İsbât-ı Vâcibe Giden Yolda Delillerin Telfîki Devvânî ve Ahmed Nûri Örnekleri

Year 2022, Volume: 20 Issue: 1, 113 - 133, 30.06.2022

Hülya Terzioğlu

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1104173

An Erratum to this article was published on December 31, 2022. https://dergipark.org.tr/en/pub/kaderdergi/issue/74511/1228461

Abstract

İslâm inanç sisteminin en temel konusu ve gayesi şüphesiz marifetullah (Allah’ın bilinmesi) mevzuudur. Bu konuda yapılan çalışmalar literatürde daha çok isbât-ı vâcib olarak isimlendirilmekte, kelâm, felsefe ve tasavvuf ekollerinin her biri için en kıymetli mesai olarak kabul edilmektedir. Kelâm ekolleri daha çok İbn Sînâ’nın (ö. 428/1037) etkisiyle Fahreddin Râzî (ö. 606/1210) sonrası yoğun olarak bu kavramsallaştırmayı kullanmaya başlamıştır. Sûfiyye ise daha çok vahdet-i vücûd nazariyesi temelinde bu çalışmalara katılmıştır. Kelâm ilminde bütün inanç esasları en nihayetinde Allah’a imanı açıklamak ve güçlendirmek için temellendirilir. Bu sebeple Allah’a iman aslü’l-usûl (bütün ilkelerin aslı) olarak anılır.
Tarihî konjonktürde Kelâm ilmi içerde Müslümanların inanç meselelerini tartışırken dışarda da genişleyen İslâm coğrafyasının ortaya çıkardığı inanç meselelerine isbât-ı vâcib çalışmalarıyla cevap vermeye gayret etmiştir. Bu çerçevede nübüvvet ve âhiret konuları kelâma dahil edilmiştir. Kelâm tarihi başlangıcı itibariyle özellikle materyalist çevrelere karşı Allah’ın varlığını savunurken büyük ölçüde atomculuk nazariyesini kullanmıştır. Zaman içinde İslâm felsefesi ve tasavvufun sistemleşmesiyle beraber kelâmın hudûs delili, felsefenin imkân delili ve sûfiyyenin keşf ve ilham delili üç ayrı koldan bu mesaiyi güçlendirirken hem bu ekollerin kendi içindeki etkileşimi, hem de isbât-ı vâcib çalışmalarının muhataplarının çeşitlenmesi kullanılan delilleri birbirine yaklaştırmıştır. Özellikle Şehristânî (öl. 548/1153) ve Fahreddin Râzî (öl. 606/1210) sonrası terminoloji, konu ve metodoloji anlamında gerçekleşen yakınlaşma felsefî kelâm geleneğini ortaya çıkarmıştır. Bu süreçte ontolojik, kozmolojik ve teleolojik delillerin kullanımında kelâmcılar hudûs ve imkân kavramlarını birlikte kullanmaya başlamışlardır. Osmanlının son dönemlerine kadar takip edilmesi mümkün olan bu çalışmaların önemli temsilcilerinden Celâleddin ed-Devvânî’nin (öl. 908/1502) çalışmamıza konu olmasının sebebi de isbât-ı vâcib delillerini birlikte kullanmadaki mahareti ve kendisinden sonraki süreci etkileme gücü olarak özetlenebilir. Onun bu toparlayıcı özelliği kendisinden önceki isbât-ı vâcib çalışmalarının eksik taraflarını ikmal edip kendi eserlerinde meseleleri birleştirmesinde görülmektedir. Bu sebeple yazdığı risâlelere uzun yıllar şerh ve hâşiyeler yapılmış ve bu süreç XIX. yüzyıla kadar devam etmiştir.
Özellikle bu yüz yılda materyalizmin yeniden Batıda güçlenmeye başlaması ve Osmanlıda bir kesim ilim ve fikir adamını etkilemesi benzer bir tarihî tecrübe anlamına gelmektedir. Bu sebeple Allah’ın varlık delillerinin yine birbirini destekleyerek kullanılmasının lüzumu hâsıl olmuştur. Çalışmamızda bu münasebetle sürecin geldiği noktayı görmek bakımından İslâm düşüncesinin üç temel ekolü olan kelâm, İslâm felsefesi ve tasavvufun isbât-ı vâcib konusunda ürettikleri ortak argümanları vukûfiyetle ele alan son dönem Osmanlı âlimlerinden Ahmed Nûri’nin (19. yüzyıl) görüşlerini de ele aldık.

