Kelâm’da “Ta‘lîm-i Esmâ”: Dil Teorileri Bağlamında İlâhî Mânaların İsimlendirilmesi Meselesi

Year 2020, Volume: 18 Issue: 2, 500 - 538, 31.12.2020

Hamdullah Arvas

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.805186

Cited By: 5

Abstract

Kur’ân’da, Bakara Sûresinin 31. ayetinde, Hz. Âdem’e bütün isimlerin öğretildiği belirtilmektedir. Söz konusu âyet, ilâhî kudretin dilin kaynağı üzerinde belirleyici olduğuna işaret etmektedir. Bununla birlikte insanların sürekli yeni düşünceler keşfettikleri, kavramları belirtmek üzere semboller icat ettikleri bilinen bir gerçektir. Bu durum dinî düşüncede özellikle dil ve hakikat arasında mutlak ve statik ile mukayyet ve dinamik olanı bağdaştırmayı zorunlu kılmaktadır. Bu nedenle kelâmcılar da tarihsel süreçte Kur’ân’da işaret edilen hakikatlerin mutlak boyutu ile hayatın yenilikçi ve dinamik boyutu arasında bir anlama ve anlamlandırma faaliyetini icra etmişlerdir. Bu sorumluluk günümüzde de devam etmektedir. Fakat modern dönemde, dil, düşünce ve varlık ilişkisinin kelâm düşüncesinde neye tekâbül ettiğini tespit etmek için öncelikle konunun klasik kelâm kaynaklarındaki izdüşümlerini bilmek gerekmektedir. Bu amaçla tasarlanmış çalışmamızda ta‘lim-i esmâ meselesi bağlamında ilâhî mânaların isimlendirilmesinin hakikat ve değeri irdelenmiştir. Bu bağlamda araştırmada öncelikle dil teorilerine, dil düşünce ilişkisine ve ilâhî mânaları belirtmek üzere kurucu kaynaklarda kullanılan isimlerin tevkîfî olup olmadığı meselesine odaklanılmıştır. Esasında ta‘lîm-i esmâ konusu, Kur’ân merkezli bir mesele olmasına rağmen zât-sıfat ilişkisi ve halku’l-Kur’ân gibi gerilimli tartışmaların gölgesinde kalmıştır. Bununla birlikte kelâmcıların zât-sıfat, halku’l-Kur’ân, hüsün ve kubûh meselelerine yaklaşımlarından hareketle onların ilâhî mânaların isimlendirilmesi konusundaki görüşlerine ulaşmak mümkün olmuştur. Araştırmada görüleceği üzere kelâmcıların ta‘lîm-i esmâ meselesine yaklaşımları onların zât ve sıfat anlayışları ile paralellik arz etmektedir. Zira Allah’ın bir ismi olması bakımından bazı kelimelerin hem anlam hem de lafız olarak kadîm bir belirlenmişliğe sahip olup olmadığı meselesinin ortaya çıkması aynı zamanda Kelâm’da ilâhî mahiyet konusundaki tartışmaların bir devamıdır. İlâhî isimler ezelî bir belirlenmişliğe sahipse, bu durumda her ismin Allah’a izafe edilmesinin kaynağı da ezelî olacaktır. Ayrıca beşer dilinde ifade bulan isimler, Allah’ın adları ile aynı ise bu da tecsîme yol açacaktır. İsimler Allah’ın zâtından ayrı ve gayrıdır denilse birden fazla ezelî ve ebedî varlık olacaktır. Bu kadar çok sayıda ezelî ve ebedî varlığın bulunması ise tevhîd ilkesine aykırıdır. Ne var ki sıfat ile zâtın zihinde birbirinden ayrılması ile dış dünyada bir ve beraber bulunması arasındaki ayrım fark edilmediği durumlarda sıfatlar, zâtın dışında ve ondan bağımsız, zâta zâid şeyler gibi anlaşılmıştır. Bu bağlamda Mu‘tezilî kelâmcılar Allah’ın zâtını hâdis niteliklerde tenzîh ederken kıdem kavramına büyük önem vermişler, âlemle ilişkili olan ilâhî eylemleri, zâtla özdeş yetkinliklerle temellendirdikleri için âlemde tahakkuk eden bütün varlıkları muhdes kategorisine almışlardır. Bu nedenle, her ne kadar Allah’ın zâtı ile alîm olduğu belirtilse de ilâhî ilmin zaman ve mekân koşullarındaki ontolojik ve epistemolojik tahakkuku âlemin muhdesliği içinde tasarlanmıştır. Bu açıdan bakıldığında Mu‘tezilî kelâmcılara göre Kur’ân’da belirtilen isimler tıpkı Kur’ân’ın kendisi gibi hâdistir. Bunlar mâna itibari ile ilâhî ilmin sınırları içinde olmakla birlikte kelimeleri itibari ile beşerîdir. Dolayısıyla Ebû Ali Cübbâî’de karşılık bulduğu üzere insanların konuşmalarında Allah’ı tarif etmek üzere kullandıkları bu isimler ıstılâhîdir. Allah’ın zât ve sıfatlarını bir iletişim dili içinde belirtmek için dilin diğer kelimeleri gibi insanlar tarafından uzlaşma ile belirlenmiştir. Allah vahiy esnasında bu kelimelerle insanlara hitap etmiştir. Sonuç olarak Mu‘tezile kelâmcıları isim ve müsemmâ ilişkisini ıstılâhî görürken Ehl-i sünnet kelâmcıları meseleyi Allah’ın her şeyi yaratmasını temel alan büyük resmin içinde konumlandırmışlardır. Üçüncü bir yol olarak ortaya çıkan meleke ya da kuvve teorisine bazı Eş‘arî ve Mâtürîdî kelâmcıları destek vermişlerdir. Bu bağlamda vahyi kavramsal olarak Allah’a, söz değeri bakımından insana tahsis eden Mâtürîdî’nin görüşlerinin, meleke teorisine uygun olduğu tespit edilmiştir.

