâtü’ş-şerh (A Mu’tazilite Treatise on Prophethood and Miracles: Being Probaply the Bâb ala l-Nubuvvah from the Ziyâdât al-Sharh by Abû Rashid al-Nîsâbûrî (Died First Half of the Fifth Century A. H. içinde). Nşr. Richard C. Martin. Michigan: New York University, 1975.
• Şehristânî, Muhammed b. Abdülkerim eş-. el-Milel ve’n-nihal: Dinler, Mezhepler ve Felsefî Sistemler Tarihi. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Taşçı, Özcan. “Necrâni, Takıyyüddîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/508-509. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Uludağ, Süleyman. “Kalb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/229-232. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Wolfson, H. Austryn. Kelâm Felsefeleri Müslüman-Hıristiyan-Yahûdî Kelamı. Çev. Kasım Turhan. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2001.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kümûn”.Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/552. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002.