Keywords

Materyalizm, İsbât-ı vâcib, Devvânî, Ahmed Nûri, Hudûs, İmkân, Keşf ve İlham

Supporting Institution

TÜBİTAK

Project Number

218K264

The Eclecticism of Proofs on the Road to Demonstrate The Existence of Allah: Examples of Dawwānī and Aḥmad Nūrī

An Erratum to this article was published on December 31, 2022. https://dergipark.org.tr/en/pub/kaderdergi/issue/74511/1228461

Abstract

The most fundamental subject and aim of the Islamic belief system is the subject of maʿrifatullah (knowing Allah). Studies on this subject are mostly called ithbāt al-wājib (the demonstration of God) in the literature. They are considered the most valuable work for kalām, philosophy and mysticism schools. Kalām schools started to use this conceptualization intensively after Fakhr al-Dīn al-Rāzī, mainly under the influence of Ibn Sīnā. Sūfis, on the other hand, most participated in these studies based on the theory of the unity of existence. In kalām, all the principles of belief are ultimately grounded to explain and strengthen faith in Allah. For this reason, belief in Allah is referred to as aṣl al-uṣūl (the origin of all principles).
Throughout history, scholars of kalām discussed the creedal issues of Islam in the Muslim society while it tried to answer the creedal issues abroad by the expanding Islamic geography with studies on ithbāt al-wājib. In this framework, the problems of prophecy and the hereafter are included in kalām. Since the beginning of the history of kalām, it has used the theory of atomism to a large extent, especially in defending the existence of Allah against materialists. The systematisation of Islamic philosophy and mysticism in time, the kalām cosmological argument, the argument from contingency of philosophers and the argument from kashf and ilhām of Sūfis strengthened this area from three different branches. On the other hand, the interaction of these schools within themselves and the diversification of the interlocutors of studies on ithbāt al-wājib brought these arguments closer together. The convergence in terms of terminology, subject and methodology, especially after Shahrestānī and Rāzī, revealed the tradition of philosophical theology. In this process, theologians began to use both the concepts of temporality (hudūth) and contingency (imkān) to use ontological, cosmological and teleological proofs. Dawānī, one of the eminent figures of these studies in the last periods of Ottomans, is the subject of our research, due to his skills in utilising these proofs of ithbāt al-wājib and his influence in the studies after him. His review of the matter can be observed in his effort in his works where he deals with the so-called deficiencies and errors of his predecessors regarding ithbāt al-wājib. For this reason, many annotations and commentaries were made for his treatises and ideas until the 19th century.
Especially, the advance of materialism in the West in this century showed great influence on many scholars and intellectuals in the Ottoman Empire seems to be a parallel historical experience. Therefore, it has become necessary to utilise the arguments for the existence of Allah by supporting each individual argument together. In this regard, in our study, to see the process, we also discussed the views of Aḥmad Nūrī, one of the scholars in the last period Ottoman, who dealt with the common arguments about ithbāt al-wājib produced by the three primary schools of Islamic thought: kalām, Islamic philosophy and mysticism.

Keywords

Materialism, Ithbāt al-Wājib, Dawwānī, Aḥmad Nūrī, Cosmological argument, Argument from contingency, Kashf and Ilhām