Keywords

Kelâm, Ulûhiyet, İsim, Tevkîfîlik, Istılâhîlik, Meleke

The Theory of Ta‘lim al-Asma in Kalâm: The Matter of Naming Divine Meanings in the Context of Language

Abstract

In the verse (2:31) of the Qur’ān, it is mentioned that all names were taught to Adam (PBUH). This verse indicates that revelation is decisively the source of language. On the other hand, it is a common fact that people have been constantly producing symbols to express new ideas and concepts. This situation makes it necessary to associate the utterance (muṭlaq) and static with the relative (al-muqayyah) and dynamic between language and reality in religious thought. In the historical process, Mutakallims have undertaken the responsibility of understanding and interpretation between the transcendent dimension of the religion (ad-Dīn) indicated in the Qur’ān and the innovative and dynamic dimension of life. The Mutakallims’ responsibility continues today. However, to establish the relationship among language, thought, and existence in today’s kalâm, it is necessary to identify the roots of this subject in kalām’s classical sources. In our study designed for this purpose, the truth and value of naming divine meanings in the context of ta‘līm al-asmā’ are examined. On the other hand, since dealing with such a large subject in a limited study is not possible, it is just focused on the research of linguistic theories, the relationship between language and thought, and the issue of whether the names used in the main sources to indicate the meanings are divinely determined (tawqīfī). In fact, it has been determined that the subject of ta'līm al-asmā’ is overshadowed by the vehement debates over the createdness of the Qur’ān (Khalq al-Qur’ān) and the relationship between Allāh’s essence and His attributes, although it is a Qur’ān-centered issue. As can be seen in the study, the approach of the Mutakallims to the issue of ta‘līm al-asmā’ is parallel to their understanding of Allāh’s essence and His attributes. As stated in this research, if the divine names were determined by Allāh, then Allāh’s names will be eternal. Besides, if the names expressed in human languages are the same as the essence of Allāh, this will lead to the problem of eternality. If it is said that the names are separated and unrelated from Allāh’s essence, there will be also more than one independent and eternal being. The idea of multiple eternal beings is against the principle of tawḥīd. However, in cases where the distinction between attributes and essence of Allāh is separated from each other in the mind, it causes attributes to be considered as something existing independently of the essence of Allāh. Therefore, as stated in the study, Mu‘tazilite theologians, who were very sensitive about this issue, attached great importance to the concept of eternity (qadīm) while transcending the essence of Allāh from the attributes of the created. As they appealed to tanzīh by which they transcend Him from all the originated things in time, they were focused on His eternality (qidam). In this regard, all His actions concerning the universe are regarded as temporal, in other words, originated in time (ḥādith). From this point of view, according to them, Allāh’s names specified in the Qur’ān are created just like the Qur’ān itself. Although their meanings are within the boundaries of the Divine Knowledge, their wordings (lafiẓ) belong to humans. Therefore, these names (asmâ’) that people use to describe Allāh in their speech, as Abū ‘Alī al-Jubbā’ī argues, are determined by the convention of the human. It has been determined by people via consensus, like other words of the language, to indicate the essence and attributes of Allāh in a language because of communication. Then, Allāh has sent down His message to people with these words. The conclusion that Mu‘tazilite theologians have regarded the connection of names with the meanings in Allāh’s knowledge as a linguistic use, while Sunnī theologians have addressed this issue based on the creative act (Khalq) of Allāh. There is another explanation which is known as the theory of faculty or habitus as an alternative way. Some Ash‘arî and Māturīdī theologians supported this theory. Today, the importance of this new perspective is clear, which appears another association of both ideas. In this context, it has been determined that the views of Māturīdī, who attributes the content (or meaning) of revelation (waḥy) to Allāh while arguing that its wordings belong to humans, are more appropriate to the theory of the faculty (malakah).

Keywords

Kalâm, Divinity (Ulûhiyyah), Name (Ism), Divine Inspiration (Tawqīfī), Common Convention (Istilāḥī), Faculty (Malakah)

References

• Abdulhamîd, Muhammed Muhyiddîn. Tuhfetü’s-seniyye. Riyad: Mektebetu Daru’s-Selam, 1997.
• Aksan, Doğan. Her Yönüyle Dil: Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: TDK, 2003.
• Alp, Talha Hakan. Mantık: İsagoci Tercümesi. İstanbul: Yasin Yayıncılık, 2012.
• Arabî, Muhyiddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed. Fusûsü’l-hikem. Çev. Aytekin Şahin. Ankara: Sure Yayınevi, 2017.
• Aristo. Complete Works: Digital Edition. Ed. Jonathan Barnes. New Jersey: Princeton University Press, 1995.
• Aruçî, Muhammed. “el-Esma ve’s- Sıfat”. Türkiye Diyanet Ansiklopedisi. 11/420–421. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995.
• Aruçî, Muhammed. “el-Esma ve’s- Sıfat”. Türkiye Diyanet Ansiklopedisi. 11: 420-421. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995.
• Aster, Ernst Von. Bilgi teorisi ve Mantık. çev. Macit Gökberk. İstanbul: Mehmet Sadık Kağıtçı Matbaası, 1945.
• Bağdâdî, Ebü’l-Hayr Hasan b. Sivar. “Âlemin Hudûsuna İlişkin Yahya en-Nahvî ile Kelâmcıların Delillerinin Karşılaştırılması”. Kelâm Araştırmaları Dergisi. çev. Cemalettin Erdemci. 2: 158. Ankara, 2009.
• Bağdâdî, Ebû Mansur Abdülkâhîr. el-Fark beyne’l-firâk. Thk. Muhammed Abdulhamid Muhyiddin. Beyrut: Darü’l-Marife Mustalahat, ts.
• Bağdâdî, Ebû Mansur Abdülkâhîr. el-Fark beyne’l-firâk ve beyâni’l-firaki’n-nâciye. Beyrut: Dârü’l-Afâk Şâmile, 1977.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyip. et-Takrîb ve’l-irşâd. Müessesetü’r-Risale, 1998.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyip. et-Temhîd el-evâil fi telhisi’d- delâil. thk. İmaduddin Ahmed Haydar. Beyrut: Müesseti’l-Kutub, 1987.
• Basrî, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Alî b. Tayyib. el-Mu’temed fi usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Hamîdullah. Şam: Ma’hedi İlmî, 1964.
• Berg, R. M. van den. Proclus’ Commentary on the Cratylus in Context : Ancient Theories of Language and Naming. BRILL, 2007.
• Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. Kitabu esmâillâhî ve’s-sıfatihi. thk. Muhammed Muhibuddin Ebû Zeyd. Kahire: Darü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2009.
• Câbirî, Muhammed Âbîd. Bunyetü’l-akli’l-Arabi. Beyrut: Dirasati’l-Vahdeti’l-Arabiyye, 2009.
• Cansız, Hasan. "Klasik Dönem Kelamında Peygamberlere Yüklenen Toplumsal İşlevler". Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10 / 23 (Aralık 2019): 579-606. https://doi.org/10.35415/sirnakifd.622413
• Condon, John C. Kelimelerin Büyülü Dünyası: Anlambilim ve İletişim. çev. Murat Çiftkaya. İstanbul: İnsan Yayınları, 2000.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed Seyyid Şerîf. Şerhü’l-mevâkıf. çev. Ömer Türker. İstanbul: TYEKB Yayınları, 2015.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed Seyyid Şerîf. Taʻrîfât. Beyrut: Dârü’l-Kûtûbi’l-İlmiyye, 1983.
• Çelik, Hüseyin. “Kur’ân’a Göre Hz. Âdem’in Yaratılışı”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (2011), 49–70.
• Cüveynî, Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. el-İrşâd. Thk. Said Temîm. Beyrut: Müesseti’l-Kütübü’s-Sekâfe, 1416.