Project Number

218K264

References

• Ahmed Nûri. İsbât-ı Vâcib. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 3129, 1a-227b.
• Ahmed Nûri. İsbât-ı Vâcib. Filozoflar Kelâmcılar ve Sûfilere Göre Allah’ın Varlığı İsbât-ı Vâcib. haz. Süleyman Akkuş-Hülya Terzioğlu. İstanbul: Endülüs Yayınları. 2018.
• Akkuş, Süleyman. “Ahmed Nûrî’nin Üç Tarz-ı İsbât-ı Vâcibi: Filozoflar, Kelâmcılar ve Sûfîlerin Allah’ın Varlığını İspatlama Yöntemleri”. İslam Düşüncesinde Ateizm Eleştirisi, Editörler: Cemalettin Erdemci vd. Ankara: Elis Yayınları, 2019. 261-287.
• Akgün, Mehmet. Materyalizmin Türkiye’ye Girişi. Ankara: Elis Yayınları, 2014.
• Akman, Mustafa. İbn-i Arabî: Kelami Tartışmalar Sorular Şüpheler. İstanbul: Ekin Yayınları, 2017.
• Akman, Mustafa. “Celâleddîn ed-Devvânî Perspektifinden İsbât-ı Vâcib”. İslam Düşüncesinde Ateizm Eleştirisi. (ed. Cemalettin Erdemci vd.). Ankara: Elis Yayınları, 2019. 287-318.
• Akman, Mustafa. Devvânî’nin el-’Akâ’idü’l-Adudiyye Şerhi’nde Hudûs ve Nazar, Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 2020. cilt: VII, sayı: 2. 681-688.
• Anay, Harun. Celâleddin Devvânî: Hayatı, Eserleri Ahlak Ve Siyaset Düşüncesi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Doktora Tezi. İstanbul, 1994.
• Anay, Harun.“Celâleddîn ed-Devvânî”. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1994, 9/257-262.
• Arslan, Mehmet Fatih. Celâleddîn Devvânî’nin Varlık Felsefesi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi. İstanbul, 2015.
• Bekiryazıcı, Eyüp. Devvânî Felsefesinin Ontolojik Temelleri. Ankara: Araştırma Yayınları, 2009.
• Beşikçi, Mehmet Necmeddin. Celâleddîn Devvânî'de İsbât-ı Vâcib Tartışmaları: Teselsülün İptali Örneği. İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yüksek Lisans. 2018.
• Bolay, S. Hayri. Felsefî Terimler ve Doktrinler Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları,1996.
• Bursalı Mehmet Tâhir, Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333-1342.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Kenz-i Mahfî. sad. Abdülkadir Akçiçek. İstanbul: Rahmet Yayınları, 1967.
• Büchner, Louis. Madde ve Kuvvet, çev. Baha Tevfik-Ahmed Nebil (İstanbul: Müşterekü’l-Menfa’a Osmanlı Şirketi Matbaası, ts.)
• Campbell, Keith. “Materialism”, Encyclopedia of Philosophy (Detroit: Macmillian Thomson&Gale, 2005), 6/6-7.
• Celâl Nûri. Târih-i İstikbâl. İstanbul: Yeni Osmanlı Matbaası, 1936.
• Demir, Ahmet İshak. Cumhuriyet Dönemi Aydınlarının İslam’a Bakışı. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2004.
• Demirli, Ekrem. “’Var Olmak Bakımından Varlık’ İfadesinin Yeniden Yorumlanması ve Bu Yorumun Metafizik Sonuçları”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 18 (2007). 27-48.
• Descartes, Rene’. The Philosophical Writings of Descartes, trans. John Cottingham & Robert Stoothoff & Dugold Murdoch [& Anthony Kenny] (Cambridge: Cambridge University Press, 1999).
• Devvânî, Celâleddin. Celâl Şerhu’l-Akâidi’l-Adûdiyye. İstanbul: Matbaa-i el-Hâcı Muharrem Efendi el-Bosnevî, 1874.
• Devvânî. Risâletü isbâti’l-vâcibi’l-kadîme. thk. Seyyid Ahmed Tevîserkânî. Tahran: Merkez-i Neşr-i Mîrâs-ı Mektûb, 2002.
• Devvânî. Risâletü isbâti’l-vâcibi’l-cedîde. thk. Seyyid Ahmed Tevîserkânî. Tahran: Merkez-i Neşr-i Mîrâs-ı Mektûb, 2002.
• Devvânî. Risâle-i Sayha ve Sadâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, nr. 3685, 107a-118b.
• Devvânî. Şevâkil el-Hûr fî Şerhi Heyâkîli’n-nûr. thk. Seyyid Ahmed Teviserkânî. Meşhed: y.y., 1411.
• Devvânî. Risâletü’z-Zevrâ’. thk. Seyyid Ahmed Tevîserkânî. Tahran: Mîrâs-ı Mektûb, 2002.
• Devvânî. Şerhu Hutbetü’z-Zevrâ’. thk. Seyyid Ahmed Tevîserkânî. Tahran: Mîrâs-ı Mektûb, 2002.