• Demir, Ramazan. Arap Dilbilimcilerine Göre Dillerin Kaynağı Meselesi -Doktora Tezi. MÜİF SBE, 2008.
• Deniz, Gürbüz. “Kur’ân’a Göre Hz. Adem (a.s.)’in Serüveni”. İslâmî Araştırmalar 22/2 (2011), 89–105.
• Düzgün, Şaban Ali. “İsimler’den Kelimeler’e: Adem’den İbrahim’e İnsan Zihninin Tekamülü”. KADER Kelâm Araştırmaları Dergisi 9/1 (09 Şubat 2011): 1-6. https://doi.org/10.18317/KADER.77878.
• Ebü’l-Bekâ, Eyub b. Musa el-Hüseynî. Külliyât mu’cem fi mustalahât ve’l-furugu’l-lugaviyye. Thk. Adnan Deviş - Muhammed Masrî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1433.
• Ebü’l-Feyd, Muhammed b. Muhammed Abdurrezzâk. Tacul ârus min cevâhîrî’l-kâmûs. çev. Dârü’l-Afâk. Kahire: Dârü’l-Hidâye, 1995.
• Ebû Hanife, Numan b. Sâbit. el-Vasiye: İmam Azamın Beş Eseri. çev. Mustafa Öz. İstanbul: İFAV Yayınları, 1992.
• Elsöz, Ümit. “Hz. Âdem Kıssasına Kelâmî Açıdan Yeni Bir Bakış”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/8 (2018), 135–157.
• Ellul, Jacques. Sözün Düşüşü. çev. Hüsamettin Aslan. İstanbul: Egin Yayınları, 2012.
• Erdem, Sabri. “Ma’nevi Sıfatlar Üzerine”. AÜİFD 44/1 (2003).
• Erkman, Fatma. Göstergebilime Giriş. İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yay, 2006.
• Ersöz, Muhammed. Kur’ân’ın Dil Yapısı ve Kuran Kelimelerinin Terimleşmesi. Erzurum: Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi. SBE, 2014.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim. el-İbane an usûli’d-diyâne. thk. Fevkiye Huseyin Mahmud. 1. Baskı. Kahire: Dârü’l-Ensâr, 1397.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim. Makâlâtü’l-islâmiyyin ve ihtilâfü’l-musallîn. thk. Helmut Ritter. Wesbaden: Franz Şitayz, 1980.
• Esed, Muhammed. Kur’ân Mesajı. çev. C. Koytak - R. Ertürk. İstanbul: İşaret Yayınları, 1999.
• Ess, Josef Van. “Allah’ın Varlığı Konusunda Erken Dönem İslâm Teologları”. Kelâm Araştırmaları Dergisi. çev. Mehmet Bulgen 12/1 (01 Şubat 2014). https://doi.org/10.18317/kader.92151.
• Fârâbî, Ebû Nasr. Harfler Kitabı. çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayınları, 2008.
• Fârâbî, Ebû Nasr. İhsâü’l-ûlûm. thk. Ali Bu Malham. Beyrut: Daru’l-Mektebetü’l-Hilâl, 1996.
• Farukî, İsmail R. İslâm Kültür Atlası. çev. M.Okan Kibaroğlu. İstanbul: İnkılâp Yayınları, 1999.
• Focault, Michael. Kelimeler ve Şeyler. çev. M. Ali Kılıçbay. İstanbul: İmge Yayınları, 2001.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed. el-Maksâdü’l-esnâ fî şerhî meânî esmâillâhi’l-hüsnâ. thk. Bessam Abdulvahab. Kıbrıs: el-Cifân ve’l-Cabi, 1987.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Ahmed. el-İktisâd fi’l-itikâd. thk. Abdullah Muhammed Halili. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye şamile, 2004.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Ahmed. “el-Munkız mine’d-dalâl”. Mecmuâtu resâil. thk. İbrahîm Emin Muhammed. Kahire: Mektebetu’t-Tevkifiyye, 1989.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Ahmed. İlcâmü’l-â’vâm an ilmi’l-Kelâm. thk. Semih Duğaym. 1. Baskı. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1993.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Ahmed. Mi’yârü’l-ilm fî fenni’l-mantık. Kahire: Darü’l-Meârif, 1961.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Ahmed. Mustasfâ. thk. Muhammed Abdusselam. Dârü’l-Kûtûbi’l-İlmiyye, 1993.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Ahmed. Tehâfütü’l-Felâsife: Filozofların Tutarsızlığı. çev. Bekir Sadak. İstanbul: Ahsen Yayınları, 2002.
• Gibb, H.A.R. İslâm’da Dinî Düşünce Yapısı. çev. Ergun Göze. İstanbul: Boğaziçi Yay, 1997.
• Gilliot, Claude. Books and Written Culture of the Islâmic World - Studies Presented to Claude Gilliot on the Occasion of His 75th Birthday : Islâmicae Litterae Scripta Claudio Gilliot Septuagesimum Quintum Diem NatÂlem Celebranti Dicata. Thk. Andrew Rippin - Roberto Tottoli. BRILL, 2014.
• Guiraud, Pierre. Anlambilim. çev. Berke Vardar. İstanbul: Multilingual, 1999.
• Gündüzöz, Soner. Arapça’da Kelime Türetimi. 1. Baskı. Samsun: Din ve Bilim Kitapları Yayıncılık, 2005.
• Gündüzöz, Soner. “Arapçanın Potansiyeli: Arapça’da Kelime Türetim Yollarına İlişkin Bir İnceleme”. Marife Dinî Araştırmalar Dergisi. 4/2. 2004.
• Graves, Robert. Yunan Mitleri: Tanrılar, Kahramanlar ve Söylenceler. çev. Uğur Akpur. İstanbul: Say Yayınların, 2010.
• Hanefi̇, Hasan. “Teoloji mi Antropoloji mi?” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. çev. Mustafa Sait Yazıcıoğlu 23 (1979): 505-531. https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000000588.
• Hanefi, Hasan. “Dilden Düşünceye”. çev. Abdullah Hâcibekiroğlu. Mütefekkkir: Aksaray Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi 4/7 (2017), 261–272.
• Horovitz, S. Yunan Felsefesinin Kelâma Etkisi. çev. Özcan Taşcı. İstanbul: Litera Yayınları, 2014.
• İbn Aşûr, Muhammed Tâhir b. Muhammed. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. Tûnus: Dârû’t-Tûnusiyye, 1984.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân b. Cinnî el-Mevsılî el-Bağdâdî. Hasâis. çev. Muhammed Ali en-Neccâr. Beyrut: Â’metu’l-Kitâb, 1952.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî el-Mağribî. Mukaddime. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2009.
• İbn Hazm, Alî b. Ahmed b. Saîd. el-Fasl fi’l-ehvâ ve’l-milel ve’n-nihâl. Beyrut: Daru’l-Marife, 1975.
• İbn Manzûr, Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî. Lisânü’l-Arâb. Beyrut: Daru’s-Sadr, 1414.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velid Muhammed b. Ahmed. el-Keşf âlâ menâhîci’l-edille fi akâidi’l-mille. thk. Muhammed Âbîd Câbirî. Beyrut: Merkezi Dirâsâti’l-Vahdeti’l-Arabiyye, 1998.
• İbn Sînâ, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. Yorum Üzerine. çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayınları, 2006.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. Kitâbu’l-îmân. Amman: Dârü’l-Beşîr, 1996.
• İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Savfan Adnan Davedi. Beyrut: Daru’l-Kalem, 1412.
• İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb. Tefsiru’r-Ragıb el-İsfahânî. thk. Muhammed Abdulaziz Besyuni. 1. Baskı. Külliyetü’l-Adab, 1999.
• İslâmoğlu, Mustafa. Kur’ân’a Göre Esma-i Hüsna. İstanbul: Düşün Yayınları, 2012.