• Devvânî, Risâle fi Enne İsbât es-Sâni‘ bi Hudûs el-Âlemi bi İmkânihî. Yazma. Nurosmaniye Ktp. No: 4909.
• Devvânî, Unmûzecu’l-Ulûm. thk. Seyyid Ahmed Tuysirkânî. Selâsu Resâil. Meşhed. 1411 hş. 312.
• Devvânî, Akâid-i Adudiyye Şerhi. çev. Mustafa Akman. Batman: Mütercim Yayınları, 2021.
• Erdem, Engin. “İbn Sina’nın Metafizik Delili”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [AÜİFD]. 2011. cilt: LII. sayı: 1. 97-119.
• Erdem, Engin. “Ahmed Nuri: İbn Sina’nın İsbat-ı Vacib Yöntemi”. Dinî Araştırmalar. 2011. cilt: XIV. sayı: 39. 50-69.
• Filibeli Ahmed Hilmi. Allah’ı İnkar Mümkün mü?. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1982.
• Filibeli Ahmed Hilmi. Huzur-ı Akl-ı Fende Mâddiyyûn Meslek-i Dalâleti. İstanbul: Matbaa-ı İslâmiyye, 1332.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İhyâü ulûmi’d-dîn. Kahire: Mustafa el-Babi el-Halebi, 1939; a.g.e. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1989.
• Hücvîrî, Ebu’l-Hasen Ali b. Osman. Keşfü’l-mahcûb Hakikat Bilgisi. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2010.
• İmâm-ı Rabbânî. Mektûbat-ı İmâm-ı Rabbânî. çev. Kasım Yayla. İstanbul: Merve Yayınları, 1999.
• İbn Fûrek. Mücerredü Makâlâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. haz. Daniel Gimaret. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1987.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn. Füsûsü’l-Hîkem. thk. Ebü’l-Alâ’ el-Afîfî. Beyrut: Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-Arabiyye, 1992.
• İbnü’l- Arabî, Muhyiddîn. el-Fütûhât’ul-Mekkiyye, thk. Osman İsmail Yahyâ, Mektebetü's-Sekâfeti'd-Diniyye, t.y.
• Keith Campbell, “Materialism”. Encyclopedia of Philosophy (2nd). ed. Donald M. Borchert. 6/6-7. Detroit: Macmillian Thomson&Gale.
• Kuşeyrî, er-Risâle. nşr. Abdülhalîm Mahmûd. Kahire: Dârü'l-Kütübi'l-Hadîse, 1966.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitabü’t-tevhîd. trc. Bekir Topaloğlu. Ankara: İSAM Yayınları, 2002.
• Mestcizâde, Mûsâ Efendi. el-Mesâlik fi’l-hilâfiyyât beyne’l-mütekellimîn ve’l-hukemâ. thk. Seyyid Bahçıvan. Beyrut: Dâru Sâdır, 2007.
• Pretzl, Otto. “Erken Dönem İslâm’ın Atom Öğretisi”. çev. Bilal Kır, Kelâm Araştırmaları Dergisi 13/1 (2015), 561-575.
• René Descartes. The Philosophical Writings of Descartes. trans. John Cottingham & Robert Stoothoff & Dugold Murdoch [& Anthony Kenny]. Cambridge: Cambridge University Press, 1999.
• Serrâc, Ebû Nâsır. el-Lüma‘. nşr. Abdülhalim Mahmûd-Tâhâ Abdülbâkî Sürûr. Kahire: Dârü'l-Kütübi'l-Hadîse, 1380-1960.
• Râzî, Fahreddin. Nihâyetü’l-ukūl fi dirayeti'l-usul. thk. Said Abdullatif Fûde. 4 Cilt. Beyrut: Dârü'z-Zehâir, 1436/2015.
• Râzî, Fahreddin. Meâlimu usûli’d-dîn. haz. Semih Dügaym. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Lübnânî, 1992.
• Tirmizî, Hakîm. Edebü’n-nefs. tah. Ahmed Abdürrahim es-Sâyih. Kahire: Dâru’l-Mısrıyyetü’l-Lübnâniyye, 1993.
• Terzioğlu, Hülya. Celâleddin ed-Devvânî’nin İsbât-ı Vâcib Anlayışı ve Osmanlı Düşünce Dünyasına Etkileri, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 2018, cilt: VII, sayı: 1, 337- 339.
• Toksöz, Hatice. “İslâm Düşüncesinde İsbât-ı Vâcib Problemi: Celâledin ed-Devvânî’nin Meseleye Yaklaşımı ve Katkısı”. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi 7/2 (4 Mart 2015), 25-70.
• Topaloğlu, Aydın. “Materyalizm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/137-140. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Uzunçarşılı, İsmâil Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilâtı. Ankara: Türk Târih Kurumu Basımevi, 1965.
• Yaltkaya, M. Şerâfeddin. “Türk Kelâmcıları I: Osmanlılardan Evvel”. Dârülfünûn İlâhiyât Fakültesi Mecmuası, 1932.