• İzutsu, Toshihiku. Kur’ân’da Allah ve İnsân. çev. Süleyman Uludağ. Ankara: AÜ Basımevi, 1975.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen. el-Muhît bi’t-teklîf. thk. Ömer Seyyid İz. Kahire: Şirketu’l-Mısriyye, 1384.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen. Muğnî fi ebvâbî tevhîd ve’l-adl. thk. Mahmud Hudeyri. Kahire: Daru’l-Mısriyyei, 1958.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen. “Muhtasar fi usûli’d-dîn”. Resâilü’l-adl ve’t-tevhîd. thk. Muhammed Ammâra. Kahire: Daru’l-Hilal, 1971.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen. Şerhu’l-usûli’l-hamse. thk. Ahmed b. el Huseyn. Kahire: Mektebetu Vehb, 1996.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen. Şerhu’l-usûli’l-hamse. thk. Ahmed b. Hüseyin. Beyrut: Dârü’l-İhyâi’t-Tûrâs, 2012.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen. Tenzîhü’l-Kur’ân anil-metâin. Beyrut: Daru’n-Nahde, ts.
• Kahraman, Ferruh. “Hazireti Âdem’e (a.s.) Öğretilen isimler: İnsanın Gerçek mahiyetinin Tezâhürü”. Balıkesir İlahiyat Dergisi 11/ (2020), 39–63.
• Keskin, Halife. İslâm Düşüncesinde Allah-Alem İlişkisi. İstanbul: beyân Yayınları, 1996.
• Kırbaşoğlu, Hayri. Sünnî Paradigmanın Oluşmasında Şafiî’nin Rolü. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2003.
• Koç, Turan. Din Dili. İstanbul: İz Yayınları, 1998.
• Lewis, Bernard. Arabs in History. New York: Oxford University Press, 2002.
• Mâtûrîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd. thk. Muhammed Aruşi - Bekir Topaloğlu. İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd, 2010.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. Edebü’d-dîn ve’d-dünyâ. Dimeşk: Daru’l-İbn’l-Kesîr, 2008.
• Mccrone, John. Akıldışılık Miti. çev. Şen Süer Kaya. İstanbul: Doğan Kitap, 1997.
• Meymûn, Ebû İmrân Mûsâ İbn. Delâletü’l-hâirîn. çev. Hüseyin Atay. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
• Mol, Hans, ed. “Trinity and Truth”. Calvin for the Third Millennium. 5-10. ANU Press, 2008. http://www.jstor.org/stable/j.ctt24h3nv.5.
• Mukâtil b. Süleymân. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. ed. Abdullah Muhammed Şuhat. Beyrut: Dâru’l-İhyâi’t-Tûrâs, 1. Basım, 1423.
• Nesefî, Ebü’l-Muin. Tabsıratu’l-edille fî usûli’d-din. thk. Hüseyin Atay. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2003.
• Nesefi, Ebû Hafs Necmeddin b. Muhammed. Metnu akâidi’n-Nesefî. İstanbul: Mektebetü’l-Hanefiyye, 1428.
• Neşşâr, Ali Sâmî. İslâm’da Felsefî Düşüncenin Doğuşu. çev. Osman Tunç. İstanbul: İnsan Yayınları, 1999.
• Nursî, Said. Sözler. İstanbul: Envâr Neşriyat, 1995.
• Öz, Ruhullah. Sufi’nin Akiddesi: Molla Ahmed el-Ciziri Örneği. Şırnak: Şırnak Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Özdemir, İbrahim. İslâm Düşüncesinde Dil ve Varlık: Vaz‘ İlminin Temel Meseleleri. İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
• Özsoy, Ömer. Sünnetullah: Bir Kur’ân İfadesinin Kavramsallaştırılması. Ankara: Fecr Yayınları, 1994.
• Platon. Complete Works. Dijital Editon. Thk. John M. Cooper. Indianapolis: Phackett Publishing Company, 1997.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed b. Muhammed b. Hüseyin. Usûlü’d-dîn. Meşhed: Camietu’l-Meârif, ts.
• Porzig, Walter. Dil Denen Mucize. çev. Vural Ülkü. 1. Baskı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1986.
• Rahbar, Daud. God of Justice: A Study in the Ethical Doctrine of the Qur’ān. 1. Baskı. Netherlands: E.J. Brill, 1960.
• Ramazan Efendi, Ramazan b. Muhammed b. Şuhayr b. Şerhu Ramazan Efendi alâ şerhü’s- Sa’d ala akâidi’n-Nesefî. thk. Muhammed Hadi Mardini. 1. Baskı. Diyarbakır: Mektebetu’s-Seyda, 2012.
• Râzî, Fahreddîn. el-Mahsûl. thk. Taha Cabir. Beyrut: Müessetu’r-Risâle, 1997.
• Râzî, Fahreddîn. Mefâtihu’l-gayb. Beyrut: Dârü’l-İhyâi’t-Tûrâs, 1420.
• Râzî, Fahreddîn b. Ömer b. Hüseyin. el-Muhassal fi efkâru’l-mütakaddimin ve’l-mutaahhirin. çev. Taha Abdurrauf Sad. 1. Baskı. Kahire: Mektebetü’l-Külliyeti’l-Ezher, ts.
• Râzî, Fahreddîn b. Ömer b. Hüseyin. Levâmiü’l-beyyinât şerhu esmaillâhî ve’s-sıfat. thk. Seyyid Muhammed Bedreddîn. 1. Baskı. Mısır: Matbaatü’ş-Şerefiyye, 1323.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-Müzhir fi ulûmi’l-luğa ve envâi’hâ. thk. Fuad Alî Mansûr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1998.
• Şafiî, Muhammed b. İdris. er-Risâle. thk. Ahmed Şakir. 1. Baskı. Mısır: Meketebetü’l-Halebi, 1940.
• Şâtibî, İbrahîm b. Musa b. Muhammed. el-Muvafakât. thk. Meşhûr b. Hasen - Daru İbn Affan. Mısır: Daru’l-İbn Affân, 1421.
• Schuon, Frithjof. İslâm ve Ezelî Hikmet. çev. Şahabeddin Yalçın. İstanbul: İz Yayınları, 1998.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. el-Milel ve’n-nihâl. Beyrut: Müessetü’l-Halebî, ts.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. el-Milel ve’n-nihâl. thk. Muhammed Fehmî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1992.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. Nihâyetü’l-ikdâm fi ilmi’l-Kelâm. thk. Alfred Guillaume. Bağdat: Mektebetü’l-Müsennâ, 1964.
• Sönmez, Mustafa. “Kelâmcılara Göre ‘Dillerin Kaynağı’ Problemi İle İlgili Tartışmalara İlişkin Bir Değerlendirme”. KADER Kelâm Araştırmaları Dergisi 8/1 (2010), 183–210. https://doi.org/10.18317/KADER.75143
• Teftâzânî, Sa’düddin Mesud b. Ömer. el-Mutavvel: Şerhu’t- telhis-i miftâhü’l-ûlûm. Kahire: Dârü’l-Kûtûbi’l-İlmiyye, 1971.
• Teftâzânî, Sa’düddin Mesud b. Ömer. Şerhü’l-akâidi’n-Nesefiyye. thk. Abdusselam Abdulhadi. Beyrut: Daru’l-Beyrut, 2008.
• Teftâzânî, Sa’düddin Mesud b. Ömer. Şerhü’l-Makâsıd. thk. Abdurrahmân Umeyr. Kum: yy, 1371.
• Topaloğlu, Bekir. “Hudûs”. Diyanet İslâm Ansiklopedisi. 18. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998.
• Turan, Maşallah. “Hz. Âdem’e İsimlerin Öğretilmesinin Mahiyeti Üzerine Değerlendirmeler”. 4. Uluslarası Kültür ve Medeniyet Kongresi. ed. Bülent Cercis Tanrıtanır - Vd. Mardin: İksad Yayınevi, 2018.
• Türker, Ömer. Varlık Nedir: İslâm Filozoflarının Varlık Tasavvuru. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2019.
• Wolfson, Henry Austryn. The Philosophy of Kalam. London: Harward University Press, 1976.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl. İştikâku esmâillah. thk. Abdül Hüseyin Mübarek. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1986.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl. Tefsiru esmâillahi’l-hüsnâ. thk. Ahmet Yusuf. Beyrut: Darü’s-Sekâfe, ts.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. Keşşâf ’an hakâikî’l-gavâmidi’t-tenzîl. 3. Baskı. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1407.
• Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır. el-Burhân fi ’ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed İbrâhim. Beyrut: Dârü’l-İhyâi’t-Tûrâs, 1957.